Хүгжэм
Буряад мэргэжэлтэ хүгжэмэй эхи табигшад
29 ноября 2018
883
Москва хотодо болоһон Буряад урлагай, уран зохёолой хоёрдохи декадын 60 жэлэй ой ерэхэ 2019 ондо гүйсэхэнь. Энэ үйлэ хэрэг буряад соёлой, мэргэжэлтэ урлагай хүгжэлтэдэ айхабтараар нүлөөлһэн түүхэтэй.
Түрүүшын декада 1940 ондо үнгэрхэдөө, буряад театрнуудай бүридэлдэ гол түлэб тусхай мэргэжэлтэ һуралсал гараагүй уран бэлигтэн хабаадаһан юм. Харин 1959 ондо байдал эгсэ хубилһан байна: гүрэнэй эрхим дээдэ болон дунда шатын һуралсалай эмхинүүдтэ мэргэжэлээ шудалһан, дүршэлтэй болоһон артистнууд, хүгжэмшэд уран бэлигээ харуулаа бшуу.
1958 ондо, Буряадай АССР-эй байгуулагдаһаар 35 жэлэй ойдо зорюулжа, Буряадай оперо болон баледэй театр «Инаг дуранай һэшхэлдэ» гэһэн Ж.Батуевай болон Б.Майзелиин балет (М.Заславскиин, Л.Линховоиной либреттэ), Д.Аюшеевэй «Анда нүхэд» гэжэ оперо (Н.Балданогой либреттэ), удаань 1959 оной хоёрдугаар һарада Б.Ямпилов Л.Книппер хоёрой «Арюун гоохон Ангар дүүхэй» (Н.Балданогой либреттэ) гэжэ балет бэлдэжэ харуулһан юм. Эдэ бүтээлнүүд удаань Москвада амжалта түгэс гүйсэдхэгдөө һэн.
II декадын үедэ Д.Аюшеевэй «Анда нүхэд» оперо Москвагай хүгжэмдэ дуратайшуулай, мэргэжэлтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө һэн. Дандар Аюшеев Ленинэй орденоор шагнагдаа бэлэй.
Тэрэ хадаа буряад композиторнууд сооһоо эгээн түрүүн симфони, балет болон оперо зохёоһон габьяатай. Д.Аюшеев 2 кантата, олон симфоническа увертюра, симфоническа поэмэнүүдые, «Тайшаагай ташуур», «Зүрхэнэй шарха» гэжэ зүжэгүүдтэ, «Буряад Уласай байгуулагдаһаар 25 жэлэй ой» гэһэн фильмдэ хүгжэм зохёогоо һэн. Ехэ олон дуу, романс зохёогоо, арадай дуунуудые хүгжэмэй инструмент хэрэглэн, наадагшадай гүйсэдхэхөөр бэлдэжэ үгэдэг байгаа.
Баудоржо Ямпилов Дандар Аюшеев хоёр «Энхэ-Булад баатар» гэжэ жэнхэни буряад оперо зохёоходонь Маркиан Фроловто туһалһан байна. Харин энэ декадын үедэ Б.Ямпиловай «Арюун гоохон Ангар дүүхэй» балет айхабтар ехэ солодо хүртэһэн юм.
Б.Ямпилов 200 гаран арадай дуунуудые ноотодо оруулһан байна, тэдэнэй тоодо «Хүрин хээр», «Элһэн харгы». Өөрынь зохёоһон 250 гаран дуун тоологдодог. «Шэнхинээтэ нарһад» гэжэ суута ораторинь ёһотой буряад хүгжэм юм.
Тэрэнэй зохёохы ута наһанай үндэр шагналнууд ехэ олон: СССР-эй арадай артист, Социалис Ажалай Герой, М.Глинкын нэрэмжэтэ РСФСР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Ленинэй орденой, «Арадуудай Хани барисаанай», «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденуудай кавалер.
Буряад орондо хүгжэмдэ һэдэбтэй хүүгэдые һургаха тусхай һургуули байгуулха хэрэгые бүримүһэн дэмжээ һэн. 1989 ондо Улаан-Үдын хүгжэмэй училищиин дэргэдэ Хүүгэдэй урлагай һургуули нээгдэһэн юм. Тэрэ һургуули Б.Ямпиловай нэрэ зүүдэг.
Жигжит Батуев ехэ олон хүгжэмэй зохёолнуудые — пьесэ, оркестрэй гүйсэдхэхэ хүгжэм, дуунуудые (200 шахуу), суута «Колхозой сюитэ» зохёолыень Москвагай радиогоор гүйсэдхэдэг байгаа, хэдэн балет табиһан юм. Яхадай Соёлой яаманай захилаар «Чурумчуку» гэжэ балет, мүн Хальмагай хүтэлбэриин урилгаар «Джангар» гэһэн балет мүндэлүүлээ һэн.
«Гэсэр» үльгэртэ ехэ һонин хүгжэм зохёогоод, энэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлхэдээ, «Дэлхэйн хүбүүн» гэжэ балет болгоһон юм. Энээнһээ гадна гурбан баледэй, симфоническа поэмэнүүдэй, монгол сюитэ болон бусад уран нарин хүгжэмэй автор гээшэ. Гүрэн түрын үндэр шагналнуудта, Буряадай, Хальмагай, Яхадай, Россиин хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн габьяатай.
Буряад мэргэжэлтэ хүгжэмэй эхи табигшадай бүтээлнүүд мүнөөшье театрнуудай тайзан дээрэ, радио болон телевиденеэр дамжуулагдажа байдаг.❚
1958 ондо, Буряадай АССР-эй байгуулагдаһаар 35 жэлэй ойдо зорюулжа, Буряадай оперо болон баледэй театр «Инаг дуранай һэшхэлдэ» гэһэн Ж.Батуевай болон Б.Майзелиин балет (М.Заславскиин, Л.Линховоиной либреттэ), Д.Аюшеевэй «Анда нүхэд» гэжэ оперо (Н.Балданогой либреттэ), удаань 1959 оной хоёрдугаар һарада Б.Ямпилов Л.Книппер хоёрой «Арюун гоохон Ангар дүүхэй» (Н.Балданогой либреттэ) гэжэ балет бэлдэжэ харуулһан юм. Эдэ бүтээлнүүд удаань Москвада амжалта түгэс гүйсэдхэгдөө һэн.
Түрүүшын декадын үедэ СССР-эй Композиторнуудай холбооной зүблөөн үнгэржэ, буряад-монгол арадай хүгжэмтэ соёлой байдал болон саашанхи хүгжэлтын хараа шэглэлнүүд тухай хэлсэгдээ бэлэй. СССР-эй Композиторнуудай холбооной гэшүүдээр 7 хүн, тэдэнэй тоодо Дандар Аюшеев, Баудоржо Ямпилов, Жигжит Батуев абтаад, БурАССР-эй өөһэдын холбоо эмхидхэһэн түүхэтэй. Тиигэжэ манай Буряадта бүхы Сибирь болон Алас-Дурна зүгтэ эгээн түрүүн мэргэжэлтэ композиторнуудай холбоон байгуулагдаа бэлэй.
II декадын үедэ Д.Аюшеевэй «Анда нүхэд» оперо Москвагай хүгжэмдэ дуратайшуулай, мэргэжэлтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө һэн. Дандар Аюшеев Ленинэй орденоор шагнагдаа бэлэй.
Тэрэ хадаа буряад композиторнууд сооһоо эгээн түрүүн симфони, балет болон оперо зохёоһон габьяатай. Д.Аюшеев 2 кантата, олон симфоническа увертюра, симфоническа поэмэнүүдые, «Тайшаагай ташуур», «Зүрхэнэй шарха» гэжэ зүжэгүүдтэ, «Буряад Уласай байгуулагдаһаар 25 жэлэй ой» гэһэн фильмдэ хүгжэм зохёогоо һэн. Ехэ олон дуу, романс зохёогоо, арадай дуунуудые хүгжэмэй инструмент хэрэглэн, наадагшадай гүйсэдхэхөөр бэлдэжэ үгэдэг байгаа.
Баудоржо Ямпилов Дандар Аюшеев хоёр «Энхэ-Булад баатар» гэжэ жэнхэни буряад оперо зохёоходонь Маркиан Фроловто туһалһан байна. Харин энэ декадын үедэ Б.Ямпиловай «Арюун гоохон Ангар дүүхэй» балет айхабтар ехэ солодо хүртэһэн юм.
Б.Ямпилов 200 гаран арадай дуунуудые ноотодо оруулһан байна, тэдэнэй тоодо «Хүрин хээр», «Элһэн харгы». Өөрынь зохёоһон 250 гаран дуун тоологдодог. «Шэнхинээтэ нарһад» гэжэ суута ораторинь ёһотой буряад хүгжэм юм.
Тэрэнэй зохёохы ута наһанай үндэр шагналнууд ехэ олон: СССР-эй арадай артист, Социалис Ажалай Герой, М.Глинкын нэрэмжэтэ РСФСР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Ленинэй орденой, «Арадуудай Хани барисаанай», «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденуудай кавалер.
Буряад орондо хүгжэмдэ һэдэбтэй хүүгэдые һургаха тусхай һургуули байгуулха хэрэгые бүримүһэн дэмжээ һэн. 1989 ондо Улаан-Үдын хүгжэмэй училищиин дэргэдэ Хүүгэдэй урлагай һургуули нээгдэһэн юм. Тэрэ һургуули Б.Ямпиловай нэрэ зүүдэг.
Жигжит Батуев ехэ олон хүгжэмэй зохёолнуудые — пьесэ, оркестрэй гүйсэдхэхэ хүгжэм, дуунуудые (200 шахуу), суута «Колхозой сюитэ» зохёолыень Москвагай радиогоор гүйсэдхэдэг байгаа, хэдэн балет табиһан юм. Яхадай Соёлой яаманай захилаар «Чурумчуку» гэжэ балет, мүн Хальмагай хүтэлбэриин урилгаар «Джангар» гэһэн балет мүндэлүүлээ һэн.
«Гэсэр» үльгэртэ ехэ һонин хүгжэм зохёогоод, энэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлхэдээ, «Дэлхэйн хүбүүн» гэжэ балет болгоһон юм. Энээнһээ гадна гурбан баледэй, симфоническа поэмэнүүдэй, монгол сюитэ болон бусад уран нарин хүгжэмэй автор гээшэ. Гүрэн түрын үндэр шагналнуудта, Буряадай, Хальмагай, Яхадай, Россиин хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн габьяатай.
Буряад мэргэжэлтэ хүгжэмэй эхи табигшадай бүтээлнүүд мүнөөшье театрнуудай тайзан дээрэ, радио болон телевиденеэр дамжуулагдажа байдаг.❚