Театрай уралиг
Үсэдөөр урагшаа шармайдаг абари зан
7 июня 2019
899
Буряад театрай захиралай тушаалда аяар 36 жэл (1952-1987) хүдэлһэн Цырен Аюржанаевич Балбаровай түрэһөөр 100 жэлэй тэбхэр ой гүйсэнэ.
Хориин аймагай Баруун Хасууртада таряашанай гэр бүлэдэ тэрэ түрэһэн юм. Тэрэ үеын олонхи хүбүүдтэл адли һургуулида һураха сагтаа эхэ эсэгэдээ али болохоор туһалдаг, хүдөөгэй ажал һайса хэдэг һэн. Һургуулиин һүүлээр ажаллажа эхилээ. Болзорынь ерэжэ, сэрэгэй албанда татагдаа. Сэрэгтэ хоёр жэл ябаад байтарнь, дайн захалаа бэлэй.
Цырен Балбаров Калининска, Волховско, Ленинградска фронтнуудта фашистнуудтай эрэлхэгээр дайлалдаа. Шэн габьяата сэрэгшэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын орденоор, «Шэн зоригой түлөө», «Ленинградые хамгаалһанай түлөө» медальнуудаар шагнагдаа һэн.
Дайнай һүүлээр залуу сэрэгшэ нүхэдтэйгээ хамта Казахстан ошоходоо, тэндэхи ажабайдал юрэл хараха хүсэлтэй бэлэй. Корей яһанай сэбэрхэн Алла басагантай ушараад, хуби заяагаа холбожо, Казахстанай газар дайдада тэдэнэр айл боложо түбхинэбэ. Өөрынгөө дуратай ажал бэдэржэ, элдэб олон мэргэжэлээр хүдэлөөд үзөө. Харин өөрөөшье мэдэнгүй, юундэшьеб театрта һанаа зүрхэниинь дүтэ байшаба.
Тиигэжэ 1952 ондо тэрэ гэр бүлэтэеэ Улаан-Үдэ зөөжэ ерээ һэн. 33 наһатай Ц.А.Балбаров Гүрэнэй Буряад драмын нүүдэл театрай захиралаар хүдэлжэ эхилээ бэлэй. Залуугай ошо залитай хүтэлбэрилэгшэ буряад театрай хүгжэлтын түлөө эсэн сусангүй ажаллаа. Буряад литературын үндэһэ табигшадай нэгэн Х.Намсараевай 1959 ондо, 70 наһан дээрээ нүгшэхэдэ, тэрэнэй нэрэ Буряад театрта зүүлгэгдээ бэлэй.
Зүжэгшэдэй мэргэжэл шадабари дээшэлүүлхэ хэрэгтэ ехэ анхарал хандуулдаг Ц.А.Балбаровай оролдолгоор ЛГИТМиК (мүнөө Россиин театральна академи) дүүргэһэн гурбан бүлэг актернууд театрай труппын бүридэлдэ аша үрэтэйгөөр хүдэлөө, мүнөөшье хүдэлнэ. Россиин эрхим театрнуудай мэргэжэл шадабариие, бэрхэ багшанарай хэшээл заабариие бэедээ шэнгээһэн эдэ буряад зүжэгшэд үндэһэн театрайнгаа омогорхол болоо бэлэй.
Ниислэл Москвада гастрольдо гарахын түлөө, театрайнгаа шэнэ зүжэгүүдтэй, амжалта туйлаһан ажалнуудтай ниислэлэй харагшадые танилсуулхын, мэргэжэлтэдэй туһатай зүбшэл, сэгнэлтэ абахын түлөө ехэ үсэдөөр оролдодог байһан гээд суг хүдэлһэн зон һайханаар дурсадаг.
Театрайнгаа шэнэ байшан барихын түлөө хэды ехэ хүсэ шадалаа зорюулааб даа. «Гипротеатрай» проектээр энэ ехэ байшаниие бариһан «Бурятглавстрой» театрай 1982-1983 сезоной эхиндэ одоошье ажалаа дүүргээ һэн. Газаа талаһаань ягаан туф шулуугаар шэмэглэгдэһэн энэ байшанай досоохи шэмэглэлые Буряадай Уран зураашадай холбооной гэшүүд бэелүүлээ. Шэмэглэлэй бүхы хубинууд үндэһэн буряад түхэл маягтайгаар бүтээгдээ бэлэй. Илангаяа «Гэсэрэй газар дээрэ» гэжэ нэрэтэй фойегэй түб ханые шэмэглэһэн Алла Цыбиковагай гайхамшаг һайхан панно харагшадай анхарал абаһаар эзэлдэг юм.
Үндэр салуу һайхан үргөө соогоо театр 1982 оной ноябриин 3-да 50 жэлэйнгээ алдарта ой тэмдэглээ һэн. Совет гүрэн түрын засагай газар театрай ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнаа бэлэй. РСФСР-эй соёлой сайдай орлогшо Е.Е.Милов амаршалгын үгэ хэлээ. КПСС-эй Буряадай обкомой нэгэдэхи секретарь А.У.Модогоев театрай тугта гүрэн түрын ехэ шагнал зүүлгэһэн байна. Иигэжэ хэдэн үе театрай ажалшадай зохёохы, үсэд нэтэрүү, урагшаа шармайһан ажал хэрэгүүд сэгнэгдээ ха юм.
Захиран эмхидхэлгын захагүй ехэ ажалай хажуугаар театртаа ходо олон харагшадтай байха хэрэгтэй. Тиихын тула шэнэ түхэлэй, бэдэрэлгын шэглэлтэй зүжэгүүдые табиха, бэлигтэй залуу актернуудые һургаха, театрайнгаа жэнхэни ёһо заншалаар хүмүүжүүлхэ мэтын аргагүй шухала удхатай ажал саг үргэлжэ бэелүүлэгдэхэ болоно. Иимэ хүндэ ашаа олон жэлдэ даажа ябахань хэды хүшэр гээшэб?
1987 ондо Цырен Аюржанаевич Балбаров тушаалһаань буужа, хойто жэлынь наһа бараа һэн. Театрай зон, харагшадшье мүнөө хүрэтэр тэрээн тухай амаргүй олон хошон зугаа хэлсэдэг. Тэрэнэй үсэд нэтэрүү, даалгагдаһан ажалайнгаа түлөө бүхыгөөрөө оролдодог, урагшаа шармайн дабшадаг абари зан удаадахи үенүүдтэ гайхамаар һайхан жэшээ боложо үлэнхэй.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. В.Ц.Найдакова. Бурятский академический театр драмы им. Х.Намсараева — последняя четверть ХХ в. (1975-2002). Улан-Удэ, 2002.
Цырен Балбаров Калининска, Волховско, Ленинградска фронтнуудта фашистнуудтай эрэлхэгээр дайлалдаа. Шэн габьяата сэрэгшэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын орденоор, «Шэн зоригой түлөө», «Ленинградые хамгаалһанай түлөө» медальнуудаар шагнагдаа һэн.
Дайнай һүүлээр залуу сэрэгшэ нүхэдтэйгээ хамта Казахстан ошоходоо, тэндэхи ажабайдал юрэл хараха хүсэлтэй бэлэй. Корей яһанай сэбэрхэн Алла басагантай ушараад, хуби заяагаа холбожо, Казахстанай газар дайдада тэдэнэр айл боложо түбхинэбэ. Өөрынгөө дуратай ажал бэдэржэ, элдэб олон мэргэжэлээр хүдэлөөд үзөө. Харин өөрөөшье мэдэнгүй, юундэшьеб театрта һанаа зүрхэниинь дүтэ байшаба.
Урид казах академическэ драмтеатрай ажал хэрэг захиран эмхидхэгшээр (администратор) хүдэлөө. Энэ театрта нэгэн доро ород болон казах труппа ажалаа ябуулдаг һэн. Хүнгэн бэшэ энэ ушарта ехэ ухаатайгаар ажалаа эмхидхэһэнэй ашаар амжалта туйлажа шадаһан Ц.А.Балбаровые театрай захиралай орлогшоор томилбо.
Нютагай хүбүүнэй иимэ амжалта туйлаһан тухай Буряад орондо мэдээжэ болоол һэн бэзэ. Театрай захиралай тушаал тэрэ үедэ, мүнөөшье айхабтар харюусалгатай, засагай газарта мэдэлтэй байһан гээшэ ааб даа. Засагай газарта шиидхэһэнэй ёһоор Ц.А.Балбаровые түрэл Буряадтань дуудажа асарһан түүхэтэй.
Тиигэжэ 1952 ондо тэрэ гэр бүлэтэеэ Улаан-Үдэ зөөжэ ерээ һэн. 33 наһатай Ц.А.Балбаров Гүрэнэй Буряад драмын нүүдэл театрай захиралаар хүдэлжэ эхилээ бэлэй. Залуугай ошо залитай хүтэлбэрилэгшэ буряад театрай хүгжэлтын түлөө эсэн сусангүй ажаллаа. Буряад литературын үндэһэ табигшадай нэгэн Х.Намсараевай 1959 ондо, 70 наһан дээрээ нүгшэхэдэ, тэрэнэй нэрэ Буряад театрта зүүлгэгдээ бэлэй.
Зүжэгшэдэй мэргэжэл шадабари дээшэлүүлхэ хэрэгтэ ехэ анхарал хандуулдаг Ц.А.Балбаровай оролдолгоор ЛГИТМиК (мүнөө Россиин театральна академи) дүүргэһэн гурбан бүлэг актернууд театрай труппын бүридэлдэ аша үрэтэйгөөр хүдэлөө, мүнөөшье хүдэлнэ. Россиин эрхим театрнуудай мэргэжэл шадабариие, бэрхэ багшанарай хэшээл заабариие бэедээ шэнгээһэн эдэ буряад зүжэгшэд үндэһэн театрайнгаа омогорхол болоо бэлэй.
Ниислэл Москвада гастрольдо гарахын түлөө, театрайнгаа шэнэ зүжэгүүдтэй, амжалта туйлаһан ажалнуудтай ниислэлэй харагшадые танилсуулхын, мэргэжэлтэдэй туһатай зүбшэл, сэгнэлтэ абахын түлөө ехэ үсэдөөр оролдодог байһан гээд суг хүдэлһэн зон һайханаар дурсадаг.
Иимэ гастрольнуудай үедэ али бүхы шэглэлээр тоосодог ехэ харюусалгатай ажалдаа театрайхид хэр зэргэ бэлэн байһаниинь сүм мэдэрэгдээ ааб даа. Эдэ тоосоонуудай ашаар Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театр 2-дохи категориин театрнуудай зэргэһээ нэгэдэхи категоридо 1969 ондо ороһон юм. Харин 1973 ондо Ленинградта, удаань 1976 оной май соо Москвада амжалта түгэс зүжэгүүдээ харуулһанай дүнгөөр 1977 ондо Буряад театр академическэ үндэр зэргэтэй болоо һэн. Г.Камалай нэрэмжэтэ Татаар театрай, Гафуриин нэрэмжэтэ Башкир театрай, Ивановай нэрэмжэтэ Чуваш театрай һүүлээр манай буряад театр академическэ нэрэ зүүһэн түүхэтэй.
Театрайнгаа шэнэ байшан барихын түлөө хэды ехэ хүсэ шадалаа зорюулааб даа. «Гипротеатрай» проектээр энэ ехэ байшаниие бариһан «Бурятглавстрой» театрай 1982-1983 сезоной эхиндэ одоошье ажалаа дүүргээ һэн. Газаа талаһаань ягаан туф шулуугаар шэмэглэгдэһэн энэ байшанай досоохи шэмэглэлые Буряадай Уран зураашадай холбооной гэшүүд бэелүүлээ. Шэмэглэлэй бүхы хубинууд үндэһэн буряад түхэл маягтайгаар бүтээгдээ бэлэй. Илангаяа «Гэсэрэй газар дээрэ» гэжэ нэрэтэй фойегэй түб ханые шэмэглэһэн Алла Цыбиковагай гайхамшаг һайхан панно харагшадай анхарал абаһаар эзэлдэг юм.
Үндэр салуу һайхан үргөө соогоо театр 1982 оной ноябриин 3-да 50 жэлэйнгээ алдарта ой тэмдэглээ һэн. Совет гүрэн түрын засагай газар театрай ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнаа бэлэй. РСФСР-эй соёлой сайдай орлогшо Е.Е.Милов амаршалгын үгэ хэлээ. КПСС-эй Буряадай обкомой нэгэдэхи секретарь А.У.Модогоев театрай тугта гүрэн түрын ехэ шагнал зүүлгэһэн байна. Иигэжэ хэдэн үе театрай ажалшадай зохёохы, үсэд нэтэрүү, урагшаа шармайһан ажал хэрэгүүд сэгнэгдээ ха юм.
Захиран эмхидхэлгын захагүй ехэ ажалай хажуугаар театртаа ходо олон харагшадтай байха хэрэгтэй. Тиихын тула шэнэ түхэлэй, бэдэрэлгын шэглэлтэй зүжэгүүдые табиха, бэлигтэй залуу актернуудые һургаха, театрайнгаа жэнхэни ёһо заншалаар хүмүүжүүлхэ мэтын аргагүй шухала удхатай ажал саг үргэлжэ бэелүүлэгдэхэ болоно. Иимэ хүндэ ашаа олон жэлдэ даажа ябахань хэды хүшэр гээшэб?
1987 ондо Цырен Аюржанаевич Балбаров тушаалһаань буужа, хойто жэлынь наһа бараа һэн. Театрай зон, харагшадшье мүнөө хүрэтэр тэрээн тухай амаргүй олон хошон зугаа хэлсэдэг. Тэрэнэй үсэд нэтэрүү, даалгагдаһан ажалайнгаа түлөө бүхыгөөрөө оролдодог, урагшаа шармайн дабшадаг абари зан удаадахи үенүүдтэ гайхамаар һайхан жэшээ боложо үлэнхэй.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. В.Ц.Найдакова. Бурятский академический театр драмы им. Х.Намсараева — последняя четверть ХХ в. (1975-2002). Улан-Удэ, 2002.