Буурай сагһаа эхитэй бүхэшэгүй наадан



Нэлэнхы ехэ гүрэнэймнай нара гараха зүүн зүгһөө Театрай марафон эхиеэ абаа һэн. Можо, хизаарнуудые дамжаһаар, Үбэр Байгалай хизаарһаа ниислэл хото Улаан-Үдэдэмнай тэрэ хүрэжэ ерээ. Эртэ урдын грегүүдэй, римлянүүдэй тоглол наада харадаг амфитеатрай түхэлтэй Театрай жэлэй дүрэ-бэлгэ тэмдэг Буряад Уласай соёлой сайд Соелма Дагаева, Гүрэнэй Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Саян Жамбалов тодожо абаа һэн. Хүүхэлдэйн «Үльгэр» театр үргэн дэлисэтэй энэ ехэ хэмжээ ябуулгын оршомдо «Алтан баг» абахын түлөө тэмсээндэ оролсожо, Буряад Уласаа түлөөлхэ хүндэтэ эрхэдэ хүртэһэн байна.



Театрай марафоной эхиндэ Үбэр Байгалай хизаарһаа айлшаар бууһан Ага тойрогой үндэһэн дуу хатарай «Амар сайн» театр Буряад драмын алдарта тайзан дээрэ «Ага минии — алтан үлгы» гэжэ олон үйлэтэ зүжэг харуулаа. Театрые байгуулагша, тус зүжэг найруулан табигша Дулмажаб Жамсоева Ородой Холбоото Уласай Засагай газарай соёл болон уралигай талаар шангай лауреат, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин хүндэтэ профессор юм.

 
Буряад арадай үльгэр домогто дүрэнүүдые, дайда дэлхэйн эзэдые, сахюусадые, жэшээнь, Онон хатан эжы, түүхэтэ нэрэнүүдэй тоодо Бабжа Барас баатар, Бальжан хатан болон бусад үндэр һүлдэтэй дүрэнүүдые Агын «Амар сайн» театрай бүжэгшэд уран үгын, дуу хатарай эди шэдеэр зураглан найруулаа. Урданай, мүн үнгэрһэн зуун жэлэй, мүнөө сагайшье дуунууд тайзан дээрэ зэдэлжэ, уян нугархай хатар зүжэгэй үедэ һэлгэлдэн, үйлын ябасые бүри гүнзэгы удхатай, үзэмжэтэй һонин болгожо байгаа.

Түүхын үйлэ хэрэгүүдтэ үндэһэлэн найруулагдаһан энэ зүжэг бэлдэхэдэ, олон зон хабаадуулагдаа. Эрдэмтэд, ниитын ажал ябуулагшад, лама санаартаншье туһа хүргэһэн байна. Балетмейстер Булад Балдандашиев, оркестрэй ахамад дирижер Балжит Цыбенова, тайзанай шэмэглэл түхеэрэгшэ архитектор мэргэжэлтэй Болот Дондоков гэгшэдэй зохёохы ажалай хубита тон ехэ. Мүн бэлигтэй уран зурааша Намжилма Цыденова буурай сагай байра байдал харуулһан хубсаһа хунар, шэмэг зүүдхэл, гэр бараанай хэрэгсэл, зэр зэмсэг мэтые түүхэтэ үнэн зүбөөр зуража үгэхэдэнь, «Амар сайн» театрай уран гартан бүтээжэ гараһан байна.

Зүжэгэй гол удха хадаа угсаата арадайнгаа үндэһэн соёл, ёһо заншал, ууган хэлэеэ мартангүй, Эхэ Газараа, түрэл дайдаяа гамнан сахижа, аршалан абаха гэһэн үндэр эрмэлзэл хүсэл болоно.

Буурай холын түүхэтэй буряад арадай һүр һүлдые үндэр дээрэ үргэһэн гүнзэгы удхатай энэ зүжэгөөр алдар суута Буряад драмын тайзан дээрэ Театрай жэлэй хэмжээ ябуулгануудай эхи табиһаниинь дэмбэрэлтэй ушар гэжэ тэмдэглэе. Агын театр энэ ехэ һайндэрые нээхэ түүхэтэ эрхэтэй гээд һануулая.

Холын 1917 оной нажар Агада буряад хэлэнэй багшанарай хоёр һарын курсануудта бүхы Зүүн Сибириин һуралсалай гуламтануудай шабинар сугларһан юм. Нэгэ ниитэ эшэ үндэһэтэй литературна буряад хэлэ байгуулха хэрэгтэ али болохо аргаар туһа хүргэхэеэ эрмэлзэһэн залуу һурагшадта солото буряад эрдэмтэд Г.Ц.Цыбиков, Б.Б.Барадин хэшээлнүүдые үгэһэн байна. Бүхы дэлхэйн арадуудай дүхэриг соо өөрын эртын түүхэтэй, үндэһэн соёлтой, урданай ёһо заншалтай буряад арад ямар һуури эзэлнэб, саашадаа ямар замаар хүгжэхэ ёһотойб гэһэн амин шухала удхатай асуудалнуудые хэшээлнүүдэй үедэ зүбшэн хэлсэһэн юм. Үдэшэндөө һурагшад хамтын наада, дуу хатар эмхидхэдэг һэн. Поэдүүд Солбонэ Туяа, Д-Р.Намжилон шүлэгүүдээ уншадаг байгаа. Һурагшад хэдэн зүжэг бэлдэжэ, һуралсалайнгаа түгэсхэлдэ харуулаа бэлэй.

Эрхүүһээ ерэһэн залуу багшанар Д.А.Абашеевэй 1908 ондо найруулһан «Үхэл» гэжэ нэгэ акктай зүжэг тайзан дээрэ наадаба. Агын багшанар Ч.-Лх.Базароной 1912 ондо бэшэһэн «Хаарташан» гэһэн зүжэг найруулаа бэлэй. Арадайнгаа шэнэ, болбосоронги байдал тээшэ зориһон эрмэлзэл хүсэлые, һүр һүлдые үргэһэн, залуушуулые энэ хэрэгтэ уряалһан, гэгээрүүлхы гүнзэгы удхатай эдэ зүжэгүүд тэрэ үеын буряад харагшадай зүрхэ сэдьхэлые хүлгөөдэг һэн. Иимэ сэгнэшэгүй удхатай һуралсал гараһан багшанар нютаг нугадаа бусахадаа, олоһон дүй дүршэлөө, тэрэ тоодо зүжэг наадаха шадабарияа, нютаг зонойнгоо дунда дэлгэрүүлээл ааб даа.

Харин 1918 онһоо Агада багшанарай һуралсалые хоёр жэлэй болгожо, зүжэг найруулгын ажал бүри эдэбхижээ һэн. Долоон хоног бүхэндэ багахан зүжэг бэлдээд, багшанар һурагшадтайгаа хамта тайзан дээрэ харуулдаг болоо бэлэй. 1919 оной декабрь соо, Агада үнгэрдэг ехэ наймаанай үеэр, Б.Барадинай зохёоһон «Урданай буряад ноёд» гэжэ комеди түрүүшынхиеэ харагшадай анхаралда табигдаа һэн. 1920 ондо Б.Барадинай найруулһан «Шойжод», 1921 ондо «Ехэ удаган Абжаа» гэжэ түүхэтэ драманууд түрүүшынхиеэ табигдаһан байна. Эдэ зүжэгүүд, илангаяа «Ехэ удаган Абжаа», саашадаа нэгэтэ бэшэ Агын театрай тайзан дээрэ табигдаһан байха юм.

Арадаймнай түүхын гайхамшаг үйлэ хэрэгтэ зорюулагдаһан энэ зүжэг харагшадай ухаан сэдьхэлые хүлгүүлээ. Гадна Эреэхэн удаганай роль айхабтар бэрхээр гүйсэдхэһэн Жалма Жамцараногай уран бэлиг харагшадай һайшаалда, халуун талархалда хүртөө бэлэй. Багшанарай курсануудта һураха үедөө энэ эхэнэр Агын театрай олохон зүжэгүүдтэ, тэрэ тоодо Б.Барадинай гурбан пьесэдэ, наадаха хубитай байгаа. Ёһотой артистын бэлиг талаантай Жалма Жамцарано Ч.-Лх.Базароной, Д.-Р.Намжилоной зүжэгүүдтэ мүн лэ наадаһан юм.

Буряад хэлэнэй багша Чойжил-Лхамо Базарон (1878-1940) Агын арадай театрые ехэ дэмжэһэн юм. Дээрэ дурдагдаһан пьесэһээ гадна «Лойбуршан», «Таряан» гэжэ зүжэгүүдынь тайзан дээрэ найруулагдаа һэн. 1922 ондо бэшэгдэһэн «Таряан» гэжэ зүжэгынь 1925 ондо Дээдэ-Үдэдэ хуушан монгол бэшэгээр хэблэгдэһэн байна.

Агын театрай уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ, гол найруулагшань Дондок-Ринчин Намжилон байһан юм. Буряад хэлэнэй багша, поэт, актер болон драматург, урданай ёһо заншал, үндэһэн соёл, аман зохёол ехэ һайн мэдэхэ энэ хүн арба гаран зүжэгүүдые бэшээ һэн. 19 зуун жэлэй үеын Агын Дүүмын заседатель байһан хүнэй намтарта ушарһан жэгтэй һонин, энеэдэтэй ушарнууд тухай «Жигдэн» гэжэ комеди найруулаа бэлэй. «Уйдхарһаа үхэл» гэжэ эхэнэр хүнэй эрхэгүй байра байдал харуулһан драма, «Хуушан хубилба, хуули шэнэрбэ» гэжэ олон аккттай зүжэгынь 1935 он болотор харуулагдаа һэн.

Харагшадай эгээн ехэ дура татаһан зүжэгынь гэхэдэ, «Манжуур Дамба» болоно. Мори хулуугаад, Манжуур, Монгол, Түбэдэй хилэ ядамаггүй дабадаг байһан мундуу зоригтой, талаан туршаха дуратай хүйхэр Дамбын ролиие залуу багша Лодон Линховоин гайхалтай үнэншэмөөр наададаг һэн. Гадна бүдүүн һайхан хоолойгоор дуулаһан шогтой дуунуудынь зоной дунда тарашаһан түүхэтэй.


Ч.-Лх.Базарон, Д.-Р.Намжилон ород классигуудай зохёолнуудһаа хэшээл абадаг һэн. Тэдэнэр А.П.Чеховэй хэдэн рассказуудые, европын шог ёгто аман зохёол буряадшалаа бэлэй. Агын һургуулиин драмкружогой эдэбхитэдтэ ород хэлэн дээрэ Островскиин, Гоголиин, Горькиин зүжэгүүдые найруулхадань туһалһан байна.

1937 ондо Агын арадай театрай хүтэлбэрилэгшэд Б.Барадин, Д.-Р.Намжилон, Ч.-Лх.Базарон гэгшэд хардуулжа, хэһээгдэһэн юм. Мүн зүжэгүүдтэ наадагша Ж.Жамцарано-Пилунова, тэрэ үедэ «Буряад-Монголой үнэн» сониной таһагые даагша, урид 10 жэл Магаданда ГУЛАГ-та, һүүлдэнь 10 жэл Красноярска хизаарай дэбисхэртэ оршодог түрмэдэ хаалтада байһан юм. Бусадшье хабаадагшад мүн лэ хэһээгдэһэн байна. Иигэжэ Агын арадай театрай эхин түүхэ шэрүүнээр эрьежэ, гүрэн түрымнай түүхын гашуудалтай, аймшагтай хуудаһан һэхэгдээ бэлэй. Сагай эрхэ хууляар түүхын хүрдэ эрьехэдээ, Агын театр дахинаа һэргэбэ гэжэ бүхы арадтайгаа хамта баярлан түүрээе!

Эртэ урда сагһаа эхиеэ абадаг театрай гайхамшаг уралиг манай Буряад орондо яагаад үндэһэжэн хүгжэһэн тухай удаадахи хэблэлнүүдтээ тодорхойгоор хөөрэлдэхэбди.

Хэрэглэгдэһэн литература
1.Андреев В.И. История бурятской школы. — Улан-Удэ, 1954.
2. Найдаков В.Ц. Бурятское драматическое искусство ( к истории становления).- Улан-Удэ, 1962.
3. Найдакова В.Ц. Бурятский советский драматический театр. — Улан-Удэ. 1974.