Найдан Гендунова
Найдан Гендунова
2019 ондо Россида Театрай жэл соносхогдоһон урманда үндэһэн буряад театрай түүхэдэ өөрын гүнзэгы мүр сараа үлөөһэн актер, режиссер, драматург, уран зурааша, хүгжэмшэ оюун бэлигтэн, алдар солото дарганар тухай дурсалга үгүүлэлнүүдые «Буряад театрай нэрэ солотон» гэжэ ниитэ гаршаг доро хэблэхэ хүсэлтэйбди. Үндэһэн театрай эхи табигшадай нэгэн домог суута Найдан Гендунова тухай үгүүлэлээр энэ гаршагаа нээхэмнай.
Театрай уралиг актерто тусхай мэргэжэлтэ бэлэдхэлэй үндэр эрилтэ табидаг гээшэ ааб даа. Харин тэрэ холын 1920-1930 онуудта сагай эрхээр дээдын мэргэжэл шадабарида залуу буряад актернууд өөһэдөө, ябууд зуура һураха баатай һэн. Эндэ түрэлхиин оюун бэлиг яаха аргагүй хэрэгтэй байгаа. Иимэ гайхамшаг бэлигтэнэй нэгэн Найдан Дашинамжиловна Гендунова Зэдын аймагай Дээдэ-Тори нютагта 1913 ондо түрэһэн юм. Үншэн үрөөһэн үлэһэн Найданиие түрэл гаралайнь зон Тамчада нээгдэһэн долоон жэлэй түрүүшын интернат-һургуулинуудай нэгэндэ һурахыень абаашаһан байна.
Найдан һургуулиингаа уран һайханай бүлгэмдэ ехэ дуратай ябалсажа, багахан зүжэгүүдтэ шадамар бэрхээр наададаг һэн. 1929 ондо комсомолой айкомой зууршалгаар бэлигтэй басаган Үндэһэн уралигай байшанай театральна студида (жэл үнгэрхэдэ, искусствын техникум болоо) ороһон юм. Энэ техникум эгээн түрүүн дүүргэһэн 15 актернуудай тоодо Найдан Гендунова буряад театрай алдарта түүхын хуудаһа бэшэжэ эхилээ бэлэй. 1932 оной июль һарада Н.Балданогой «Таһалдал» гэжэ зүжэгые тайзан дээрэ нара харуулхадаа, эдэ залуу актернууд түрүүшынгээ ехэ шалгалта бариһан байна.
Урид залуу эхэнэрнүүдэй рольнуудые А.Шадаевай, Б.Барадинай, Н.Балданогой зүжэгүүдтэ наададаг һэн. Тад ондоо аяг зантай, хуби заяатай эхэнэрнүүдэй дүрэнүүдые үнэншэмэ дүтөөр, өөрын һонин тодорхойлго (деталь) нэмэжэ, халуун ами оруулжа наададаг ушарынь бултанай анхарал татаа һэн.
Режиссернууд актрисын арга шадабариие сэгнэжэ, наһажаал эхэнэрэй дүрэ бүтээхыень даалгадаг болобо. А.Корнейчугай «Платон Кречет» гэжэ зүжэгтэ наһажаал Христина Архиповнае наадахадаа, хүшэрхэн хуби заяа эдлэжэ, олон юумэ үзэһэншье һаа, хирэгүй сагаан сэдьхэлтэй үлэһэн эхэнэрэй дүрэ үнэншэмөөр зураглахадань, харагшад халуунаар угтаһан гээд В.Найдакова тэмдэглэнэ.
Н.Балдано М.Эдель хоёрой найруулһан «Эржэн» гэһэн уянгата зүжэгтэ хоб жэб тарааха дуратай Жарбай хүгшэнэй роль Н.Гендуновагай ехэ амжалта болоо һэн. 1940 ондо энэ зүжэгые ниислэл Москвагай харагшад, театрай шүүмжэлэгшэд үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Найдан Гендунова декадын үедэ харуулагдаһан «Баяр» хүгжэмтэ зүжэгтэ, «Энхэ-Булад баатар» гэжэ түрүүшын буряад оперодо рольнуудые гүйсэдхэһэн байна. Москвада Михаил Иванович Калининтай уулзаһан ушар тэрэнэй ухаан бодолдо мартагдахагүйгөөр хадуугдаһан юм.
«Эржэн» зүжэгэй табигдажа дүүрэхэтэй сасуу Михаил Иванович Гендуновада дүтэлжэ ерээд, дулааханаар энеэбхилхэ зуураа, гарыень шангаар адхаад, тэбэриһэн байна. Бэлигтэй буряад артистнуудай зэргэдэ Найдан Гендунова гүрэн түрын үндэр шагналда — РСФСР-эй габьяата артистын нэрэ зэргэдэ, Ажалай Улаан Тугай ордендо хүртөө һэн. Тэрэнэй нүхэр, драматическа актер Андроп Ильин али олон инструментнүүд дээрэ наададаг, нугархай һайханаар хатардаг уран бэлигтэй байгаа. 1940 ондо Кремльдэ лезгинкэ хатархадань, тэндэ һууһан Сталин: «Буряад хүн аад, ямар гоёор, грузинһээ өөрэгүй бэрхээр хатарна гээшэб», — гэжэ хэлэһэн гэдэг. А.С.Ильин «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаа һэн.
Залуугаар иимэ үндэр шагналда хүртэһэн актрисын абари зан нэгэшье хубилаагүй, сэхэ сэбэр, тэнюун сагаан сэдьхэлтэй зандаа, зохёохы ажалдаа шунан орожо хүдэлһэн юм. Шог зугаатай аяг зан, сэдьхэлэй элдэб ондоо байдал харуулһан рольнуудые тэрээндэ даалгадаг бэлэй. Буряад драматургнуудай зүжэгүүдтэ наадаха ехэ дуратай һэн. Урданай болон мүнөө сагай буряад эхэнэрнүүдэй хадуугдама олон дүрэнүүдые мүндэлүүлһэн түүхэтэй. Тэрэ тоодо Н.Балданогой «Байгалай загаһашад» зүжэгтэ загаһа олзоборилогшодой бригадын хөөрүү зугааша абаритай, амар заяагүй тогоошоной ажалтай Хатунайн дүрэ харагшадай дура буляаһан байха.
Гэбэшье эгээн эрхим ажалынь гэхэдэ, Ц.Шагжинай «Будамшууда» тэрэнэй гүйсэдхэһэн Пиглайн роль болоно. Пиглайн уймар тэнэг, хомхой хобдог зангые хайра гамгүй наадалжа хаяһан байна. Энэ дүрэ мүндэлүүлхэдээ, элдэб муу, муухай ябадал, дорой ахир абари зан буруушаажа, ёгтолхо, наадалха буряад зоной ёһо заншалһаа, арадай үндэһэн соёлһоо эхи абаһан уран арга дүрэнүүдые мэргэжэлтэ шадабаритаяа тааралдуулан хэрэглэжэ шадаһан юм. Хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн А.Серебряков 1957 оной августын 4-дэ «Буряад-Монголой үнэн» сониной дугаарта хэблэгдэһэн Н.Гендунова тухай статья соогоо иигэжэ бэшэһэн байна: «Творческо ажалайнь түлэг дундаа ябажа байха үедэ тэрээнтэй болоһон ушар тухай Гендунова өөрөө иигэжэ хөөрэдэг. Цырен Шагжинай „Будамшуу“ гэжэ комедеэр һүүлшын репетицинүүд боложо байгаа. Пиглайн образые гүйсэд дүүрэн шэнжэтэй болгохын тулада зан абаридань таараха юуншьеб дуталдана гэжэ тэрэ ойлгожо байгаа... Нэгэтэ репетициин боложо байһан үедэ тайзан дээрэ гарахаяа тэрэнэй бэлдэжэ байхада, гэнтэ „Гендунова, хаанаб Гендунова?“ гэһэн режиссерой ооголоон дуулдажа, Найданай гуталаа хүсэд үмдэнгүйгөөр тайзан дээрэ яаралтайгаар гүйжэ гарахадань, тэндэ байһан нүхэдынь ехээр энеэлдэшоо ха. „Оложо ядаһан юумэмни энэл ха юм даа“ гэһэн бодол Найданай досоо тэрэ дары ерээ бэлэй. Режиссершье энээнээ дахинаа дабтахыень дурадхаа...
Образдоо хэрэгтэй иимэрхүү шэнжэнүүдые оложорхибол, тэрэнээ ялас гэмээр мүлижэ, заабол хүсэндэнь хүргэдэг хадань Найдан Гендуновагай наадаһан геройнуудынь шалгардаг байха юм. Драматургын оложо шадаагүй юумые оложо шададаг гайхалтай актриса гээшэл даа».
Энэл статья соогоо А.Серебряков буряад театрай хүдөөдэ гастрольдо ерэхэдэнь, зарим хүнүүд: «Пиглай, Пиглай ерээ!» гэжэ баяртайгаар хашхаралдаһаар, машина тээшэнь гүйһэн тухай бэшэнэ. Зоной дунда Гендуновае тэрэнэй геройн нэрээр нэрлэхэдэнь: «Энэнь намда эгээл ехэ шагнал болоно», гэжэ артисткын хэлэһые автор дамжуулна.
Тэрэ сагта Найдан Гендунова 30 жэлэй туршада тайзан дээрэ үнгэргэһэн наһанайнгаа 25 жэлые драматическа театртаа үгөөд байгаа. Театрайнгаа бүхы шахуу зүжэгүүдтэ хабаадуулагдаһан, 60 гаран роль гүйсэдхэһэн байгаа. Гайхамшаг актриса 1948 ондо «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдажа, 1955 ондо Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаһан юм.
1959 ондо Москвада Буряад-Монголой искусство болон литературын 2-дохи декада үнгэрхэдэ, Бага театрай таһагай тайзан дээрэ «Мэхэтэй Будамшуу» гэжэ зүжэг харуулагдаа һэн. Буряадаар гүйсэдхэгдэһэн энэ зүжэг заал соо һууһан хүнүүдтэ ородто оршуулагдажа байгаа. Тайзан дээрэ боложо байһан үйлэнүүд, буряад актернуудай энеэдэ наадатай, дорюун аашатай, удхатай солгёон наада хаража һууһан зондо оршуулгашьегүйгөөр ойлгосотой һэн. Юундэб гэхэдэ, эндэ Пиглайн ролиие Гендунова, Һорниин ролиие Генинов гүйсэдхэжэ байгаа гээд театр шэнжэлэгшэ А.Политов бэшэһэн юм.
Х.Намсараевай «Тайшаагай ташуур» зүжэгтэ захирган, эзэрхүү зантай хатан Долгорой, Н.Балданогой «Булагай эхиндэ» гэһэн зүжэгтэ Дари хүгшэнэй, Ц.Шагжинай «Шүдхэртэй сүндүүг» зүжэгтэ Бумын рольнуудые Н.Гендунова «бэлигтэйгээр наададаг ёһоороол наадабал даа», «онсо өөрын бэлигтэй хүн», «арадай шог ёгто бүхы шэнжэ гайхалтайгаар харуулжа шадаа» гэхэ мэтээр «Театральная жизнь» сэтгүүлдэ бэшээ бэлэй. Хүнэй анхарал балай эзэлхэгүй жэжэ роль гүйсэдхэхэдээ, анхархаар болгожо, харагшадта хадуугдама һонин болгожо шададаг байһаниинь тэрэнэй үндэр бэлигые гэршэлнэ гээд А.Политов тэмдэглээ һэн.
1966 ондо театрай коллектив РСФСР-эй арадай артистка Найдан Гендуновагаа хүндэ ямбатайгаар наһанайнь амаралтада үдэшөө бэлэй. Тэрэ ехэ гэр бүлэтэй һэн, зургаан хүүгэдые үргэһэн юм.
Буряадай арадай поэт Галина Раднаева 2015 ондо «Отблеск времени» ( «Үе сагай зэрэлгээн» ) гэһэн Зэдэ голой суута хүнүүдэй ажабайдал тухай, нютагай түүхэ домог тухай хөөрөөнүүдэй суглуулбари хэблүүлһэн байна. Энэ ном соо Найдан Гендунова тухай хүүгэдэйнь, нютагай зоной, мэдээжэ артистнуудайшье дурсалганууд үгтэнхэй. Эржэн Андроповна Ильина басаганайнь дурсалгануудһаа хэһэг танай анхаралда:
«Россиин арадай артист байгаад, юундэ муугаар хубсална гээшэбши?» — гэхэдэмни, эжымнай дуулахашье дурагүй һэн. Тэрэ үмдэдэг гансал хубсаһаараа ябадаг байһан.
Наһанайнгаа амаралтада гараад, ном, журнал, газетэнүүдые үдэр бүри гэрэйнгээ хажуудахи киоскһоо абажа, ехээр уншадаг һэн. Дэлхэй дээрэ юунэй боложо байһые хуу мэдэнхэй һуудаг бэлэй. Олимпиадын болоходо, унтангүй бүхэли һүнеэ харадаг, ямар гүрэнэй хэн спортсмен илаһан тухай мэдээд байхадань, би ехээр гайхагша һэм.
... эжыдэмнай драмтеатрай директор бэлэг сэлэгтэйгээр орожо ерээд: «Найдан, намаяа хүлисыш даа, дэн эртүүр наһанайш амаралтада гаргаһандамни. Үшөө хэдышье наадаха арга шадалтай байгааш. Мүнөө зүжэгүүдтэ наадалсажа, түрэл коллективтээ туһалыш даа», — гэжэ гуйхадань, эжымнай хэндэшье арсажа шадахагүй хүн хадаа хэдышье ехэ үбшэн байгаад, эндэшье, тэндэшье табиһан «Будамшуу» зүжэгтэнь Пиглайн ролиие наадаһан байха юм. Гэртээ эжымнай ерэхэдээ, ехээр эсэшэнхэй, хубсаһаниинь хүйтэн хүлһэнһөө норошоһон байгша бэлэй. Иигэжэ үбшэн бэеэ баалаагүй һаа, үшөөшье удаан амиды ябаха һэн гэжэ һанагшаб.
...Абамнай «Золотой дом», «Захар-Беркут», «Три солнца», «Хозяин тайги» фильмнүүдтэ наадаһан. Тиихэдэ эжымнай «Пора таежного подснежника», «Люди голубых рек», «Хозяин тайги» фильмнүүдтэ наадаһан, «Злой дух Ямбуя» гээшын ажалые хоёр дахин хэлсэһэн (дублировалһан), наһатай болоһон хойноо «Захар-Беркут», «Прощание с Матерой» фильмнүүдтэ наадаа. Аба, эжымнай үшөөшье олон кинодо элдэб жэжэ эпизодуудта наадалсаһан байна. Тэндэһээ эжымнай далитай шэнги болоод ерэгшэ бэлэй.
Абамнай гастрольдо ябахадаа, урданай хитад, монгол амһарта гэхэ мэтын юумэнүүдые суглуулха дуратай һэн. Үхибүүдэйнь дундаһаа энэ хэрэгыень үргэлжэлүүлхэ хүн байгаагүй, тиимэһээ абамнай наһа барахынгаа урда олон амһартануудаа М.Хангаловай нэрэмжэтэ музейдэ үгэһэн байха.
Абамнай 1981 ондо, харин эжымнай 1984 ондо наһа бараһан. Абымнай үхээридэ эжымнай недели бүхэндэ ошодог, тэрэнээ ехээр шаналдаг байгаа юм.
...Эжымнай үбшэн байгаад, орондоо нэгэтэшье хэбтээгүй, нэгэл үдэр хэбтээд лэ, үглөөдэрынь наһа барашаһан. Миниингээ өөр тухайгаа хөөрэхыень гуйхадамни, эжымни: «Хүнэй ямар хүн, хэн байһанииень мэдэхэеэ һанаа һаа, хүдөө табилгадань ерэжэ, харадаг юм», — гэжэ хэлээ бэлэй.
Эжымнай наһа барашахадань, театрай хамууршанһаа эхилээд, А.У.Модогоев хүрэтэр, хүн зон үй түмөөрөө ерээ бэлэй..."
Россиин арадай артистка Нина Токуренова иигэжэ дурсаһан юм: «Агууехэ актрисын һүүлшынхиеэ нэгэтэ театртаа ерэһэниинь һанаанһаамни гарадаггүй. Тэрэниие ехээр үбдэжэ байна гэжэ бултадаа мэдэнхэй байгаабди, амиды ябалгадань үсөөн үдэрнүүд үлөө гэжэ эмшэд хэлэһэн, өөрөөшье энээнээ мэдээд ябаа. Гэбэшье тэрэнэй нюдэндэ һайхан сэдьхэлэйнь, ухаан бодолойнь гэрэл ошотоһон зандаа байгаа бэлэй...»❚
Хэрэглэгдэһэн литература
1. А.Политов. Народная артистка. — Правда Бурятии, 1966, январиин 11.
2. В.Найдакова. Театральные портреты. — Улан-Удэ, 1984.
3. Санджэ-Сурун (Раднаева Г.Ж.). Отблеск времени (Үе сагай зэрэлгээн): Т.4.- Улан-Удэ, 2015.