Театрай уралиг
Театр – фронтдо
10 июня 2019
877
1941 ондо Буряад-Монголой хүгжэмтэ драмын театрай репертуар тухай тус театрай захирал Н.Г.Балданогой тайлбарилһан тэмдэглэл уншахада һонин.
1940 оной декадада харуулһан «Баир», «Эржэн», «Энхэ-Булад баатар» зүжэгүүдые шэнэлхэ, гадна табан оперо болон хүгжэмтэ драма, хоёр зүжэг, нэгэ балет болон балетнэ нэгэ зүжэг бэлдэжэ, тайзан дээрэ харуулха түсэбтэй байгаа.
Дайнай эхилхэдэ, эдэ түсэбүүдэй олонхинь бэелэнгүй үлэһэн байна. Балетнэ зүжэгүүд бэлэн болоһон аад, костюмууд хүсэд бэлдэгдээгүй ушарһаа тушаагдаагүй. Фронт дээрэ шахардуу байдалай тохёолдоходо, «Фауст», «Чио-Чио-Сан» оперонууд хүсэндөө хүргэгдэнгүй орхигдожо, труппа колхозуудта ажаллахаяа гараа.
Колхозуудһаа бусаһанай һүүлээр драматическа бүлэг «Шел солдат с фронта» гэһэн зүжэг бэлэн болгобо. Харин энэ үедэ баруун тээһээ, дайсанай эзэлһэн газарһаа Харьковай ород драмын театр ара талада эльгээгдэжэ, манай хотодо ерэһэн байна. Буряад-Монголой театрай гэрые харьковайхидта үгөөд, харин манай артистнуудта хүдөө гаража, нютагуудай ажалшадые хангаха гэжэ дурадхагдаһан юм. Уласай олон аймагуудай ажалшадта хүрэжэ ошохын тула театрай коллектив гурбан бригада боложо хубаарилагдаа һэн.
Энээнһээ гадна фронт ошохо концертнэ бригаданууд эмхидхэгдээ. Г.Цыдынжаповай хүтэлбэрилһэн бригадые Белоруссиин фронтдо, Н.Балданогой хүтэлһэн бригадые Зүүн фронтдо эльгээһэн байна.
СССР-эй арадай артист Г.Цыдынжаповай архив соо фронтдо эльгээгдэһэн театрай бүлэг тухай дүшөөд бэшэг хадагалаатай юм. Тэдэнэй нэгые, Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драмын театрай концертнүүд тухай Белоруссиин фронтын сэрэгшэдэй эльгээһэн бэшэг уншаябди:
РСФСР-эй габьяата артистка В.Д. Лыгденова-Линховоин иигэжэ дурсаа һэн: «Фронтын командующи маршал К.Рокоссовскиин ставкада харуулһан концертын үедэ Б.Балдаков Л.Бетховенэй „Шотландская застольная“ гээшые дуулаа. Н.Петрова тэрэ сагта ехэ суутай „Жди меня“ (Симонов, Берменский) гэжэ дуу, В.Лыгденова „Песня Одарки“ (Т.Артемовская) гүйсэдхөө. Т.Гергесова буряад хүгжэм дээрэ найруулагдаһан хатар, М.Шалтыкова Ц.Бадмаевтай Шопенэй „Седьмой вальс“ хатараа бэлэй. Маршалай гуйлтаар манай баянист И.Дворников Моцартын „Турецкий марш“ наадаһан байгаа».
Энэ дурсалга соогоо В.Д.Лыгденова 1945 оной август соо Манжуурай Цицикарта, авиачастьда болоһон гайхалтай ушар тухай бэшэнэ: " Бидэнэй хажууда залуухан буряад сэрэгшэ гүйжэ ерээд, частьдань хэдэн буряад хүбүүд алба гарана гэжэ дуулгаба. " Авиатор Николай Лыгденов эндэтнай байна гү?" гээд асуубаб. Николай дүүмни энэ частьда байгаа бшуу. Николай дүүмни гүйжэ ерээд, хам тэбэрилдэбэбди. Баярлаһандаа нэгэ энеэлдэжэ, нэгэ бархиралдажа байгаа бэлэйбди».
Бэлигтэй дуушан Иван Батурин (1918-1943) түрүүшын буряад хүгжэмтэ драма болохо «Баир» болон «Эржэн» зүжэгүүдтэ наадахадаа, гайхалтай һайхан хоолойтой байһанаа гэршэлээ һэн. Тиимэһээ түрүүшын буряад оперо «Энхэ-Булад баатарта» тэрээндэ гол роль гүйсэдхэхыень даалгаһан юм. Айхабтар оролдосотой, дуратай ажалдаа шунан ородог хүбүүн сагаан сэдьхэлтэй, номгон даруу абари зангаараа театрайнгаа ажалшадай дунда ехэ хүндэтэй һэн. Суг ажалладаг нүхэдынь тэрэниие юрэл «Ваня» гэжэ өөгшөөн нэрлэдэг бэлэй.
Хори нютаг тоонтотой бэлигтэй дуушан театртайгаа хамта Москвада нэгэдүгээр декадада амжалтатай хабаадажа, «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаляар шагнагдаа һэн. Уран бэлигэйнь улам хүгжэн ургажа байтар, дайн эхилээ һэн.
Тэрэ һайн дураараа дайнда мордоһон юм. Орел хото шадарай нютагуудые сүлөөлхэ үедэ болоһон айхабтар шанга тулалдаануудай нэгэндэ баатарай үхэлөөр унаһан юм. Знаменское һууринай сэсэрлиг соо дайнда унаһан сэрэгшэдэй хамтын булаша бии юм. Тэндэ хүшөө дээрэ алтан үзэгүүдээр һиилэгдэһэн 93 баатар сэрэгшэдэй нэрэнүүдэй зэргэдэ Иван Никитич Батуринай нэрэ байдаг. Буряад тала дайдын шэн зоригтой дууша хүбүүн тэндэ мүнхэ нойрсодог.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. В.Д.Лыгденова. Наша фронтовая бригада // Тунка: история и современность — Улан-Удэ, «Буряад үнэн», 1998.
2. И.Ф.Кузьмина, О.И.Куницын. Иван Батурин // Выдающиеся бурятские деятели. Т.2, -Улан-Удэ, 2010.
Дайнай эхилхэдэ, эдэ түсэбүүдэй олонхинь бэелэнгүй үлэһэн байна. Балетнэ зүжэгүүд бэлэн болоһон аад, костюмууд хүсэд бэлдэгдээгүй ушарһаа тушаагдаагүй. Фронт дээрэ шахардуу байдалай тохёолдоходо, «Фауст», «Чио-Чио-Сан» оперонууд хүсэндөө хүргэгдэнгүй орхигдожо, труппа колхозуудта ажаллахаяа гараа.
Колхозуудһаа бусаһанай һүүлээр драматическа бүлэг «Шел солдат с фронта» гэһэн зүжэг бэлэн болгобо. Харин энэ үедэ баруун тээһээ, дайсанай эзэлһэн газарһаа Харьковай ород драмын театр ара талада эльгээгдэжэ, манай хотодо ерэһэн байна. Буряад-Монголой театрай гэрые харьковайхидта үгөөд, харин манай артистнуудта хүдөө гаража, нютагуудай ажалшадые хангаха гэжэ дурадхагдаһан юм. Уласай олон аймагуудай ажалшадта хүрэжэ ошохын тула театрай коллектив гурбан бригада боложо хубаарилагдаа һэн.
Энээнһээ гадна фронт ошохо концертнэ бригаданууд эмхидхэгдээ. Г.Цыдынжаповай хүтэлбэрилһэн бригадые Белоруссиин фронтдо, Н.Балданогой хүтэлһэн бригадые Зүүн фронтдо эльгээһэн байна.
СССР-эй арадай артист Г.Цыдынжаповай архив соо фронтдо эльгээгдэһэн театрай бүлэг тухай дүшөөд бэшэг хадагалаатай юм. Тэдэнэй нэгые, Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драмын театрай концертнүүд тухай Белоруссиин фронтын сэрэгшэдэй эльгээһэн бэшэг уншаябди:
«Гүрэнэй Ленинэй орденто Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драмын театрай концертнэ бригада: СССР-эй габьяата артист Цыдынжапов Г.Ц., БМАССР-эй габьяата артист Балдаков Б.М., БМАССР-эй габьяата артистка Гергесова Т.Е., артистнууд Лыгденова В.Д., Шалтыкова М.С., Бадмаев Ц., Дворников И.С. 1943 оной декабриин 26-һаа февралиин 4 болотор Белоруссиин фронтын частьнуудые хангаа.
Энэ үе соо бригада 57 концерт, олонхииень түрүү зэргэдэ харуулаа.
Бригадын бүхы концертнүүд уран һайханай дээдэ хэмжээндэ үнгэрөө. БМАССР-эй артистнуудай фронт дээрэ хэһэн ажал СССР-эй бүхы арадуудай эбдэршэгүй бата бэхи хани барисаае гэршэлэн харуулаа, мүн немец-фашис булимтарагшадые үй бута сохихоор манай сэрэгшэд болон офицернүүдые зоригжуулаа. Харагшад концертнүүдыень хани халуунаар угтадаг байгаа.
Сэрэгэй частьнуудые эрхим һайнаар хангаһанайнь түлөө СССР-эй арадай артист нүхэр Цыдынжапов түрүүтэй бригадын бүхы гэшүүдтэ баяр баясхалан соносхоноб.
Белфронтын ФДКА-гай
начальник майор Вдовченко»
РСФСР-эй габьяата артистка В.Д. Лыгденова-Линховоин иигэжэ дурсаа һэн: «Фронтын командующи маршал К.Рокоссовскиин ставкада харуулһан концертын үедэ Б.Балдаков Л.Бетховенэй „Шотландская застольная“ гээшые дуулаа. Н.Петрова тэрэ сагта ехэ суутай „Жди меня“ (Симонов, Берменский) гэжэ дуу, В.Лыгденова „Песня Одарки“ (Т.Артемовская) гүйсэдхөө. Т.Гергесова буряад хүгжэм дээрэ найруулагдаһан хатар, М.Шалтыкова Ц.Бадмаевтай Шопенэй „Седьмой вальс“ хатараа бэлэй. Маршалай гуйлтаар манай баянист И.Дворников Моцартын „Турецкий марш“ наадаһан байгаа».
Энэ дурсалга соогоо В.Д.Лыгденова 1945 оной август соо Манжуурай Цицикарта, авиачастьда болоһон гайхалтай ушар тухай бэшэнэ: " Бидэнэй хажууда залуухан буряад сэрэгшэ гүйжэ ерээд, частьдань хэдэн буряад хүбүүд алба гарана гэжэ дуулгаба. " Авиатор Николай Лыгденов эндэтнай байна гү?" гээд асуубаб. Николай дүүмни энэ частьда байгаа бшуу. Николай дүүмни гүйжэ ерээд, хам тэбэрилдэбэбди. Баярлаһандаа нэгэ энеэлдэжэ, нэгэ бархиралдажа байгаа бэлэйбди».
Бэлигтэй дуушан Иван Батурин (1918-1943) түрүүшын буряад хүгжэмтэ драма болохо «Баир» болон «Эржэн» зүжэгүүдтэ наадахадаа, гайхалтай һайхан хоолойтой байһанаа гэршэлээ һэн. Тиимэһээ түрүүшын буряад оперо «Энхэ-Булад баатарта» тэрээндэ гол роль гүйсэдхэхыень даалгаһан юм. Айхабтар оролдосотой, дуратай ажалдаа шунан ородог хүбүүн сагаан сэдьхэлтэй, номгон даруу абари зангаараа театрайнгаа ажалшадай дунда ехэ хүндэтэй һэн. Суг ажалладаг нүхэдынь тэрэниие юрэл «Ваня» гэжэ өөгшөөн нэрлэдэг бэлэй.
Хори нютаг тоонтотой бэлигтэй дуушан театртайгаа хамта Москвада нэгэдүгээр декадада амжалтатай хабаадажа, «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаляар шагнагдаа һэн. Уран бэлигэйнь улам хүгжэн ургажа байтар, дайн эхилээ һэн.
Тэрэ һайн дураараа дайнда мордоһон юм. Орел хото шадарай нютагуудые сүлөөлхэ үедэ болоһон айхабтар шанга тулалдаануудай нэгэндэ баатарай үхэлөөр унаһан юм. Знаменское һууринай сэсэрлиг соо дайнда унаһан сэрэгшэдэй хамтын булаша бии юм. Тэндэ хүшөө дээрэ алтан үзэгүүдээр һиилэгдэһэн 93 баатар сэрэгшэдэй нэрэнүүдэй зэргэдэ Иван Никитич Батуринай нэрэ байдаг. Буряад тала дайдын шэн зоригтой дууша хүбүүн тэндэ мүнхэ нойрсодог.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. В.Д.Лыгденова. Наша фронтовая бригада // Тунка: история и современность — Улан-Удэ, «Буряад үнэн», 1998.
2. И.Ф.Кузьмина, О.И.Куницын. Иван Батурин // Выдающиеся бурятские деятели. Т.2, -Улан-Удэ, 2010.