Эрхим дээжэ хүбүүдэй нэгэн

Харамтай эртээр 1987 ондо наһа бараһан бэлигтэй зүжэгшэн, найруулагша, хэдэн үе залуу зүжэгшэдые һургаһан багша, РСФСР-эй арадай артист, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат Содном Будажапов Буряад Уласай театрай уралигай түүхэдэ онсо өөрын мүр сараа үлөөһэн габьяатай.



Содном Будажапов тухай Зэдын зоной дурсалгануудые Буряадай арадай поэт Галина Раднаева (Санджэ-Сурун) «Отблеск времени» (2015) гэжэ ном соогоо ниитэлээ һэн. Уран зохёолшо Даша-Дэмбэрэл Дугаров, түрэлынь болохо зоной нэгэн, Содном Будажаповай эсэгэ тухай иигэжэ хэлэһэн байна: «Урдань Дугар, Базар гэжэ хоёр хүбүүдтэй Хуцанай гулваа байһан. Тэрэнэй һохор болошоходонь, ехэ Дугар хүбүүниинь гулваа болоо. Бүхээгтэй тэргээр Доодо Ториһоо ябатараа, тэргэнь хүмэрижэ, гэмэлтээ бэлэй. Тэрэ үеын ёһо гуримаар Базар гэжэ дүүнь гулваа болоод, ахынгаа үншэрһэн бүлын бага хүбүүн Дашажабые ашабагад угайнгаа Гатаб ламында ном заалгахые абаашаһан юм. Томохон болотороо монгол, түбэд, ород бэшэгтэ һураһан Дашажабые тэрэнэй эжын, мүн Базар гулваа абгын зүбшөөлөөр габжа лама өөрынгөө нэрэдэ оруулжа, Будажапов Дашажаб Гатапович гэжэ нэрэ обогтой болгоһон байгаа».

Содном һургуулида ехэ һайнаар һурадаг, элдэб нааданда дуу дууладаг, ород, буряад шүлэгүүдые сээжээр уншадаг, ахалагша классуудта зүжэгүүдые табижа туршадаг байгаа. Бадма-Ханда Дамдиновна Гочеева, саашадаа буряад хэлэнэй эрхим багша болоһон, сугтаа һураһан хүбүүд, басагад тухай ехэ дулаанаар дурсаа һэн: «Доодо Бургалтайда һуража байхадаа, Содном нютагайнгаа Долгор-Сүрэн, Ханда, Баажии болон бусад нүхэдөө элсүүлжэ, агитбригада бии болгоод, үбэл, хабарайнгаа амаралтын үедэ Дээдэ Торидоо концерт табидаг байгаа. Концерт табигты гэжэ тэдэниие хэншье баалаагүй, өөрын дураар ха юм даа. Концерт хараһанай һүүлээр зон ёохорлодог, бээлэй нюулсажа наададаг һэн. Тэрэ сагай залуушуул архи ууха гээшые мэдэхэгүй байгаабди».

Һургуулиин һүүлээр Содном багшанарай институдта орохо һанаатай Улаан-Үдэ ерэбэ. Түүхээр шалгалтада «гурбые» абаад, оюутан болохогүйгөө ойлгожо, миин ябажа ябатараа, Ленинградай театральна институдта оюутадые шэлэн абалга тухай мэдээсэл хараад, туршаха гэжэ шиидэбэ. Комиссида һууһан Лхасаран Линховоин, Буда Вампилов «Этюд харуула» гэжэ хүбүүндэ дурадхаба. «Этюд гээшэ юун юм?» гэжэ хүбүүнэй асуухадань, «Дугы дээрэ гараад, нэгэ басагантай уулзашабал, яаха байнабши, тэрэнээ харуула» — гэбэ. Тэрэнииень наадаад, өөрөөшье мэдэнгүй оюутан болошоһон тухайгаа Содном үетэндөө хөөрэһэн байна.

Тиигэжэ 1953-1958 онуудта ЛГИТМиК-тэ түрүүшын буряад студида эрхимээр һуража гараа. Эндэ наһанайнгаа нүхэр Намсалма Шагдароватай уулзаа, һуралсалай һүүлээр сугтаа Буряад драмын театрта алба хэжэ эхилээ. Үндэһэн театрта 30 гаран роль наадаа. Гадна найруулагшын орёо ажалайнь эхин эндэ юм. 1970 ондо РСФСР-эй габьяата артистын нэрэ зэргэдэ хүртэһэн С.Д.Будажапов Ленинградта режиссерой аспирантура дүүргээд, түрэл театрайнгаа тайзан дээрэ найман зүжэг найруулан табиһан байна.

Чингиз Айтматовай «Тополек мой в красной косынке» туужые өөрөө буряадшалаад, тайзан дээрэ табихадаа, уран зохёолшын хэлэнэй нугалбариие, аянга дууе, геройнуудайнгаа сэдьхэлэй байдалые гүнзэгыгөөр, өөрын үндэһэн ами оруулжа, онсо арга маягаар харуулһые гамтайгаар үлөөжэ шадаһан юм. Уран зурааша В.Бройко тус найруулгые шэмэглэхэдээ, хадата Киргизиин үзэсхэлэн газар дайда хадуугдама тодоор тайзан дээрэ харуулаа.

Уянгата энэ зүжэгтэ наадаһан артистнууд М.Жапхандаевай (Ильяс), Л.Дугаровагай (Асель), Ц.Пурбуевай (Байтемир), Д.Чимитовагай (Кадича) бэлигтэй бэрхэ тоглолто, режиссерой удха түгэлдэр ажал театрай ехэ амжалта боложо тодороо һэн. 1973 ондо Бүхэроссиин үндэһэн драматурги болон театрай уралигай ехэ харалганай түгэсхэлэй шатада хүрэжэ, Ленинградта Комедиин академическэ театрай тайзан дээрэ харуулагдаһан энэ зүжэг эрхимүүдэй тоодо нэрлэгдэһэн юм. Режиссер-найруулагша С.Будажапов, уран зурааша В.Бройко, зүжэгшэд Л.Дугарова, М.Жапхандаев гэгшэд нэгэдэхи шатын дипломдо хүртөө бэлэй. Удаань Ц.Пурбуевта, Д.Чимитовада баһал дипломууд барюулагдаа бэлэй. Иигэжэ буряад хэлэн дээрэ иимэ дээдэ зэргын зүжэг найруулжа, дээдэ гарай наада харуулжа байһан ушар үндэһэн театрай хүгжэлтын үндэр туйлалта боложо үгэһэн байна.

Режиссерой уран арга дүрэ бүри гүнзэгыгөөр шудалха зорилготойгоор С.Д.Будажапов Ленинградай Кировэй нэрэмжэтэ академическэ оперо болон баледэй театрта стажировко режиссер Р.И.Тихомировэй хүтэлбэри доро гараа һэн. 1975 ондо тэрэниие Буряадай оперо болон баледэй театрай ахамад режиссероор томилно. СССР-эй арадай артист Л.Л.Линховоинтой, режиссер, СССР-эй арадай артист И.М.Тумановтай хамта «Энхэ-Булад баатар» гэжэ түрүүшын буряад оперые дахинаа һэргээгээ бэлэй. Б.Ямпиловай «Үхэлһөө хүсэтэй» гэжэ үндэһэн оперые баһа тайзан дээрэ бусаагаа. Гадна Вердиин «Дон Карлос», «Отелло», «Аттила» оперонуудые, Пуччиниин «Тоска», Холминовай «Оптимистическая трагедия» зүжэгүүдые буряад оперын тайзан дээрэ нара харуулаа.

1979 ондо театрай тоосоото харалган Москвада, мүн Ленинградта үнгэрөө һэн. Энэ харюусалгатай үйлэ хэрэгтэ бэлэдхэлэй амаргүй ехэ ажал ахамад режиссер С.Д.Будажаповай хүтэлбэри доро бэелүүлэгдээ. Театрай зүжэгүүдтэ үндэр сэгнэлтэ үгтэжэ, харалганай дүнгөөр театр «академическэ» үндэр нэрэ зэргэтэй болоо бэлэй.

1983 ондо С.Д.Будажаповта РСФСР-эй арадай артистын нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат С.Д.Будажапов «Ажалдаа шалгарһанай түлөө», «В.И.Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойдо» медальнуудаар шагнагдаһан байна.

Бэлигтэй зүжэгшэниие хэдэн кинодо буулгаа һэн: «Следы на снегу» (1955), «Три солнца» (1976), «Горький можжевельник» (1985).
Буряад драмын театрта Ц.Доной «Хиртэһэн һара» гэжэ туужын удхаар шэнэ зүжэгэй найруулга бэлдэжэ байтараа, Содном Будажапов ехээр үбдэжэ, эмнэлгэндэ орохо баатай болоо һэн. Үбшэниинь яашье диилдэхэгүй байжа, буряад арадай эрхим дээжэ хүбүүдэй нэгэн энэ дэлхэйһээ мордоо бэлэй.

Дээдэ-Ториинхид хамтааран оролдожо, олоной хүсөөр, мүн М.Р.Чойбоновой дэмжэлгээр, нютагайнгаа гурбан ехэ бэлигтэндэ: Найдан Гендунова, Содном Будажапов, Дугаржаб Дашиевта хүшөө бодхоогоо һэн. Нэгэ нютагһаа иимэ үндэр ехэ бэлигтэн урган гараһаниинь гайхамшаг байна даа.

Хэрэглэгдэһэн литература

1.Политов А. Весна нашего времени/ А.Политов //Театральная жизнь — 1970, № 19, н.19.
2.Найдаков В. Люди степи/ В.Найдаков//Театральная жизнь — 1972, № 10, н.25.