Буряад баледэй түрүүшын хаан тайжын нэрэ соло

Загарайн аймагай Шэбэр нютагта 1922 ондо түрэһэн хүбүүн бүри багадаа үншэржэ, нагаса эжындээ үргэгдэһэн байгаа. Һургуулиин шаби байхадаа, Дээдэ-Үдын Серовэй нэрэмжэтэ клубай хатарай бүлгэмдэ ехэ дуратай ябагша һэн. Хатаршан болохо гэһэн хүсэлынь тэрэниие Буряад-Монголой хүгжэмэй драмтеатрта дуудажа асараа. Балетмейстер М.С.Арсеньев залуу хүбүүнэй шунал оролдолгые, түрэлхиин уян нугархайе сэгнэжэ, шаби болгожо абаһан юм. Дали ургаһан Цыден-Еши бүри үсэдөөр оролдожо, мэргэжэлтэ һуралсалаа эсэшэгүйгөөр ябуулаа. Бэлигтэй шабинь Михаил Сергеевич Арсеньев багшынгаа найдалые харюулжа, 1940 ондо Москвада үнгэрһэн Буряад-Монголой түрүүшын декадада амжалтатай хабаадалсаһан юм.

Тэрэ гэһээр Цыден-Еши Бадмаевай намтарта «түрүүшын» гэһэн үгэ ходо дайралдадаг болоо һэн. 1943 ондо үндэһэн театрай тайзан дээрэ түрүүшынхиеэ баледэй зохёол — Б.Асафьевэй «Бахчисарайский фонтан» найруулагдаба. Вацлавай парти Цыден-Еши Бадмаев, Мария Шалтыкова Мария боложо хатараа һэн. Эдэ бэлигтэнэй ашаар Буряад-Монголой харагшад түрүүшынхиеэ баледэй зүжэгтэй танилсажа, хатарай аргаар геройнуудайнгаа дүрэ байгуулһан гайхамшаг артистнуудтаа халуун альга ташалгаар сэдьхэлэй баяр хүргэһэн байха юм. Энэ ушарһаа хойшо уласай сонинуудта Цыден-Еши Бадмаевые «Буряад баледэй түрүүшын хаан тайжа» гээд нэгэтэ бэшэ хүндэлэн нэрлэһэн түүхэтэй.

1943-1962 онуудта Ц-Е.Бадмаев театрайнгаа гол солистнуудай нэгэн байгаа. Дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ театрай бусад артистнуудтай хамта бригада бүридхөөд, байлдаануудай боложо байһан газарта ошожо, сэрэгшэдтэ дуу хатараа бэлэглэдэг бэлэй. «1941-1945 онуудта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ шэн габьяата ажалай түлөө» медаляар тэрэ шагнагдаа һэн.

Театрайнгаа тайзан дээрэ эгээн түрүүн Гертелиин, Делибэй, Аданай, Чайковскиин дэлхэйн урлигай дээжэ баледүүдтэ хатарһан габьяатай. 1948 ондо театр П.Чайковскиин «Хун шубуута нуур» балет түрүүшынхиеэ харагшадай анхаралда табяа бэлэй. Одеттын парти Лариса Сахьянова, Цыден-Еши Бадмаев Зигфридэй роль гүйсэдхөө һэн. Ц.Бадмаевай зураглаһан Зигфрид зоригтой сэбэр эрэ, ёһотой үндэр түрэлтэ хүн байхаһаа гадна сагаан сэдьхэлтэй, арюун дангина Одеттэдэ халуун дураар халижа байһаар харагшадай ухаан сэдьхэлдэ хадуугдаһан юм.

1951-1952 онуудта театрай зууршалгаар Цыден-Еши Бадмаев Лариса Сахьянова нүхэртэеэ хамта Москвада Ехэ театрай дэргэдэхи хореографическа училищида һуража гарана. Эрхим багша М.М.Леонтьевагай, ороной дээдэ гарай баледэй мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро уран арга шадабарияа хүгжөөн мүлиһэн юм. Буряад театртаа бусаад, классическа репертуарай бүхы гол рольнуудые гүйсэдхэнэ. Тэрэ үеын эгээн ехэ бүтээлнүүдэй нэгэн «Эсмеральда» (Пуни, Глиэр, Василенко) баледтэ Фебэй дүрэ байгуулаа.



1951 ондо Лариса Сахьяноватай хамта Берлиндэ Залуушуулай болон оюутадай гурбадугаар бүхэдэлхэйн нааданда энхэ мүнхэ Буряад ороноо амжалтатай түлөөлөө бэлэй. Тэрэнэй найруулһан «Залуушуулай хатар», «Жаргалтай эдир наһан», «Баяр» гэһэн түрүүшын буряад дуэтнэ хатар Берлиндэ харуулагдаһан байна.

1959 ондо Буряад-Монголой искусствын хоёрдохи декадада хабаадахадаа, Ж.Батуевай «Инаг дуранай түлөө» баледтэ Зоригтын, Б.Ямпиловэй, Л.Книпперэй «Агуу гоохон Ангар дүүхэй» баледтэ Енисейн партинуудые ялас гэмэ тодоор, уян нугархайгаар найруулаа бэлэй.

Балетмейстерэй одо заяа туршажа, «Вальпургиин һүни» (1956), «Эсмеральда» (1959) зүжэгүүдые найруулаа. 1962 ондо түрэл театртаа һүүлшынхиеэ зориг түгэлдэр тайжа Зигфридэй рольдо хатаржа, баледэй ехэ тайзантай хахасаһан юм.

Харин артистын зохёохы ажал ябуулга иигээд дүүрээгүй ааб даа. Гүрэнэй дуу хатарай «Байгал» ансамблиие хүтэлөө, удаань Монгол орондо балетмейстерээр хүдэлһэн байна. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэ өөрынгөө найруулһан «Дэлхэйн арадуудай хатар» гэжэ гайхалтай һонин программа бэлдэнэ.

Театрай уран зурааша М.Шестаковагай зурагууд дээрэ үндэһэлэн, Цыден-Еши Бадмаев энэ программынгаа хубсаһа өөрөө оёһон юм. Тиигээд уласай хэдэн аймагуудта энэ шэнэ ажалаа харуулһан байна. Һургуулиин шаби ябахадаа, нютагайнгаа клубта агууехэ бэлигтэнэй хатар гайхан хараһанаа мартадаггүйб.

Үзэгдөөгүй ялагар гоё хубсаһа, гайхалтай һайхан хүгжэм доро яһагүй мэтээр нугаржа байһан бэе хараад, олоороо ерэһэн хүүгэд, намдал адли, шэмээгүй болонхой, эльбэдэ ороһондол, ото хүдэлэнгүй һууһан юм. Эдэ хүүгэдэй нэгэн Зоригто Хусаев саашадаа Улаан-Үдын хореографическа училищи дүүргээд, буряад баледэй түрүү артистнуудай нэгэн болоо һэн. Театрай тайзан дээрэ «Агуу гоохон Ангар дүүхэй» зүжэгтэ Хара Һалхинай ба Енисейн, «Хун шубуута нуурта» Ротбартын парти, «Бахчисарайн фонтан» зүжэгтэ Гирейн болон Нуралиин дүрэ, «Жизельдэ» Гансын, «Дон-Киходто» Санчо-Пансын, «Мянга ба нэгэ һүни» зүжэгтэ Шахриярай дүрэнүүдые байгуулһан юм. Буряад Уласай габьяата артист Зоригто Хусаев, үхибүүн ябахадаа, Цыден-Еши Бадмаевай гайхамаар хатар хараад, баледэй зүжэгшэн болохо гэжэ шиидэһэн тухайгаа хөөрэгшэ һэн.

Энэ программаяа агууехэ хатаршан дэлхэйн олон оронуудта харуулаа: Куба, Греци, Энэдхэг, Финляндида; гадна үргэн ехэ СССР гүрэнэй Хальмаг болон Тува уласай зон уран бэлигыень сэгнэһэн байна.

Цыден-Еши Бадмаев кинодо олохон хадуугдама дүрэ байгуулаа гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй. «Последний год беркута», «Не имеющий чина», «В ночь лунного затмения» гэһэн фильмнүүдые нэрлэмээр. Гадна «Последний год беркута» гэһэн фильм бүтээгшэдтэй хамта 1978 ондо Ташкентдэ Ази, Африкын, Латин Америкын уласхоорондын табадахи кинофестивальда хабаадаа бэлэй.

Уран бэлигтэнэй шагналнууд олон юм: 1948 ондо Буряад-Монголой АССР-эй габьяата артистын нэрэ зэргэ, 1973 ондо — Буряадай АССР-эй арадай артистын хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Цыден-Еши Бадмаев арадайнгаа уралигай түүхэдэ буряад баледэй түрүүшын хаан тайжа боложо хэтэдээ үлэнхэй.


Хэрэглэгдэһэн литература

1. П.Гуревич. Оперный театр Бурятии — Улан-Удэ, 1964.
2. О.Бараева. Одинокий странник // «Правда Бурятии», 1992, 3 декабря.