Зуун жэлнүүдтэ зүрхэ доһолгоһон дүрэнүүд

Манай ээрын урда тээ ажаһууһан театрай уралигай эхи табигшадай нэрэ солотой Эсхилэй, Еврипидэй зохёолнуудта үндэһэлэн, Шэнэ үе сагай зохёохы бэлигтэн тоогүй олон уран бүтээлнүүдээ мүндэлүүлээ. Театрай уралигай түүхэдэ гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн иимэ бүтээлнүүд Буряад театрай тайзан дээрэ нэгэтэ бэшэ табигдаһан байна. Гурбан зүжэг дээрэ тогтожо хөөрэлдэе.

1977 оной хабар Буряад театрта Башкирай арадай поэт Мустай Каримай зохёоһон «Не бросай огонь, Прометей!» гэжэ трагедиие режиссер Ф.Сахиров, уран зурааша В.Тевелев найруулаа һэн. Һонирхолтойнь гэхэдэ, М.Гафуриин нэрэмжэтэ Башкирай Гүрэнэй драматическа театрта энээхэн зүжэгые Р.Исрафилов түрүүшынхиеэ тэрэл жэлдэ найруулаа бэлэй. 2018 ондо Башкир театр энэ зүжэгтэ дахин бусаа. Гадна энэ поэмын удхаар Р.Сабитов «Прометей» гэжэ балет 2009 ондо найруулһан байна.



Буурай холын сагта бии болоһон Прометей тухай домог эртэ урдын грек зохёолшод Гесиод, Эсхил гэгшэд хэрэглэхэдээ, хоёр ондоо түхэлэй дүрэ байгуулаа һэн. Шэнэ үе сагай бүтээлшэд гол түлэб Эсхилэй «Хүлижэ хадуулһан Прометей» трагедидэ найруулһан уран дүрые хараадаа абадаг байгаа. Поэт М.Карим (1919-2005) энэ домогой удхаар шүлэглэмэл трагеди 1975 ондо бэшэхэдээ, сюжедэй анханай удхые хубилгаһан юм. Тэрэ шэнэ сюжет соогоо мифологиин геройнуудай ажабайдалые юрын зоной һуудал байдалтай адлиханаар зураглана. Геройнуудайнь хэлэн, зан абари ХХ зуунай хоёрдохи хахадай хүн зоной хэлэнтэй, аяг зантай адли гээд мэдэрэгдэнэ. Гадна байгаалияа, Эхэ дэлхэйгээ ядерна дайн дажарһаа аршалан хамгаалгын асуудал зүжэг соо таамагаар табигдана. Тэрэ үеын зоригтойл түрүү зохёолшод юртэмсэ дэлхэйнгээ шахардуу эрхэ байдал тухай бэшэхэеэ зүрхэсэдэг һэн. Жэшээнь, В.Распутин «Прощание с Матерой» (1976) гэжэ гүн удхата зохёолдоо эртын домогто һуудал байдалай һалан һандаржа байһан ушарые хүдөө нютагай хосорһон гашуудалта түүхэ дээрэ гүнзэгыгөөр удхалан харуулаа бшуу.

Ф.Сахиров Прометейн шухала ролиие залуу зүжэгшэн С.Хажитовта даалгаа. Бэлигтэй зүжэгшэн энэ найдалыень харюулаа һэн.

Бүдүүрхүү, зандарган, хобууша, билдагуушадай үгэдэ үнэншэдэг ахир зантай Дээдын ехэ бурхан Зевстэй (Г.Бутуханов) хүн түрэлтэнэй ами наһанай түлөө тэмсэхэдэнь, Фемида эхэнь (М.Степанова) Прометейн үндэр һайхан зорилгые дэмжэжэ, дууһан тэсэжэ гарахыень хүбүүндээ юрөөнэ. Прометейе ехэ һайхашаан өөгшөөдэг Афродита бурхан (М.Зориктуева) хүн түрбэлтэй Агазия басаганда тэрэнэй дурлашахада, нэгэшье мууланагүй, харин хуби заяанайнь түлөө үнэхөөр һанаагаа зобоно.

Прометейн үнэн нүхэр Агазия (Л.Егорова) сэхэ сэбэр, урин шарайтай, уян һайхан сэдьхэлтэй басаган гээд зураглагдана. Прометей тэрэниие өөрөө бүтээгээд, үнэн зүрхэнһөө дурлашана. Трагедиин сюжет соо Пигмалион Галатея хоёрой инаг дуран тухай домогой дабхар удха нэмэри болон ороно. Гермесэй (М.Елбонов) худал хуурмаг үгын урьхада ороһон бүрэнхы балар ухаатайшуул Прометейн тэнгэриһээ асарһан гал буляахаяа добтолходонь, Агазия гал дүлэн соо зоригтойгоор алхан орожо, хүн түрэлтэнэй жаргалта ерээдүйн түлөө ами бэеэ үгэнэ. Прометей Агазитай хамта нангин гал соо нэгэдээд, халуун бурма сооһоо инагайнгаа шандаруу альгандаа адхаһаар гаража ерэнэ. Зевсын хүлһэншэд тэрэниие хүсөөр баряад, Кавказай хада хабсагайда хүлижэ хадана. Энээниие хаража, сэдьхэлээ доһолһон зон нангин галай хүсөөр гэгээрнэ. Прометей хүн түрэлтэндэ заяана: «Хүн дүрэеэ бүтээгты — тиигэбэл зүбтэхэ байнат».

Энэ зүжэгтэ Лариса Егоровагай һүр жабхаланта трагическа дүрэ байгуулха ехэ уран шадабари мэдэрэгдээ һэн. Энэ бэлигынь саашадаа режиссер Т.Бадагаевагай найруулгада — Еврипидэй «Троянки» трагедиин удхаар байгуулагдаһан зүжэгтэ ялбама тодоор харагдаа бэлэй. Һаргама һайхан Елена хатанай дүрэ тэрэ найруулаа һэн. Манай ээрын урда тээ 415 ондо бэшэгдэһэн энэ зүжэгэй үйлэ Гомерэй «Илиадын» домогто удхада үндэһэлһэн юм.



Троя хотые эллинүүдэй сэрэгэй дайлан абаһанай һүүлээр олзо болоһон эхэнэрнүүдые удамаршад хубаажа абана. Үри хүүгэдые эхэнүүдһээнь хүсөөр һалгаан абаха аймшагтай үзэгдэл харагшадай сэдьхэл доһолуулаа.

Буряад театрай зүжэгшэд, бэлигтэй найруулагша дайн дажарай аюултай хүн түрэлтэнэй эсэргүүсэн тэмсэхые уряалһан энэ трагедиин гүн удхые һанаанда хадуугдама тодоор дэлбэлэн харуулжа шадаа һэн. Мэдээжэ зохёолшо Н.Очиров зүжэгые буряадшалһан юм.

1989 ондо тайзан дээрэ табиһанай һүүлээр Буряад театр энэ зүжэгтэ дахинаа бусаагүйнь харамтай гээд һанагдадаг. Харин Еврипидэй энэ зүжэгые 2017 ондо Крым Уласай Гүрэнэй хүгжэмтэ театр грек режиссер А.Сидератосые урижа, түрүүшынхиеэ найруулаа. Урда Солонгос ороной Үндэһэн театр энэ зүжэгые 2018 ондо нара харуулаа (найруулагшань Онг Кен Сен). Иигээд ерэхэдээ, манай үндэһэн театр уридлан энэ зүжэгтэй буряад харагшадаа танилсуулһан байнал даа.

Орос Уласай түбэй театрнууд 2010-2011 онуудта Медея тухай домогто үндэһэлһэн зүжэгүүдтэ хэдэн дахин хандаһан байна. Таганка дээрэхи театр (Ю.Любимов) И.Бродскиин оршуулһан Еврипидэй «Медея» найруулаа, Хайнер-Мюллерэй зохёоһон «Медея» зүжэгые Шамиль Дыйканбаев табяа, В.Клименкын зохёолоор «Театр Медеи» гэжэ зүжэг В.Березин («Школа драматического мастерства») нара харуулаа, Вахтанговай театрай Бага тайзан дээрэ М.Цитриняк «Медея» зүжэг бүтээгээ.

Харин буряад, монгол зүжэгшэд хамтын хүсөөр бүри 1999-2000 онуудта элитэ француз драматург Ж.Ануйн зохёолдо үндэһэлһэн «Медея» гэжэ драма (найруулагша Т.Бадагаева) урид Улаанбаатарта, һүүлээрнь Улаан-Үдэдэ харуулһан габьяатай.

Уран зурааша Я.Санжаасүрэнэй удха һаналаар, трагеди далайн онгосо дээрэ үнгэрнэ. Тэрэ үедэ өөрын «Дангина» театр байгуулһан Лариса Егоровагай гэр бүлын оролдолгоор Буряад драмын тайзанай шэмэглэл, тэрэ тоодо энэ онгосо, бүтээгдэһэн юм. Монгол зүжэгшэн О.Бат-Олзий Ясоной ролиие тодо бэрхээр гүйсэдхөө. Монголой габьяата зүжэгшэн П.Цэрэндагва Креонтын, Б.Тунгалаг хүүгэдые найжалагша эхэнэрэй ролиие наадаа һэн.


Медея халуун дуранай охиндо абтаһан зандаа, Ясоной урбалтые тэсэхэ аргагүй байна. Креонтын үлдэжэ, занажа байхада, эсэргүүсээ, захиралыень дүүргээгүй һаа, алуулхаяа мэдэнэ. Гэдэргээ Колхидада бусаха эрхэгүй, эсэгэнь заатагүй хэһээхэ. Алиншье хаанай хэһээлтэ тэрэнэй үхибүүдтэ хүрэжэ магадгүй гэжэ ойлгоод, хайран хүүгэдээ һүрэг зоной һүртэй гарта оруулхын орондо өөрөө хороохо гэжэ шиидэнэ. Хара ялагар хубсаһа үмдэһэн Медея һүүлшынхиеэ инаг ганса Ясонтой хөөрэлдэнэ. «Арго» онгосодо аяншалһанаа һанан дурсахадаа, гансал тиихэдэ үнэхөөрөө жаргалтай байһанаа мэдэрнэ. Энээнэй һүүлээр Медея бэеэ хорооно...

2004 ондо «Бурятия» сониндо үгэһэн интервью соогоо Орос Уласай арадай зүжэгшэн Л.И.Егорова Медея эгээн дуратай рольнуудай нэгэн гэжэ хэлээ һэн. «Энэ рольдо минии зүжэгшэнэй бүхы нөөсэ дүршэл шэглүүлэгдээ. Иимэ нөөсэтэй байһандаа жаргалтайб» гээд тэрэ тодорхойлоо бэлэй. Буряадай Комсомолой шангай лауреат, Хани Барисаанай орденой, Чингис хаанай орденой кавалер Л.И.Егоровагай байгуулһан антична трагедиин орёо дүрэнүүд буряад тайзанай шэмэг болоһон, үндэһэн уралигай алтан жасада ороһон байна.


Хэрэглэгдэһэн литература

1.Ануй Ж. Пьесы — М., 1958.
2.Голосовкер Я.Э. Логика мифа — М. : Наука, 1987.
3. Карим Мустай. Не бросай огонь, Прометей!/ Пер. с башкир. яз. А.Межирова — Уфа, 1979.
4.Найдакова В.Ц. Бурятский академический театр драмы им. Х.Намсараева — последняя четверть ХХ в. — Улан-Удэ, 2002.