Театрай уралиг
Гайхамшаг зүжэг
7 июня 2019
887
Буряад драматургиин түүхэдэ онсо һуури эзэлдэг үндэһэн буряад зүжэгүүдэй тоодо “Тайшаагай ташуур” бүтээлые нэрлэхээр юм. Буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Х.Н.Намсараевай 1943 ондо бэшэһэн энэ зүжэг гайхамшаг хуби заяатай байгаа.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ бэшэгдэһэн зүжэг зохёолнууд ехэ олон бэшэ юм. Нэрлэхэдэ, Х.Намсараевай «Тайшаагай ташуур», Н.Балданогой «Байгалай загаһашад», «Бабжа-Барас баатар», Г.Цыдынжаповай «Снайпер», «Арадай хүбүүн» гээд лэ дүүрэнэ.
Гурбан үйлэтэй, табан үзэгдэлтэй энэ драма түүхэтэ үндэһэтэй юм. 1840 гаран оной үе зураглаһан зүжэг соо Хори буряадуудай түүхын бодото нюурнууд: 1838-1849 онуудта Хориин ахалагша тайшаа Ринчин-Доржо Дымбылов, Хориин Степной Дүүмын заседатель Тарба Жигжитов гэхэ мэтэшэлэн хамаадана.
Зүжэг анха түрүүшынхиеэ 1945 ондо тайзан дээрэ найруулагдан табигдаа һэн. Буряад драмын театрай үндэһэ һуури табилсаһан бэлигтэй зүжэгшэд Жүгдэр Пагбаин, Чойжи-Нима Генинов наадаһан юм.
1951 ондо режиссер И.Мироновой хоёрдохиёо найруулһан зүжэгтэ Хориин ахалагша тайшаа Ринчин-Доржо Дымбыловэй засаг бариһан һүүлшын үдэрнүүд харуулагдаа. Санкт-Петербургда эзэн хааниие бараалхажа ерэһэн тухайгаа тэрэ Долгор хатандаа иигэжэ хэлэнэ: " Бишни эзэнэй хото гаража, эсэгэ хаанай хүбүүн болоод, үнэн алдартын шажанда орожо, Хориин арбан нэгэн эсэгын ахалагша тайшаа болоод, арсалан барас шэнгеэр амитан зониие айлгажа һүрдүүлжэ һууна бэшэ аалби? Юумэ бүхэн үлеэһэн тээшэм үрхиржэ, үрэбхиһэн тээшэм бодожо байна ха юм!"
Тайшаагай роль гүйсэдхэхэдээ, бэлигтэй зүжэгшэн Буда Вампилов геройнгоо дээрэлхүү, зандарган, дүтынгөөшье хүниие доромжолон баһаха дуратай яндан зангыень харуулһан байна. Өөрыгөө бусад зонһоо дээгүүр табидаг, элдэб мэхэ гохо гаргажа, талаан туршадаг хүнэй тобоймо дүрэ бэелүүлжэ, Б.Вампилов харагшадай дура буляаһан юм. Һүндэб Рабсалов, Буянто Аюшин Гүрэмбэ ламын дүрые уран наринаар бэелүүлээ. Бэлиг түгэлдэр зүжэгшэдэй үндэр хэмжээнэй наадан харагшадай сэдьхэл хүлгүүлһэн байха юм.
1972 ондо Буряад театр дахинаа суута энэ зүжэгтэ бусана. Ф.Сахиров энэ удаа түүхэтэ-социальна драма найруулаа бэлэй. Зон олоной хабаадалгатай үзэгдэлһөө, Петербургһаа бусаһан тайшаа Дымбыловтэ дээдын хүндэ ёһо харуулан угталгын үйлэһөө зүжэг эхилнэ. Дымбылов урдань һүгэдэһэн хориинхидые занажа, толгой дээгүүрнь ташуураа далайна — энэ үзэгдэл харагшадай ухаанда бүхөөр хадуугдаа бэлэй.
РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн Содном Будажаповай наадаһан Дымбылов тайшаа буритай һэшхэлэйнгээ тама үзэжэ, өөрөө өөрыгөө химэлнэ, зоной мүнгэ хулууһан ушарынь засагай түлөө тэмсэхэдэнь, эгээн хэбрэг, хамгаалагдаагүй талань болоно гээд зураглагдана.
Цыден-Дамба Пурбуев — Тарба Жигжитовэй, Намсалма Шагдарова, Дарима Сангажапова — хатан Долгорой, Буянто Аюшин — Гүрэмбэ ламын дүрэнүүдые бүри нарин уран арга хэрэглэжэ, сэдьхэлэйнь байдал харуулха гэжэ оролдоо һэн. Дарима Сангажапова энэ ажал тухай иигэжэ дурсаһан байна: „«Ленинградай театральна институдта һурахадамнай, Содном Дашиевич Будажапов бидэндэ буряад хэлэ заадаг байгаа. Театр тухай хөөрэхэдэнь, энэ мэргэжэлдээ ехэ үнэн хүн гэжэ ойлгогдохоор байгаа юм. Институдаа дүүргээд, Содном Дашиевичтай сугтаа „Тайшаагай ташуур“ гэһэн зүжэгтэ наадаха азатай байгааб. Содном Дашиевичнай энэ рольдо наадахадаа, ямар ехэ бэлигтэй хүн байһанаа харуулаа бэлэй».
1972 ондо Монгол орондо гастрольдо ошоходоо, театр энэ зүжэгөө харуулаа һэн. Улаанбаатарһаа гадна Дархан хотодо, Сэлэнгэ болон Хэнтэйн аймагуудта харагшад буряад зүжэгшэдэй уран бэлигые халуунаар угтаа бэлэй. Гастролиин дүнгөөр МНР-эй засаг түрэ Буряад театрай коллективэй зохёохы ажалые үндэрөөр сэгнээд, «Найрамдал» медаляар шагнаа һэн.
1976 ондо Москвада Буряад театрай харуулһан зүжэгүүд, тэрэ тоодо «Тайшаагай ташуур», шүүмжэлэгшэдэй һайн сэгнэлтэдэ хүртөө бэлэй. Ниислэлэй томо хэблэлнүүд булта шахуу магтаһан статьянуудые хэблээ һэн. Илангаяа Б.Аюшинай, С.Будажаповай, Н.Гендуновагай, М.Жапхандаевай, Д.Сангажаповагай, Л.Дугаровагай, М.Елбоновой, В.Амхановагай, Д.Бочиктоевой, О.Бабуевай, Д.Сультимовай наадаһан рольнуудые шүүмжэлэгшэд тэмдэглэһэн байна.
Нааданай һүүлээр театрай ахамад найруулагша Федор Семенович Сахиров, директор Цырен Аюржанаевич Балбаров намайе хажуудаа дуудажа, гарыемни адхаһанай удаа Цырен Аюржанаевич:
— Амаршалнаб. Арбан солхооб преми, — гэһэн аад, тэрэ дороо: — Арба бэшэ. Арбан табан солхооб! — гэжэрхибэ...» Гүрэмбын роль ялбама тодоор наададаг байһан Һүндэб Бимбаевич Рабсаловай дэмжэлгэ, захяа заабари залуу зүжэгшэндэ хэды ехэ аша туһатай байһан тухай гүнзэгы баяр хүргэн дурсана («Буряад үнэн», 2019 оной майн 1-нэй дугаар).
Зүжэгшэн хүнэй орёохон замда орожо, бэеэ олохо хэрэгтэ аха үеын уран бэлигтэн залуу халаандаа анхаралтайгаар хандадаг ушар Буряад театрай һайхан заншал болон тодоронхой.❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1.Хоца Намсараев. Суглуулагдамал зохёолнууд. Үльгэрнүүд. Пьесэнүүд — Улаан-Үдэ, 1958.
2.В.Ц.Найдакова. Бурятский академический театр драмы им. Х.Намсараева — последняя четверть ХХ в. — Улан-Удэ, 2002.
3.Санджэ-Сурун. Отблеск времени... (Из жизни замечательных людей) Т.4. — Улан-Удэ, 2015.
Гурбан үйлэтэй, табан үзэгдэлтэй энэ драма түүхэтэ үндэһэтэй юм. 1840 гаран оной үе зураглаһан зүжэг соо Хори буряадуудай түүхын бодото нюурнууд: 1838-1849 онуудта Хориин ахалагша тайшаа Ринчин-Доржо Дымбылов, Хориин Степной Дүүмын заседатель Тарба Жигжитов гэхэ мэтэшэлэн хамаадана.
Зүжэг анха түрүүшынхиеэ 1945 ондо тайзан дээрэ найруулагдан табигдаа һэн. Буряад драмын театрай үндэһэ һуури табилсаһан бэлигтэй зүжэгшэд Жүгдэр Пагбаин, Чойжи-Нима Генинов наадаһан юм.
1951 ондо режиссер И.Мироновой хоёрдохиёо найруулһан зүжэгтэ Хориин ахалагша тайшаа Ринчин-Доржо Дымбыловэй засаг бариһан һүүлшын үдэрнүүд харуулагдаа. Санкт-Петербургда эзэн хааниие бараалхажа ерэһэн тухайгаа тэрэ Долгор хатандаа иигэжэ хэлэнэ: " Бишни эзэнэй хото гаража, эсэгэ хаанай хүбүүн болоод, үнэн алдартын шажанда орожо, Хориин арбан нэгэн эсэгын ахалагша тайшаа болоод, арсалан барас шэнгеэр амитан зониие айлгажа һүрдүүлжэ һууна бэшэ аалби? Юумэ бүхэн үлеэһэн тээшэм үрхиржэ, үрэбхиһэн тээшэм бодожо байна ха юм!"
Тайшаагай роль гүйсэдхэхэдээ, бэлигтэй зүжэгшэн Буда Вампилов геройнгоо дээрэлхүү, зандарган, дүтынгөөшье хүниие доромжолон баһаха дуратай яндан зангыень харуулһан байна. Өөрыгөө бусад зонһоо дээгүүр табидаг, элдэб мэхэ гохо гаргажа, талаан туршадаг хүнэй тобоймо дүрэ бэелүүлжэ, Б.Вампилов харагшадай дура буляаһан юм. Һүндэб Рабсалов, Буянто Аюшин Гүрэмбэ ламын дүрые уран наринаар бэелүүлээ. Бэлиг түгэлдэр зүжэгшэдэй үндэр хэмжээнэй наадан харагшадай сэдьхэл хүлгүүлһэн байха юм.
1972 ондо Буряад театр дахинаа суута энэ зүжэгтэ бусана. Ф.Сахиров энэ удаа түүхэтэ-социальна драма найруулаа бэлэй. Зон олоной хабаадалгатай үзэгдэлһөө, Петербургһаа бусаһан тайшаа Дымбыловтэ дээдын хүндэ ёһо харуулан угталгын үйлэһөө зүжэг эхилнэ. Дымбылов урдань һүгэдэһэн хориинхидые занажа, толгой дээгүүрнь ташуураа далайна — энэ үзэгдэл харагшадай ухаанда бүхөөр хадуугдаа бэлэй.
РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн Содном Будажаповай наадаһан Дымбылов тайшаа буритай һэшхэлэйнгээ тама үзэжэ, өөрөө өөрыгөө химэлнэ, зоной мүнгэ хулууһан ушарынь засагай түлөө тэмсэхэдэнь, эгээн хэбрэг, хамгаалагдаагүй талань болоно гээд зураглагдана.
Цыден-Дамба Пурбуев — Тарба Жигжитовэй, Намсалма Шагдарова, Дарима Сангажапова — хатан Долгорой, Буянто Аюшин — Гүрэмбэ ламын дүрэнүүдые бүри нарин уран арга хэрэглэжэ, сэдьхэлэйнь байдал харуулха гэжэ оролдоо һэн. Дарима Сангажапова энэ ажал тухай иигэжэ дурсаһан байна: „«Ленинградай театральна институдта һурахадамнай, Содном Дашиевич Будажапов бидэндэ буряад хэлэ заадаг байгаа. Театр тухай хөөрэхэдэнь, энэ мэргэжэлдээ ехэ үнэн хүн гэжэ ойлгогдохоор байгаа юм. Институдаа дүүргээд, Содном Дашиевичтай сугтаа „Тайшаагай ташуур“ гэһэн зүжэгтэ наадаха азатай байгааб. Содном Дашиевичнай энэ рольдо наадахадаа, ямар ехэ бэлигтэй хүн байһанаа харуулаа бэлэй».
1972 ондо Монгол орондо гастрольдо ошоходоо, театр энэ зүжэгөө харуулаа һэн. Улаанбаатарһаа гадна Дархан хотодо, Сэлэнгэ болон Хэнтэйн аймагуудта харагшад буряад зүжэгшэдэй уран бэлигые халуунаар угтаа бэлэй. Гастролиин дүнгөөр МНР-эй засаг түрэ Буряад театрай коллективэй зохёохы ажалые үндэрөөр сэгнээд, «Найрамдал» медаляар шагнаа һэн.
1976 ондо Москвада Буряад театрай харуулһан зүжэгүүд, тэрэ тоодо «Тайшаагай ташуур», шүүмжэлэгшэдэй һайн сэгнэлтэдэ хүртөө бэлэй. Ниислэлэй томо хэблэлнүүд булта шахуу магтаһан статьянуудые хэблээ һэн. Илангаяа Б.Аюшинай, С.Будажаповай, Н.Гендуновагай, М.Жапхандаевай, Д.Сангажаповагай, Л.Дугаровагай, М.Елбоновой, В.Амхановагай, Д.Бочиктоевой, О.Бабуевай, Д.Сультимовай наадаһан рольнуудые шүүмжэлэгшэд тэмдэглэһэн байна.
Гайхамшаг энэ зүжэгэй мүрөөр Буряад театрай артистнуудай уран бэлиг, мэргэжэл шадабари үеһөө үедэ дамжуулагдадаг байһан. 1980 ондо энэ зүжэгтэ түрүүшынхиеэ наадаһан тухайгаа Д.Сультимов иигэжэ дурсана: «...Гүрэмбэ ламбагайн шара улаан хубсаһа, хурса шобогор малгай үмдэнхэй, зүрхэ сэдьхэлни ехэл хүлгэнги, аргагүй ехэ харюусалгатайгаа мэдэржэ, олон тоото харагшадай урда дүрынгөө гол шугамые алдаад, энэ зүжэгтэ сугтаа наадаһан нүхэдөө аягүй байдалда оруулхагүй гэжэ түрүүшынгээ алхамуудые тайзан дээрэ хэжэ эхилбэб... Хүшэгын хаагдахада, хамта наадаһан зүжэгшэд гарыемни адхажа амаршалбад. ...саашадаа энэ дүрэеэ наадаха эрхэтэй болобо гээшэ гүб, али үгы гү гэһэн бодол тамалжа эхилээ бэлэй.
Нааданай һүүлээр театрай ахамад найруулагша Федор Семенович Сахиров, директор Цырен Аюржанаевич Балбаров намайе хажуудаа дуудажа, гарыемни адхаһанай удаа Цырен Аюржанаевич:
— Амаршалнаб. Арбан солхооб преми, — гэһэн аад, тэрэ дороо: — Арба бэшэ. Арбан табан солхооб! — гэжэрхибэ...» Гүрэмбын роль ялбама тодоор наададаг байһан Һүндэб Бимбаевич Рабсаловай дэмжэлгэ, захяа заабари залуу зүжэгшэндэ хэды ехэ аша туһатай байһан тухай гүнзэгы баяр хүргэн дурсана («Буряад үнэн», 2019 оной майн 1-нэй дугаар).
Зүжэгшэн хүнэй орёохон замда орожо, бэеэ олохо хэрэгтэ аха үеын уран бэлигтэн залуу халаандаа анхаралтайгаар хандадаг ушар Буряад театрай һайхан заншал болон тодоронхой.❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1.Хоца Намсараев. Суглуулагдамал зохёолнууд. Үльгэрнүүд. Пьесэнүүд — Улаан-Үдэ, 1958.
2.В.Ц.Найдакова. Бурятский академический театр драмы им. Х.Намсараева — последняя четверть ХХ в. — Улан-Удэ, 2002.
3.Санджэ-Сурун. Отблеск времени... (Из жизни замечательных людей) Т.4. — Улан-Удэ, 2015.