Аялга хүгжэмэйнь арюун һайхан уянга

Аяар 400 гаран зохёолнуудайнь зэргэдэ хэдэн симфони, оратори, тоогүй олон камерна бүтээлнүүд, оперо, балет тоологдодог. Монголой элитэ зохёолшо, эрдэмтэн Б.Ринченэй багахан туужын удхаар Г.Майоровай либреттэ бэшэхэдэ, «Эхэнэр бурханай нигуур» («Лик богини») гэжэ гүн гүнзэгы удхатай балет 1978 ондо зохёоһониинь, 1992 он болотор тайзан дээрэ нара хараагүй, хорюултай байгаа. 16-17 зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ Монгол гүрэнэй толгойлогшо байһан Үндэр гэгээн Занабазарай намтарта энэ зохёол үндэһэлэн бэшэгдэһэн ушар иимэ харшалта болоо бшуу. Шэнэдхэн хубилалгын үедэл энэ хорюул абтажа, Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театр харагшадые шэнэ зүжэгөөр хужарлуулаа бэлэй. Ехэ амжалта туйлагдаа гээд бүхы хэблэлнүүд, олониитэ, шүүмжэлэгшэд нэгэн дуугаар мэдэрээ һэн. Энэ ехэ бүтээлэй түлөө Ю.И.Ирдынеев Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэһэн юм. Харин театр энэ зүжэгтэ саашадаа дахин бусаагүйнь ехэ шаналмаар.

Гадна Буряад драмын театрта хэдэн зүжэг шэмэглэхэ хүгжэм найруулаа. Тэрэ тоодо режиссер Т.Бадагаевагай шэнээр найруулһан, театрай ехэ амжалта боложо, аяар 1000 дахин тайзан дээрэ харуулагдаһан «Будамшуу» (1984). Будамшуугай дуунай үгэнүүдые автор Цырен Шагжин өөрөө зохёогоо бэлэй. Огсом аялгатай энэ дууе суранзан бэлигтэ Михаил Елбоновой дуулахада, харагшад альга ташан дэмжэдэг һэн:

Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйб даа,
Буряадхан орондоо нютагтайб даа.
Буруушан Будамшуу гэлсэнхэйл даа,
Бултандаа намайгаа мэдэнхэйл даа, һэй!

Д.Эрдынеевэй зохёолоор Ф.Сахировай найруулһан «Бальжан хатан» (1985) гэһэн түүхэтэ драма, баһал ехэ суутай зүжэг; Ц.Доной туужын удхаар бүтээгдэһэн «Хиртэһэн һара» (1987), Б-М.Пурбуевай шог ёгто «Хүдөөгэй минии хүйхэрнүүд» (1991) зүжэг режиссер Л.Цыденова найруулжа, удхадань тааруу согтой аялга хүгжэм Ю.Ирдынеев зохёогоо һэн.
Ехэ олон дуунуудые нара харуулаа, тэрэ тоодо «Абайхан Гэсэрнүүд байхал байха», «Эхын зүрхэн», «Ушардагһайб шамтайгаа» гэжэ дуунуудай үгэнүүдые өөрөө бэшэһэн габьяатай. Һүүлшын дуун илангаяа ехэ уянга шэнгээһэн, хүнэй сэдьхэлэй нарин хүбшэргэй дайраһан һайхан үгэтэй, һаруул сэлмэг аялгатай гээд һанагдаха юм:

Һарын сагаан толондо
Һэбшээ һалхяар үлеэгээ.
Хүхын дуунай һүнинүүд
Хүнэй сэдьхэл сэлмээгээ.
Зориг шадал нэмээһэн
Замайм хани, инагни,
Залуу хонгор наһандаа
Золгодогһойб шамтайгаа...

Хэрбээ А.Ангархаевай үгэ дээрэ зохёоһон «Эртын намар» гэжэ дуун романсда дүтэшүү камерна зохёол болоо һаа, Г.Дашабыловай үгэ дээрэ найруулагдаһан «Ерэхээ яагааш?» гэжэ дуун огсом дорюун хүгжэмтэй, ёһотой эстрадын бүтээл болоо гээд һанахаар. Вальсын шэнжэ шанартай зохёолнууд, хүүгэдтэ зорюулагдаһан дуунуудынь буряад аялга дуунай жаса баяжуулһан байна.

Классическа буряад хүгжэмдэ шэнэ арга дүрэнүүдые, шэнэ түхэл маягуудые бэдэржэ нэбтэрүүлхэдээ, үндэһэн аялга хүгжэмтэй нэгэдүүлжэ шададаг һэн. Алдар солото багшанар Дандар Аюшеев, Бау Ямпиловай эрхим бэрхэ шаби Юрий Ирдынеев түрэлхиин оюун бэлигтэй хүн байгаа. Бэшүүрэй аймагай Амгаланта нютагта түрэһэн хүбүүн өөрөө фортепиано дээрэ ехэ һайнаар наадажа һураһан дээрэһээ Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида дирижерско-хоорой таһагта ороһон аад, фортепианын таһагта һураха болоо һэн. Гадна теоретико-композиторска таһагта һуража үрдидэг байгаа бшуу. Иимэ хурса уран бэлиг тэрээндэ үршөөгдэһэн байхаһаа гадна өөрынь ехэ ажал, тэсэбэри, нугаршагүй зориг баһал нүлөөлөө гээшэ ааб даа.

1995 ондо бурхадай магтаалнуудые бүтээгээ. Буряад, түбэд, ород хэлэн дээрэ маани мэгзэмүүдые, буряад поэдүүдэй, композиторай өөрын шүлэгүүдые хоор оркестрэй дэмжэлгэгүйгөөр гүйсэдхэһэн юм. Дасангуудта хуралай үедэ бэшэжэ абаһан мүргэлэй аялга энэ бүтээлэй гол үндэһэн болоо, бусад хүгжэмыень композитор өөрөө зохёоһон байна.

Буряадай, Орос Уласай искусствын габьяата ажал ябуулагша Ю.И.Ирдынеев нэгэ үедэ «Байгал» ансамблиие уран һайханай талаар хүтэлөө, Уласай Композиторнуудай холбооной харюусалгата секретариин ажал бэелүүлээ. Залуу хүгжэмшэдэй халаан бэлдэхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулжа, хүгжэмэй училищида багшалһан байна.

Энэ хүгжэмэй гуламтада 2016 ондо композиторай 75 жэлэй ойн баярта «Музыкальные миры Юрия Ирдынеева» гэһэн зорюулга-концерт үргэн зоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө һэн. Арад түмэнэй дурасхаалда үндэр бэлигтэй эрхим хүбүүнэйнь нэрэ соло, зохёолнуудынь мүнхэдөө үлэнхэй.