Барас Халзановай 80 жэлэй ойдо


Буряадаймнай элитэ хүбүүн, кинорежиссёр, сценарист, уран зурааша, поэт Барас Халзанов амар мэндэ ябаа һаа, наян наһанай дабаа дабаха һэн. 1938 ондо Сэлэнгэ аймагай Жаргаланта нютагта түрэһэн юм. Далайн сэрэгтэ алба гараһанай һүүлээр СССР-эй арадай артистнууд М.Ромм, А.Столпер гэгшэдэй хүтэлбэри доро Москвагай киногой дээдэ һургуули (ВГИК) 1966 ондо дүүргээд, Свердловско киностудида олон жэлэй туршада кинорежиссероор хүдэлөө.

Хэды холошье һаа, түрэл Буряад дайдатаяа зүрхэн холбоогоо тэрэ таһалдуулаагүй юм. «Сагаан морин» гэһэн түрүүшын дипломно ажалынь, «Һүүлшын туулга», мүн «Агтай гашуун арса» гэжэ фильмнүүдынь Буряад орон ба түрэл нютагайнь хүнүүд тухай түүрээнэ, «Хүнэй дайда байхагүй» (1990) фильмһээ ехэхэн хуби Буряадай газар дээрэ буулгагдаһан. «Сагаан морин» гэжэ бүтээлынь 1968 ондо Ташкентдэ үнгэрһэн Ази болон Африкын оронуудай уласхоорондын кинофестивалиин алтан медальда хүртэһэн габьяатай.

Поэт М.Каримай «Һарын хиртэһэн һүни» гэжэ зүжэгөөр найруулан буулгаһан тэрэнэй кинофильм Москвагай кинофестивалиин дипломдо хүртөө һэн (1977). Сибириин газар дайдада эрхэтэнэй дайнай үйлэ хэрэгүүдые зураглаһан «Нүүдэл фронт» (1971), «Уласай хилээмэн» (1987), «Урасхал өөдэ», «Мананай эхиндэхи зүүдэн» болон бусад зохёолнуудынь тэрэнэй уран бэлигэй үргэн дэлисэтэй байһые гэршэлнэ.

Россиин үндэһэтэнэй соёл хамгаалха ба хүгжөөхэ хэрэгтэ наһаяа зорюулһан юм. 1989 ондо үндэһэтэнэй «Уряа» гэжэ Бүхэроссиин киностуди байгуулаад, уран һайханай хүтэлбэрилэгшөөр һүүлшынгээ үдэр хүрэтэр хүдэлөө.
«Гэсэр» үльгэрые кинодо буулгаха, буряад хэлэнэй кино-үзэглэл зохёохо түсэбтэй бэлэй. «Хүннүүд», «Шонын саг», Д.Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» романаар гурбан серитэй кино буулгаха тухай, эхэдээ зорюулһан кинофильмын сценари, «Элбэк-Доржи Ринчино» гэжэ баримтата фильм буулгаха тухай тэрэнэй захилнууд Роскинодо оронхой һэн.

Барса Халзанов оюун бэлигтэ поэт байһан. «Далай дээрэ» (1968), «Амар мэндэ, далай!» (1976), «Тоёон хадын һүүдэртэ» (1985), «Хээрын шулуун» (1991) гэжэ шүлэгэй номуудые буряад хэлэн дээрэ, мүн ород хэлэн дээрэ Москвада «Голоса травы» (1974), «Младшему брату» (1987), Свердловскдо «Трава и ветер» (1976) гэжэ номуудые хэблүүлээ.

Барас Халзановай шүлэгүүд соо хододоо жэгтэй далда удха, таабари хадагалаатай мэтэ байдаг. Поэт гаршаггүй нэгэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг:

Уһа дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Үүлэ дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Һалхи дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Һара дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Энэ дэлхэйһээ буужа ябашаһан
Элинсэг хулинсагаа дагаһамни дээрэ.
Абамни тэндэ. Мэндэ...
Эжымни тэндэ. Мэндэ...

(Сагай дүхэриг. Буряад шүлэгэй антологи. 1998, н.48)

Наһа бараһан эсэгэеэ үгылһэн үхибүүнэй досоо доһолжо, ухаанайнь жолоо «таһархаар нариихан утаһан» шэнги болоһон гунигтай мэдэрэлые Барас Халзанов ямар хурсаар зураглаа гээшэб:

...Доботоно газар тэнгэри хоёрой тэг дунда
Долоон добо дошо. Харахадал эшэгы гэрнүүд.
Абамни тэрэл эшэгы гэрнүүдэй нэгэндэ
Ажаһууна гэжэ мэдэрнэб...
Абамни амиды тэрэл зандаа, бэеэрээ хүнгэн
Аамайн-аамайн урдаһаам гаража ерэхэнь
мүн гү?..
Абаяа удаан хүлеэнэм. Абаяа угтаһан
Минии дуун — таһархаар нариихан утаһан...

(Барас Халзанов. Абаяа һананаб...)
Абаяа хүлеэлгэн зүүдэндэньшье таһардаггүй байгаа гээд эдэ мүрнүүд гэршэлнэ:
Малзан
хара
Малгай
дээрэм
Шаазгай
ерэжэ
Һууба.
Маргааша
үглөө
Баруун
тээһээ
Абашни
ерэхэ
Гэбэ... («Зүүдэн»)
Үлгы соо һажаагүй нялха наһан тухайгаа, хайрата эжы тухайгаа зүрхэ сэдьхэл шэмшэрхээр поэт бэшэһэн :
Үлгын дуугүйгөөр бидэ
бултадаа
Үндыһэн зон һэмди.
Үлгын дууе абажа ябаһан
эжынэрнай
Үдэр һүнигүйл
ажал тээшээ зүдхэһэн...

(«Үлгын дуунай түлөө»)

Үбэртэнь хэсэгхэн хилээмэ хэжэ, һургуулидань үдэшэдэг хайрата эжынгээ наһанай болзорые үргэһэ нойргүйгөөр мал хараха ажалдаа барижа ябаһан харсиин лаампын галтай жэшэжэ, һүлэмхи боло болоһоор, унтаран залирһые домоглоно. Өөрөө амсангүй, хүбүүндээ үгэһэн хилээмэеэ ханинартайгаа хубаажа эдихыень захидаг байһан эжынгээ һайхан һургаалые һанажа ябаһанаа үриниинь гэршэлнэ:

Үбэртөө би мүнөө
хэсэгхэн хилээмэнэй орондо,
Хэн нэгэндэ
Хэрэгтэй болоо һаань
Һарбайхаар,
Зүрхэеэ абажа ябанаб.

(«Дүшэ наймадахи он»).

Дүүнэртээ зорюулһан шүлэг соогоо тэрэ иигэжэ захина:

...Амиды ябаһан бэендээ
Аба эжы хоёройнгоо
Алтан хүүрэй шоройдо
Аргагүйл ерэжэ мүргөөрэйт.
Эжы аба хоёрһоо ондоо
Эгэшэл юумэн үгы юм.

Ямар нэгэ эльбэ шэдеэр үшөө нэгэ наһа бэлэг абаа һаа, дахинаа

Энэ буряад газартаа
Энхэ амгалан ажаһуухаар
Эрьежэ гэдэргээ бусахаб,
Зэндэмэни газарайнгаа
Зөөлэн хара хүрьһөөр
Бэеэ хушахаб..,- гээд поэт бэшэһэн юм.

Барас Халзанов түрэл нютагтаа дахинаа эрьехэдээ, хүрэл хүшөө боложо, нэрэ солонь мүнхэрөөл даа. Үндэр ехэ һүлдэ һүнэһэниинь дээдэ замбида, магад, Моцарт болон Микеланджело мэтын агууехэ һүлдэтэнтэй хамта оршоно гээд һанаха дуран хүрэнэ...