Гайхамшаг хуби заяан

Манай Буряад ороной ХХ зуун жэлэй түүхэдэ Найдаковуудай гэр бүлэ өөрын марташагүй мүр сараа үлөөһэн юм.

Гэрэй эзэн Цырен Найдакович Найдаков (Кырмыгенов) — Түнхэнэй түрүүшын коммунистнуудай нэгэн, Түнхэндэ, Сэлэнгэдэ аймгүйсэдкомой түрүүлэгшээр хүдэлһэн байна. Будажап Найдаков — ууган хүбүүн, түрүүшын комсомолшуудай нэгэн (арбан хоёртойдоо комсомол болоһон юм), Мүнхэ Һарьдаг гэжэ нэрэ абаһан энэ бэлиг түгэлдэр поэт, сэтгүүлшэ залитай 20 наһандаа хорото дайсанай һабарһаа ами табиһан бэлэй. Тэрэнэй нэрые Түнхэнэй аймагай уран зохёолшодой нэгэдэл зүүжэ ябана. Одхон хүбүүн Василий Найдаков — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, СССР-эй Эрдэмэй Академиин Сибириин отделениин Буряадай таһагай хүтэлбэрилэгшэ, Ниитын эрдэмэй институдай (ИМБТ) захирал. Бага үхин Валентина Найдакова — урлал шэнжэлгын эрдэмэй доктор, ВСГИК-эй профессор. Энэ үри тухайнь тогтожо хөөрэлдэе.

...Агууехэ дайнай һүүлээр үлэн хооһон, хүшэрхэн үе бэлэй. 1948 ондо хилээмэ карточкаар үгэхые болюулаад байгаа. Хэды хүндэ дайнай үедэ, һүүлдэньшье уласай театрнууд хүдэлһэн зандаа һэн. 1948 ондо Сахалинһаа Москва хүрэхэ харгыдаа Н. В. Демидовэй (Совет Армиин Округой театрай ахамад режиссер) Улаан-Үдэ ерэхэдэ, тэрэниие таниха байһан Г. Ц. Цыдынжапов уласай театрай драматическа труппын ахамад режиссерой тушаалда уриба. Н. В. Демидов 1930-аад онуудта МХАТ-та хүдэлдэг, алдар суута К. С. Станиславскийтай һанал нэгэтэй, тэрэнэй уран арга дүрэнүүдые дэмжэдэг, дам саашань хүгжөөхэ хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулһан габьяатай һэн. Николай Васильевич хүн талаараа ехэ сэбэр һайхан зантай, гайхамшаг бэрхэ багша-психолог байһан юм. Ерээдүй буряад артистнарые тайзанай нюусануудта һургахаһаа гадна, ород болон хилын саанахи театрнуудай суута артистнарай туйлалтануудтай танилсуулдаг бэлэй.

1949 оной эхиндэ уласай Хүгжэмэй-драматическа театр Буряад-Монголой драмын театр, мүн оперо болон баледэй театр гээд хоёр боложо хубаараа бэлэй. Хоёр шэнэ труппада залуу артистнар тон хэрэгтэй байгаа.
1949 оной апрель һарада Буряад-Монголой комсолой ехэ суглаан дээрэ Театрально-хүгжэмэй училищиин оюутан Валентина Найдакова ВЛКСМ-эй XI съездын делегадаар һунгагдаа һэн. Энэ үйлэ хэрэг тухай В. Ц. Найдакова иигэжэ дурсана: «Москва ошохонь гэжэ дуулаад, Н. В. Демидов багшамни намда машинка дээрэ сохигдоһон „Искусство жить на сцене“ гэжэ номойнгоо гар бэшэг барюулба. КПСС-эй ЦК-гай Политбюродо соёл урлалай асуудалнуудаар ажал ябуулдаг Отто Вильгельмович Куусинендэ дамжуулхыем гуйба. „Гэртэнь хонходохоб, таниие угтаха, энэ номыем хэблэхэдэ туһалха ёһотой“ гэжэ хэлэбэ» ( В. Ц. Найдакова. Школа Демидова в Бурятии. 1948-2015 гг. —Улан-Удэ.- н.23 ). Энээнһээ гадна СССР-эй арадай артист Б. Н. Ливановта хандаһан бэшэг Валентинада барюулба. Тэрээн соогоо МХАТ-ай гример ерээдүй артист басагантай хүдэлжэ, тайзанай грим тухай мэргэжэлтэ заабари үгэхыень гуйһан байгаа.

Кремлиин Ехэ ордон соо комсомолой съезд болоо бэлэй. Забһарлалай үедэ О. В. Куусинендэ хонходоходонь, жолоошонтой машина эльгээбэ. ЦК-гай ажалшадай байрладаг арбан дабхар гэрэй юһэдэхи дабхарта лифтээр гараад, үүдэндэ хонходобо. Куусинендэ багшынгаа гар бэшэг барюулаад, гэдэргээ съезддээ бусаа һэн. Зүблөөнэй һүүлээр ниислэлэй суута театрнуудай зүжэгүүдые хаража, бахаа ханаагаа. Ехэ театрта агуу балеринэ Галина Улановагай хатархые хаража хужарлаа.

Нэгэ үдэр Б. Н. Ливановта хонходоходонь, гэртээ уриба. Н. В. Демидовэй бэшэг дамжуулагдаба. «Мүнөөдэртөө МХАТ-ай мэдээжэ гримерто ошохобди. Та маанартай үдын хоол баригты. Шэрээ түхеэрхэ зуура Вася хүбүүмни тантай байлсаха» гэбэ Ливанов. Хараха янзада арба гаража ябаһан хүбүүхэн орожо ерэбэ. Третьяковско галерей тухай үнгэтэ альбом гартаа баринхай. Альбомой хуудаһануудые һэхэжэ, энэ тэрэ үнгэтэ зурагууд дээрэ тогтон, хөөрэжэ оробо. «Третьяковкын гайхамшаг бүтээлнүүдтэй намайе танилсуулха гэжэ ехэ оролдоһыень ходо һанажа ябадагби. Һүүлэй һүүлдэ суута артист болоһон Василий Ливановые элдэб кинодо, илангаяа Шерлок Холмс боложо наадаһыень ехэтэ хужарлан харадагби» гэжэ В. Ц. Найдакова дурсана.

Үдэшэниинь МХАТ-та Чеховэй «Гурбан эгэшэ дүүнэр» гэжэ зүжэгэй эхилхын тээ урда Б. Ливанов гример Фалилеевтэй танилсуулаад, гримдэ һургаха хэшээлнүүд тухай хэлсэгдэбэ. Гример буряад басаганай нюур шарай дээрэ хүдэлөөд, фото-зураг буулгаад үгэбэ. Өөрынгөө шэнэ түһөө гайхан хаража, гэрэл зурагаа баряад, пластическа операци хэдэг хаягаар ошобо. Эндэ хоёр залуу эхэнэр угтажа, хамарыень томо болгохые басаганай гуйхада, ехээр гайхаба. «Танай нюур шарай хубилгаха хэрэггүй. Зохидхон шарайтайт, юушье заһалтагүй» гэжэ аргадаба ха. Һанаагаа амарһан басаган гаража ошоходоо, грим үлэ мэдэг, нюуртаа тааруулан табижа һураха ёһотойб гэжэ шэбшээ бэлэй.

Буряад-Монголой театрально-хүгжэмэй училищи дүүргэжэ байһан оюутадай Н. В. Демидовэй хүтэлбэри доро бэлдэһэн дипломно гурбан зүжэг дээдэ үеын артистнарай, мэргэжэлтэ багшанарай үндэр магтаалда хүртөө һэн.

Май һарын һүүл багаар хүндэтэ багша Н. В. Демидовтэй шабинарынь хахасаа бэлэй. Бэе махабадтань манай эндэхи үндэршэг газар дайда арайшье таарахагүй байшоо. Буряад оронһоо ошоошье һаа, Николай Васильевич шабинартайгаа холбоогоо таһалаагүй, ото бэшэлсэжэ, туһатай заабари зүбшэл үгэжэл байгаа.

Сагай гүйдэл зогсошогүй, ажабайдал үдэр бүри хубилжал байха даа. Оперо болон баледэй театрай байшан үшөөл баригдажа байгаа, драмтеатрай бүлэгтэ урид «Динамо» бүлгэмэй клуб, һүүлдэ Серовой нэрэмжэтэ клубай байра дурадхаа бэлэй. Эдэ клубуудые ошожо хараад, олонхи залуу артистнар театрай захиралһаа дипломуудаа гэдэргэнь абаһан юм. Дээдэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ хүсэлтэй Федор Сахиров, Цыден Цыренжапов Москвагай ГИТИС-эй режиссерой факультедтэ һурахаяа ябашоо һэн. Гунга Чимитов М. Горькийн нэрэмжэтэ Литературна институдта поэзи болон прозын таһагта һураха болобо. Александр Серебряков, Октябрь Дамбаев БГПИ-гэй түүхын таһагта һурахаяа оробо. Василий Найдаков Эрхүүгэй университедэй хэлэ бэшэгэй факультедэй буряад-монголой таһагай оюутан болобо. Женя Болотова Мария Гергесова хоёр БГПИ-гэй заочно таһагта һураха болоо. Хоёр басагад хадамда гараа. Харин Буряад-Монголой драмын театрай богоһо алхажа орохоёо гурбаниинь лэ хүсэбэ: Гунсыма Бадмаева, Валентина Найдакова, Полина Шапова. Эдэнэр училищида һуража эхилхэдээ БМАССР-эй габьяата артист В. К. Халматовай шабинар байгаа.

Дайнай һүүлээр театр өөрын автобусгүй, бүхы намараа үбэлэй шэмэрүүн хүйтэн болотор дээрээ хушалтагүй полуторкада һуужа, театрайхид аймагуудаар гастрольдо ябадаг һэн. Буга һарын янгинама хүйтэндэ фанерэ бүрхээг бии болобо. Аймагай түбтэ багахан зошод буудалда, хүдөө нютагта айлда, заримдаа клуб соо, һандали дээрэ хонодог байгаа.

«Залинта аадар»

В. Найдакова 1950 ондо БГПИ-гэй литературна таһагта заочноор һуража эхилнэ. Гастрольнуудай забһараар шалгалтануудаа экстернээр тушаадаг һэн. Өөрын саг үргэлжын байшангүй театр түхэреэн жэл аймагуудаар ябажа, зүжэгүүдээ харуулжал байба. А. Островскийн «Залинта аадар» гэжэ суута зүжэгтэ Катеринын роль гүйсэдхэхыень В. Найдаковада дурадхаба. Энэ зүжэг урид Хүгжэмэй-драматическа театрта режиссер А. И. Канинай найруулгаар табигдаһан, Катериные БМАССР-эй габьяата артистка М. Н. Степанова наададаг һэн. Мария Николаевна һургуулиин наһанай хүүгэдтэй хадаа нүүдэл театртай ото зөөжэ ябаха аргагүй байгаа. Катеринын хэлэхэ үгэнүүдые бэшэжэ үгөөд, «сээжэлдэ, турша, шадахал байхаш» гэжэ эгэшэ нүхэрэйнгээ һайханаар юрөөһэн тухай В. Ц. Найдакова дурсана (дээрэ дурдагдаһан ном, н. 29). Варварын роль Гунсыма Бадмаевада үгтэбэ. Н. В. Демидов багшынгаа зүбшэлнүүдые дахин һанаандаа оруулан, Катеринын зүрхэ сэдьхэлэй доһолоон, һайн һайхан тээшэ тэгүүлһэн зан абарииень өөртөө тааруулан, өөрөө иимэ эрхэ байдалда ороод байһандал харуулха гэжэ оролдобо. Өөрөө грим хээд байхадань, театрай ахамад уран зурааша Б. Б. Чернутов һайшааба. Премьерэ Серовэй нэрэмжэтэ клубта болоод, удаань ехэ тайзантай аймагуудай түбүүдтэ энэ зүжэгөө харуулба. Тэрэ үедэ театрые мэдээжэ драматург, Россиин урлалай габьяата ажал ябуулагша Н. Г. Балдано хүтэлжэ байгаа. Тэрэл полуторкадаа һуугаад, нүгөө машинада тайзанай шэмэглэл декораци тээгээд ябагша һэн.

1951 оной эхиндэ Хэжэнгэдэ П. Павленкын «Зол жаргал», А. Островскийн «Залинта аадар», нэгэ акктай пьесэнүүдэй үдэшэ, мүн концерт харуулаа һэн. Тиихэдэл Катеринын рольдо бүримүһэн ороһоноо актриса мэдэрээ бэлэй. Суг наададаг нүхэдынь хүшэгын саана шэмээгүй хараад зогсоно, зал соо сэдьхэлээ уярһан харагшадай хэнииншьеб һугшаран, нелбоһоо аршана хэбэртэй. Нэрьемэ альга ташалган... Зүжэгэй һүүлээр харагшадтай халуун хөөрэлдөөн болобо. Хүшэгын саана нюурһаа грим аршажа һуухадаа, зоной үнэн зүрхэнэй баяр бахархалай, артистнарые магтаһан үгэнүүдые урмашан шагнаба. Клубһаа гараад, харахадань, «Залинта аадар» гэжэ зүжэгэй афишаһаа өөрынь дүрэ зураг үгы болоһон байба. Ехэ голхоронгёор энээн тухай Н. Г. Балданодо хэлэхэдэнь, Намжил Гармаевич энеэбхилээд, иигэжэ асууба:"Шинии наадаһан Катеринын дүрэ харагшада ехээр һайшаагдаад, зурагыень гэртээ абаад ошоо гэжэ ойлгоногүй гүш?" Театрташье залуу артистые анхаржа, Бүхэроссиин театральна бүлгэмэй (ВТО) гэшүүндэ абаба.

1951 оной намар нэгэдэхи курс эрхимээр дүүргэһэн тухай данса абаад, Василий дүүтэйгээ Эрхүүгэй университедэй хоёрдохи курсда абахые гуйһан мэдүүлгэтэй эльгээжэрхибэ. Тиигэжэ тус университедэй ород хэлэ бэшэгэй таһагай хоёрдохи курсда очно һурахаар абтаба. 1953 ондо хүндэтэ багша Н. В. Демидов нүгшөө бэлэй. Москвада һуража байһан Федор Сахиров, Цыден Цыренжапов шабинарынь багшаяа хүдөөлүүлэлсэһэн юм.

Эрхүүдэ хоёр жэл һураад байтарнь, түрэл театрынь одоошье өөрын байшантай болоо гэжэ дуулдаад, гэдэргээ бусаба. Университедээ заочноор 1955 ондо дүүргээ һэн. ГИТИС дүүргэһэн Ф. Сахиров, Ц. Цыренжапов театртаа ерэбэ. Ф. Сахировай найруулан табиһан Горькийн «Дайсад» соо Надя Бардинагай, Г. Николаева, С. Радзинскийн «Түрүүшын хабар» соо Настя Ковшовагай, А. Баряновай «Тэрэ талада» тагнуулшан Валиин, Э. Вильдегэй «Гэрэй онгон» соо Лаурын рольнуудые гүйсэдхэһэн байна.

Уран зурааша Филипп Ефремович Гергесовтэй айл болоод, 1956 ондо Ефрем хүбүүн түрөө һэн. Үглөөнһөө һүни болотор театртаа байхадань, Сэсэрэн Балдановна эжынь үхибүүень харадаг байгаа. Гэнтэ Буряадай эрдэмэй түбһөө хонходожо, ГИТИС-эй дэргэдэ театр шэнжэлэлгээр аспирантурада нэгэ һуури байна, һурахаяа ошохо гүт гэжэ һурахадань, зүбшөөһэн юм. 1959 оной августын һүүл багаар шалгалта тушаагаад, СССР-эй арадуудай театрай кафедрын дэргэдэ, урлал шэнжэлэлгын эрдэмэй доктор, профессор Георг Гоянай хүтэлбэри доро аспирантурада һуража эхилбэ.

1959 ондо Москвада манай уласай урлалай болон уран зохёолой хоёрдохи декада үнгэрөө бэлэй. Арбан үдэрэй туршада Х. Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрайхид гүрэнэй ниислэлэй харагшадта уран бэлигээ харуулаа. Гурбан зүжэгтэ В. Найдакова хабаадуулагдаа — Б-М. Пурбуевай «Үетэн» соо Сэрэгмаагай рольдо, А. Грибоедовэй «Ухаанһаа болоһон уйдхар» соо Софьин, хитад драматург Цао Юйн «Тайфун» зүжэгые Ц. Цыренжаповай найруулхада Сы Фынэй рольдо наадаа һэн.

Ниислэлэй томо хэблэлнүүд, сэтгүүлнүүд манай уран бэлигтэниие үндэрөөр сэгнээ, мэргэжэлтэдшье магтаа бэлэй. Олон бэлигтэн гүрэнэй шагналнуудта, үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртөө. Тэдэнэй тоодо В. Ц. Найдаковада Буряад Уласай габьяата артисткын хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Театрай захирал Цырен Аюржанаевич Балбаров Улаан-Үдэдөө бусана гүш, али аспирантурадаа үлэнэ гүш гэжэ харюу үгэхыень яаруулаа. Москвада үлэнэб гээд харюусажархиһан юм. Зүб шиидхэбэри абаһанаа һүүлдэ ойлгоо бэлэй...

Эрдэмэй харгы уряалаа

СССР-эй олон үндэһэ яһатанай театрнуудай түрүү дүй дүршэлтэй, ниислэлдэ гастрольдо ерэһэн хари гүрэнүүдэй эрхим театрнуудай зүжэгүүдтэй саг үргэлжэ танилсаха аргатай болоһон ерээдүй эрдэмтэн алишье талаар хүгжэжэ байгаа. Томо режиссернуудай шэнэ туйлалтые, бэдэрэлгын ажалые, бэлигтэй артистнарай зохёохы туршалгануудые хараха, шэнжэлхэ аргатай болоо. Кафедрадаа аспирантнуудай шэнжэлэлгын ажалые бултаараа зүбшэн хэлсэдэг заншалтай һэн. Иимэ бурьялма ажабайдалай амисхал зүрхэ сэдьхэл тэнжээдэг, урлалай, ажабайдалай һайн һайханиие уудалан үзэхые уряалдаг байгаа.

1963 ондо В. Ц. Найдакова урлал шэнжэлгын эрдэмэй дид-докторой диссертаци хамгаалба. Хамгаалгын урда тээ Улаан-Үдэдэ «Современный бурятский драматический театр» гэжэ номоо хэблүүлээ. РСФСР-эй Соёлой яаман эрдэмтые ВСГИК-тэ театральна мэргэжэл шадабариин кафедрын ахалагша багшын тушаалда хүдэлхыень зууршалба. Тэрэ гэһээр В. Ц. Найдакова олон мянган оюутадта ород, Баруун Европын, СССР-эй арадуудай, Зүүн зүгэй, Сибириин үндэһэн театрнуудай түүхэ тухай хэшээлнүүдые үнгэргэнэ. Ерээдүй режиссернуудта драмын теори уншана, мүн рецензентнүүдэй һуралсал ябуулна.

1962-1968 онуудта театральна мэргэжэл шадабариин кафедра даажа ябаа. 1966-1976 онуудта ГИТИС-эй заочно докторантурада һураад, 1980 ондо докторой диссертаци хамгаалаа. Этнологи, этнографи болон антропологиин талаар, соёлой теориин болон түүхын (культурологиин) талаар диссертационно соведүүдэй гэшүүн юм.
1990 ондо ВСГИК-эй хэдэн багшанартай хамта Буряадай Рерихэй бүлгэм байгуулаа һэн. Арбан нэгэн жэлэй туршада тус бүлгэм толгойлжо, Агни-йогын һургаал тухай лекцинүүдые уншаһан юм.

В. Ц. Найдакова Сибириин театрнууд тухай хэдэн пособи, драмын теори тухай һуралсалай ном, үндэһэн буряад болон монгол театрнуудай хүгжэлтэ тухай монографинуудые бэшээ. Аспирантнуудай ажал хүтэлдэг, тэрэнэй һургаһан урлал шэнжэлгын эрдэмэй табан дид-доктор шэнэ үеын оюутадые театрай урлалай һургаал болон түүхэтэй танилсуулна. РСФСР-эй урлалай габьяата ажал ябуулагша, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, БурАССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэнь 2015 ондо Россиин үндэһэн театральна «Алтан баг» гэһэн шан нэмэһэн юм. Александр Калягинай амаршалгын телеграмма соо иимэ үгэнүүд бэшэгдэнхэй: «Хүндэтэ, хайрата Валентина Цыреновна! Россиин театрай урлалай хүгжэлтэдэ Танай хубита гайхамшаг ехэ. Эсэгэ ороной театральна соёлой аша туһада Танай бэелүүлһэн ажал сэгнэшэгүй. Театр шэнжэлгын эрдэмэй түлөө тайзанаа орхиһон актриса гээшэт. Иимэ зоримгой алхам хэхэеэ зүрхэсэхэ хүн үсөөн. Та ехэ эрдэмтэн болоот, театр шэнжэлгын шухала удхатай олон номуудай автор байхаһаа гадна хэдэн үеын театральна теоретигүүдые хүмүүжүүлһэн эрхим бэрхэ багша гээшэт. Тон ехэ баяр баясхалан хүргэнэб. Элүүр энхые, тэнхээ тамир Бурхан үршөөг!»

Үндэһэн буряад театр тухай хэдэн захата ном хэблэһэн, Зүүн зүгэй арадуудай шэмэг эрдэни болохо Цамай наадан тухай гайхалтай һонин шэнжэлэл хэһэн, Сибирь болон Алас Дурна зүгэй театрнуудай түүхые гүнзэгыгөөр удхалан шэнжэлэгшэ, театрай урлалай теоретик болон түүхэшэн Валентина Цыреновна Найдакова үндэр 90 дабаанай оройһоо гайхамшаг наһанайнгаа толотомо замые шэртэн хаймадана...