Бурханһаа заяагдаһан суранзан хүсэтэй бэлиг

Ондоо хүнэй зан абариие, сэдьхэлэй байдалые уян нарин зүнгөөрөө мэдэржэ, тайзан дээрэ үнэншэмэ тодоор наадахын тула зүжэгшэн аргагүй ехэ ажал бэелүүлхэ ёһотой. Энэ ехэ ажалай, бэдэрэлгын хүсөөр тэрэ рольдоо сүм орожо, хаража һууһан хүниие этигүүлхэ, ухаан сэдьхэлыень хүлгөөхэ аргатай болоно. Тиимэһээ зүжэгшэнэй мэргэжэл сэдьхэлээрээ, ухаагаараа хүдэлхэ, гүн бодолоо гүйлгэхэ ехэ орёо ажал гээшэ. Зүжэгшэн хүндэ Бурханай үршөөһэн уран бэлигһээ гадна амаргүй хүндэ ажал бэелүүлжэ шадаха, ухаангүй ехэ тэсэбэритэй байха эрилтэ табигдадаг.



Буряадай, Орос Уласай арадай зүжэгшэн Нина Токуренова хододоо онсо өөрын хараа бодолтой зүжэгшэн байһан. Тиимэһээ һанагдаагүй, хүлеэгдээгүй удха шанар, шэнэ амисхал оруулжа, өөрын онсо маягтай дүрэнүүдые байгуулдаг һэн. Х.Намсараевай туужын удхаар Б.Аюшинай найруулһан «Сэрэмпэл» зүжэгтэ сэбэрхэн Должодой роль түрэл театрай тайзан дээрэ наадаһан түрүүшын дүрэ болоно.

Энээнэй һүүлээр Шекспирэй Оливия, М.Горькиин зүжэгтэ Любовь, М.Каримай зүжэгтэ Гера бурхан, Д.Эрдынеевэй Зэлмэ хатан, Б.Гавриловай зүжэгтэ Чингис хаанай эхэ Оэлун хатан, Ч.Айтматовай хайратай Гулюмкан болон бусад тоогүй олон дүрэнүүдые байгуулаа.
Х.Намсараевай түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулжа, «Нэгэтэ һүни» гэжэ зохёолойнь удхаар Б-М.Пурбуев «Тохёолгон» гэһэн зүжэг бэшээ һэн. Энэ зүжэгые С.Хажитов тайзан дээрэ найруулаа. 1930-аад оноор Буряад орондо хамтын ажахынууд байгуулагдажа, хүдөөдэ шэнэ байдал зохёогдожо байһан үе зүжэг соо харуулагдана. «Арадай дайсан», «нюдарган» гэжэ гэмнээд, нютаг нугын шадалтай бараг зониие сүлэхэ, хашаха, түрмэ шорондо хааха һүрөөтэй сагай амин энэ зүжэгтэ мэдэрэгдэнэ. Эндэ Долгорой дүрэ зураглахадаа, Нина Токуренова түрэһэн эхынгээ шэрүүхэн хуби заяа һанажа, гомдолтой буруу хэрэгһээ хохидоһон эжынгээ нэрэһээ харагшадта тайзанһаа хандажа байһан мэтээр найруулаа һэн. Баян байһанай түлөө хэһээгдэжэ, хатуу шэрүүниие үзэжэ, хэншье бэшэ болотороо дорой ядуу байдалда ороходоо, Долгорой абари зан ямараар хубилааб гэжэ бэлигтэй зүжэгшэнэй үнэншэмэ хурсаар харуулһыень сэгнэжэ, харагшад халуун альга ташалгаар баяр хүргэдэг бэлэй. Гүнзэгы драматическа ба психологическа удха оруулжа байгуулһан энэ дүрэнь зүжэгшэнэй ехэ амжалта болоо. Удха шанартай энэ зүжэг театрай репертуарта олон жэлдэ байхадаа, үргэн тэнюун Буряад орондоо, Агын тойрогтошье дулаанаар угтуулагдаа.

Д.Сультимовай найруулһан «Амиды зула» зүжэгтэ баян Борбоондойн (О.Бабуев) уймар һамган Обоодой боложо наадахадаа, жэнхэни арадай уг удхатай дүрэ байгуулжа шадаа һэн.

Нина Токуреновагай уран бэлигтэ, мэргэжэл шадабарида найдажа, Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов «Эхын дуудалга» гэжэ моно-зүжэг зорюулһан юм. Иимэ зорюулга-бүтээл хоморой ушар гээшэ ааб даа. Кубын суута балетмейстер Альберто Алонсо солото Майя Плисецкаягай хатархаар зорюута «Кармен» балет найруулһан ушар түүхэдэ мэдээжэ юм.

Н.Г.Токуреновагай тайзан дээрэ найруулһан Эхэ доторой айхабтар ехэ элшэ хүсэтэй хүн, бүхы наһаяа сэбэр сэхээр ажабайһан гүн ухаатай эхэнэр. Ажабайдалай хүшэртэ, һанагдашагүй ехэ шэрүүндэ урма зоригоо алдаагүй, хүнэй һайн һайхан сэдьхэл бодолдо үнэншэһэн зандаа Эхын гайхамшаг арюун үндэр дүрэ зураглаа бшуу. Энэ роль Нина Гармаевнада театр харагшадай халуун дура асараа, театр шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө.

Артисткын урма зориг нэмээһэн, ёһотой алдар соло түхөөһэн дүрэ хадаа режиссер Т.Бадагаевагай шэнээр найруулһан «Будамшуу» зүжэгтэ Пиглайн роль болоно. Пиглай Һорнии үбгэнтэеэ (Ч.Ринчинов) бүри баян ноён болохын тула мэхэтэй Будамшуугай (М.Елбонов) үгэ хүүртэ этигэжэ, энеэдэтэй ушарта хойно хойноһоо орохыень хараһан зон нэрьесэ энеэлдэжэ, наярса альгаа ташажа байгша бэлэй. Бурханай үршөөһэн ехэ суранзан хүсэтэй бэлиг эдэ зүжэгшэдтэ байгаал даа!

Пиглайн ролиие РСФСР-эй арадай зүжэгшэн Найдан Гендунова урид ялбама гоёор наадаһан, энэ дүрэнь харагшадай һанаанда бүхөөр хадуугданхай байгаа. Тэрэнэй һүүлээр шэнэ дүрэ байгуулха гэһэн ямар харюусалгатай үүргэ Нина Токуреновада даалгагдаа гээшэб! Нина Гармаевна энэ дүрые эрхимээр, онсо өөрын маягтайгаар найруулжа шадаа һэн. Энэ рольдоо өөрын аялга-абяа, хэнтэйшье һамаршагүй хүл, гарай хүдэлсэ, тааруу гэшхэдэл оложо шадаа.

Тус зүжэгөө Агын тойрогто харуулжа ябахадаа, элдэб һонин ушар болоһон тухай Д.Н.Сультимов «Эхын захяа» гэжэ ном соогоо дурсаа һэн. Уртын «Красный Октябрь» колхозой клуб соо зон багтахагүй, газаа стадион дээрэ наада харуулха гэжэ нютагай хүтэлбэри дурадхаа бэлэй. Зүжэгэй тээ хахадһаа үлэжэ байхада, аадарлаба, сахилгаан сахилба. Нэмэри доро наадажа байһан артистнууд ямаршьегүй, харин харагшад нэбтэ нороошье һаа, һуужал һууна. Аадаршье номгоржо, харагшад: «Зүжэгөө саашань хара-еэ!» гэлсэжэ уряалба. «Энэ үйлэ хэрэг харагшадаймнай түрэл театртаа, зүжэгшэдтөө аргагүй дуратай байһые гэршэлнэ» гэжэ Д.Н.Сультимов тобшолоо һэн.

Зүдхэлидэ уйтахан клуб соо нэгэ үдэр «Будамшуу» зүжэгөө гурба дахин наадаһан тухай тэрэ дурсана. Бэе муутай хүнэй бүтэжэ, бүглэржэ унашахаар халуун байгаа. Автор иигэжэ тэмдэглэнэ: «Энэ зүжэгтэ гол рольнуудые наадажа ябаһан Нина Токуренова, Михаил Елбонов, Чимит Ринчинов ёһотойл баатаршалга гаргаһан юм гэжэ тэмдэглэхэ дуран хүрэнэ. Нүхэднай тайзан дээрэ уһан шабхай болотороо халуудажа, хүлэршөөд ерэхэдэнь, хубсаһыень тайлажа, хүйтэн уһа турьяжа һэрюусүүлээд, аршажа хэмдэнь оруулаад, халуу сорьежо байһан прожекторэй гэрэл доро дахин тайзан дээрэ түлхижэ, удаадахи хэһэгтэнь гаргажа байгаабди. Энэмнай одоол ухаанда багташагүй үйлэ хэрэг! Хэрбээ зүжэг харагшад иимэ юумэн боложо байна гэжэ мэдээ һаа, хайрлаһандаа наадыемнай зогсоохо байгаа гү? Теэд зүжэгшэднай „ондоохон тогоон соо шанагдажа“ энэ болоһон зон ха юм. Иимэл хадань зон дуратай, иимэл хадань зон һүгэдэдэг, хүндэлдэг!»


Энэ зүжэгтэ Пиглайн роль бэлиг түгэс гүйсэдхэһэнэй түлөө Нина Токуреновада Буряад Уласай Гүрэнэй шан олгогдоо бэлэй. «Будамшуу» зүжэг ВГТРК-гай сэнхир дэлгэстэ Москваһаа дамжуулагдажа, бүхы гүрэнэй зон хараһан түүхэтэй. Буряад театрай зохёохы ажалтанай, зүжэгшэдэй болон найруулагшын гайхамшаг бүтээлэй үндэр сэгнэлтэ гээшэл даа.

Нина Токуреновагай уран бэлигэй үшөө нэгэ тала тухай дурдая. ВСГАКИ-гай режиссерско таһаг дүүргэһэн Нина Гармаевна Буряад театрта ерэхэһээ урид Барханай арадай театртай хамта зүжэгүүдые бэлдэжэ табиһан байна. Энэ ажалынь Буряад орондоо һайн сэгнэлтэдэ хүртэжэ, Красноярскда болоһон бүхэсоюзна конкурсда түрүүшын һуури эзэлээд, арадай театрай зүжэгшэдэй урма зоригые далижуулһан юм.

Арадай театртнуудта, хүүгэдэй театральна бүлгэмүүдтэ мэргэжэлтэ туһа хүргэхэ, зүжэгүүдые найруулха ажалаа арадай зүжэгшэн үргэлжэлүүлһээр, уласай ехэ харалган, конкурснуудай жюридэ тухагүй ажаллажа байхыень нэгэтэ бэшэ хараа һэмди. Ехэ һайндэр, ойн баярнуудай сценари зохёожо, тайзан дээрэ найруулдаг. «Нина Токуренова таанадые урина», «Үндэр түрэлтэ — актриса» гэһэн өөрын сольно концертнэ бенефиснэ программануудые амжалтатай үнгэргөө.

Зүжэгшэн болохо, тайзан дээрэ наадажа, зоной зүрхэ сэдьхэл доһолгохо бурханһаа заяагдаһан табисууртай, үндэр һайхан бэлигтэй хүн гээшэ.