Гоё һайхан – жаргал найдуулга

Арадай уран зурааша Лубсан Доржиевай зурагууд ба угалзанууд соо харуулагдаһан буряад зоной ажамидаралай гүн удха


Лубсан Доржиев

 Харанда ямаршьеб шэдиин хүсөөр орёо бэшэхэн зурагуудые таталуулна... Энэуураг тархиин далда мэдээнэй ажал. Агы нүхэн соо амидарагшад гоёлтын тулада зураагүй ха юм. Олон мянган жэлнүүд үнгэрөө, тэрэ хүнэй досоо гоё һайханай мэдэрэлэй түрэтэр. Гоё һайхан гээшэ этигэл найдал, зориг дүүрэн бодолнуудые, арюун сэбэр руу тэгүүлэл һэргээн мүндэлүүлээ. Гоё һайхан – жаргал найдуулга.

Угалза – зуун жэлнүүдэй гүн сооһоо ерэһэн хандалга бэшэг

«Багахан бэетэй үбгэжөөл һэн» – гэн Лубсан Доржиевай хүршэнэр дурсанад.Ерэнэйнгээ хоройдо ороод ябаһаншье һаа, хабар бүри өөрынгөө бишыхан огород соо тон оролдосотойгоор ургуулһан үрэһэнүүдые тарижа байгша һэн. Үбэлөө үнгэргэһэндөө баярлаха.
Дахин хуушан монгол бэшэгэйнгээ угалзануудые таталуулха болоһондоо. Үбэлдөө хабтагайгаар бариһан ганса бэе үбгэнэй гэрынь нэбтэ хүрэжэ, үбгэн хүлөө шала дээрэ табингүй, һандали дээгүүр хэдэг һэн – зуурашахагүйн тула. Үбэлдөө зурагуудаа, угалзануудаа зурахын аргагүй – гарынь даарадаг, бээлэйгээр хэды мээ хүдэлхэбши даа? Тиигээд лэ мүльһэтэһэн сонхо руугаа харан, хүлеэжэл байгаа...
Дулаан байра эрихэ гээшые таагүйдэ бододог һэн – «хүнүүд өөһэдөө ойлгохо ёһотой».Зүб, ойлгохо ёһотой байгаа: хүйтэн, шиигтэй байра соо зурагууд, дансанууд муудаха гэжэ – тэрэнэй бүхы наһаараа суглуулжа, зуран абажа, зарим ушарта бог шорой дээгүүршье бэдэржэ олоһон юумэниинь мүнөө ойлгохо зондо зуун жэлнүүдэй гүн сооһоо эльгээгдэһэн хандалга бэшэгүүдтэл болонхойень. Мүнөө тэрэниие агууехэ гээд нэрлэнэ. Теэд нэгэ үедэ уран зурааша гэжэ тоодоггүй,тоолодоггүй, үлдэжэшье, ажал үгэнгүйшье байһан ушарнууд бии һэн. Үсөөхэн лэ улад буряад угалзые хадагалан абалга гээшэ дээрэһээ заяатай энэ хүнэй бүхы наһанай ажал хэрэг гэжэ ойлгодог байгаа.

Монгол туургатанай уран зурагай эхин

Эртэ урдын хуннууд хүхэ, улаан, шара ба хара-сагаан үнгэнүүдые хэрэглэдэгһэн – энээн тухай археологиин олдошонууд гэршэлээ. Уран зурагуудынь хэдэн ондоо удхатай. Эртэнэй нүүдэлшэдэй уран зуралгын соёлой хүгжэлтые Хара-Хорин шадарай малталгануудһаа олдоһон уйгаржан болон монголшуудай бүтээһэн фрескэнүүд (шабардаһан хана-хабтаһан дээгүүрхи зурагууд) харуулаа. 
Монгол ороной Эрдэни-Жуу гэжэ урданай дасанай ханануудые уран зураашад Будда (Бүдэ) бурханай ажаябадалһаа хэһэгүүдээр ба ан амитадай амидаралые харуулһан зурагуудаар шэмэглээ Гомбогүрын хоёр дабхар сүмэһөө абтаһан хууладаһанууд Монголой түб хотын уран һайханай музей дотор оршодог. 
- Эртэ урдын соёлой ёһо заншал буряад уран зурааша Лубсан Доржиевай зохёохы ажалда толи соо харагдаһандал элсүүлэгдээ. Агууехэ уран мэргэжэлтын хүсөөр үндэһэн заншалта буряад зурагай нөөсэ дараан хадагалагдан үлэбэ гээшэл. «Тэрэнэй залгуулһан баялиг – ерээдүй сагуудай үетэндэ дамжуулагдаха энжэ гээшэл» – гэжэ һэтхүүлшэн Серафима Очирова омогорхон баясаа бэлэй. Зүгөөр нэгэ үедэ энэ хүниие агууехэ гэжэ нэрлэхэеэ зүрхэлхэ хүн байгаагүй шахуу...

Цам бүжэглэлэй үнгэ будаг зүрхэн руум сорьён ороо

Лубсан Доржиев Сэлэнгын аймагта 1918 ондо олон хүүгэдтэй бүлэдэ түрэһэн юм.Үшөө бишыхан хүбүүн байхаһаа тэрэ долонгир, хёрхо, нагаса болон нагаса абынгаа ажалаар һонирходог, модоор урлахадань, гайхан ажагладаг һэн. Нагаса абаһаа Лубсан Доржиев олон юумэндэ һураһан байна.

Нэгэтэ эдирхэн Лубсан Тамчын дасанда үнгэрһэн шажанай һайндэртэ – Цамай бүжэг нааданда – ошолсоһон.

Цам нааданай ялабхинама хурса үнгэнүүд, таабаритайхан һүртэй дүрсэнүүд Лубсан хүбүүнэй зүрхэндэ будаадын шажанай урлалда унтаршагүй дура бадараагаал. Зурааша лама Гомбо-Цэрэн Түдэбэйн гэгшэтэй уулзаһанай удаа хүбүүн зураг зурадаг болоһойб гэһэн хүсэлдэ абтаа һэн. Илангаяа тэлэг (танка) бурхадай дүрэ зурагууд һонирхол һэдэбыень татаа.

Зүблэлтэ засагай үеын зохёохы уран бүтээл соо будаадын шажанай урлалай өөрын байра бүримүһэн олохонь бэрхэтэй бэлэй. Һайн дураараа ябаһан уран зурааша доторойнгоо хүсэл бодол бэелүүлхын тула алибаа зүргэнүүдые бэдэрэн дабхиха ушартай һэн.

Хүлисэл – наһан соогоо гуйһан нэгэл зүйлынь

Лубсан Доржиев тусхай уран зурагай һургуулида һуралсаагүй юм.

Буряад-Монголой намай можын хорооной нэгэдэхи дарга Ербановые тушаалга бабуудан саазалалга Москвада һураха һанаашалгыень буруу һүргэһэн. «Арадай дайсанай дүрэ зураһан хүн – мүн өөрөө дайсан» – гэхэ мэтээр бодомжолдог зон олдожо, хамтын суглаан дээрэ шүүмжэлэл үүсхэжэ, Лубсан Доржиевые гэм зэмэеэ мэдэрхыень баадхаһан байна.

Зоной хэлсэһээр, наһан соогоо тэрэнэй нэгэнтэ гуйһан зүйл гэхэдэ – үйлэдөөгүй гэм зэмынгээ түлөө хүлисэл гуйлгань болоо.

Хуби заяаниинь тэрэниие Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалалгын дайнһаа абараа. Лубсан Доржиев Эрхүүгэй авиационно-техническэ дунда һургуули түгэсхөөд, бомбо хаядаг полкын бүридэлдэ фронт худар ябуулагдаһан. Брянск, Орел ба Курск шадарай хатуу шэрүүн байлдаануудһаа амиды гарасалдаһан. Бодоод үзэбэл, ерээдүйдэ болохо юунэйшьеб тулада хуби заяаниинь аршалан байгаа гэхээр лэ.

Маягайнь онсо шэнжэнүүд

Бүхы наһанайнгаа туршада уран зурааша «буряад зурагай» өөрсэ маягнарижуулан ябаа. Тэрэ будаадын шажанай ба угалза хээгэй заншалта уран зуралгые абажа, хадагалжа ябадаг хүниинь байһан.
Сайд – бар: «Буряад зураг» хадаа тон өөрсэ үнгэ будагаараа, уран наринбэшэлгээрээ бусадһаа илгардаг. Угсаата уран зурагай тус шэглэлынь нюуса далда удхаар шэрээлһэн угалза хээтэй холбоотой. Тэрээн дотор байгаалиин бодото зүйлнүүд ба үзэгдэлнүүд угалзын аша туһаар үзэмжэдэ табигдана. «Буряад зурагта» үүлэ, уһа, гал, утаа, набша сэсэг, хабсагай, шулуу гэхэ мэтые харуулхын тулада тусгаар аргануудые хэрэглэдэг. Гэрэл зураг тайлбаритайгаар.

«Буряад зурагай» маягаар гэрэл һүүдэр хэрэглэгдэнгүй, эли тодо зурлаануудыел татан зурагдадаг. Уран зураашын сэдьхэлэй байдал олон түсэбтэ һүлдэ тэмдэгтэй шэрэ будагай янзата үнгэнүүдээр элишэлэгдэн дамжуулагдадаг. Өөрынгээ ажалда уран зураашад олон янзын һургаалай гуримуудые алгадгүй баримталагша һэн. Зурагай гол удхань түб дундаа табигдажа, хурса үнгэтэй угалзаар хүбөөлүүлэгдэн, байгаали тэрэнэй үзэгдэлнүүдые тэмдэглэнэ. Уран бүтээлэй һанаашалга һэдэбынь зохёохы эрхэ сүлөө, хүсэтэ мэдэрэлээр бэелүүлэгдэхэнь дамжаггүй һэн бэзэ.
Шэрэ будагай һүлдэтэ удхаар илангаяа улаан, шара, ногоон, хүхэ ба сагаан үнгэнүүд болбол арад зоной тон дуратай үнгэнүүд байха.

Уран дүршэлэйнь онол арганууд

Эртэ урдын урашуулай шэрэ будагынь ута наһатай, хэдышье сагай үнгэрбэл,тэрэ зандаа байха аргатай. Тэдэниие үйлэдбэрилхын тула шулуун эрдэсые жэжэлээд, уһан соо шэнгээдэг һэн. Бүтүү амһарта соо охра шатаажа, хүрин улаан үнгэтэй шэрэ абадаг байгаа. Шулуунай бутардаһые сабуутай холихо, харин шэрын нэгэ жэгдэ үнгэтэй байлга хэр жэжээр буталһанһаань дулдыдаха. Тон жэжэ бутардаһанай шэрэнь бүри нарин зурлаа таталуулха арга олгодог. Үндэр шанартай шэрэнүүд оюун, хас эрдэни, субад, эржэн тана гэхэ мэтэ үнэтэ эрдэниин шулуунуудһаа болон зэд, түмэрһөөшье абтадаг байгаа.

Түрүүн саадахи, ара талынь дэбисхэр будагыень тааруулаад, зурагайнгаа газаатүһөөе зуран гаргажа, тэрээндээ зохихо үнгэ олгодог. Һүүлээрнь зурагдаһан дүрсэнүүдээ ехэнхидээ алталмал угалза ба гоёолтонуудаар шэмэглэдэг һэн.

Лубсан Доржиев шэрэ бэлдэлгын нюусануудые һайн мэдэхэ, мүн шэрэ будагайхүнэй сэдьхэлдэ нүлөөлдэгыень ойлгожо, үнгэнүүдые бэе бэетэйнь дүрэлхүү уранаар зохилдуулха мэргэн бэлигтэй бэлэй.

Буряад угалзануудай дотор угсаата арадайнгаа онсо шэнжыень, бодото харааень тэрэ харуулхаяа оролдоо.

Сэнтэй зүйл – бог дээрэ

Сагай эрхээр урданай юумэн улада тоологдон, бог шорой руу аба эжын энжэзөөри һайса хаягдаһан даа. Мүнөөл үень зон хуушанай эдлэл сэгнэдэг ойлгосотой болонхой, харин тиихэдэ...

Тиигэжэ Лубсан Доржиев хотын бог шорой хаядаг газараар шэншэлэн, урданай буряад зоной һуудал байдалда хабаатай зүйлнүүдые суглуулаа, шэнжэлээ, һэльбэн һэргээгээ, мүн тэрэ зуураа олдоһон угалзануудые хуулан абажа ябаа.

1991 ондо Лубсан Доржиевай «Буряад угалзанууд» гэһэн ори ганса суглулбари номынь хэблэгдээ – арадтаа үршөөһэн сэгнэшэгүй ехэ бэлэгынь.

Хүнэй ажабайдалда гү, али ямар нэгэн ёһололдо хабаатай янза бүриин хэрэгсэлнүүд дээрэхи угалзанууд үреэлэй, һахюуһанай, һүлдэ тэмдэгэй удха шанартай байдаг. Гэрэл зураг.

Гэрэл зураг Үлзы (арбан нюдэтэ)

Гар табилга: Гоёогдожо байһан хэрэгсэлэй дундань зурагдаһан дойбод хээтэйгү, али һөөлжүү зурлаатай гүрлөө – жаргалай гү, али энхэ тайбанай зангилаа, үгы гэбэл ҮЛЗЫ гэгдэнэ. Тус гүрлөө олон янзын байжа болохо. Тэрэ дойбод хээтэй, һөөлжүү зурлаатай байжа, үшөө үргэнөөр тараһан 10 нюдэтэй зангилаа гээд илгардаг.

Лубсан Доржиевай бүтээлнүүд будаадын шажанай урлиг соёлые тон өөрсэ аргаар шэлжүүлэн абанхай. Тэрэ шүлэгүүдые, үреэлнүүдые, монгол туургатанай заншалта бэшэг – буряад-монголой угалза гүрлөө бэшэг тухай эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдые урлал соогоо өөршэлэн найруулаа.

1986 онһоо эхилээд, уран зурааша ламын шажанай тэлэг бурхануудые, мүнбэшэшье шажанай удхатай зурагуудые бүтээжэ байһан хадань, тэрэнэй зохёохы ажалынь бэеэ даанхай урлалай үзэгдэл гэжэ нэрлэмээр.(93, 94, 97-100-дахи тайлбари зурагууд).

Хожомдоһон мэдүүлгэ

1988 ондо тэрэнэй түрүүшынь үзэсхэлэн дэлгэгдээ һэн. Хоёр жэлэй үнгэрһэн хойно Доржиев уран зураашадай Холбоондо абтажа, үшөө хойто жэлынь Буряадай арадай уран зураашын нэрэ зэргэтэй болоһон. Тиихэдэ Лубсан Доржиев 73 наһаяа гүйсэһэн ябаа.
«Соёл урлал шэнжэлэгшэ Чайковскиин (үнгэрэгшэ зуун жэлэй далаад онуудаар –Ред. ажаглал) ажалдаа шунанги энэ хүн тухай һайн үгэ хэлэһэн ушар шалтагаанһаа тэрээндэ эрхэ сүлөөтэйгөөр, бэеэ дааһан уран зураашын нэрэ зэргэтэйгээр зохёохы ажалаа бүтээжэ, үзэсхэлэнгүүдтэшье хабаадаха арга олгоһон байна. Уран зурааша һаянайл сагта мэдээжэ болоһон. Уран зурааша хүнэй арадай гү, бэеэ дааһан гү, мэргэжэлтэ гү г.м. зэргэнүүд мүнөөнэй буряадай урлалта ажалшадай дунда хилэ зурлаагаа базанхай, гансал һая нааша олониитын һанамжада нүлөөлдэг байһан сэдьхэл хараагай шэнжээр илгаатай» – гэжэ соёл урлал шэнжэлэгшэ Ирина Балдано тоолоно.

Л.Доржиевай гэрэл зураг. Гэрэл зураг дорохи гар табилга

Тусхайта һургуули гараагүй,өөрөө һураһан уран зураашые 73 наһа гүйсэһэн хойнонь Буряадай арадай уран зурааша гэжэ мэдэрээ. Үндэһэн буряад уран зураг һэргээһэн, угсаата угалза хээ суглуулжа, шэнээр найруулһан аша габьяагайнь түлөө Лубсан Доржиевта Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шан олгогдоһон. Мүнөө тэрэнэй үлээһэн энжэ баялиг мүнөө үеын арадай ба шэмэглэлэй олон янзын түхэлнүүдэй һалбаран ургахын хүрьһэн болонхой.

Ажалайнь гэрэл зурагууд гар табилгануудтаяа:
Уран зураашын эгээл эрхим ажалынь – «Домог» (Ногоон унаган) –  Хориин нэгэ баян тухай домогой удхаар бүтээгдэһэн.

«Тэрэ хүн тоогүй олон һүрэг адууһа малнуудтай һэн. Нэгэтэ нэгэ үдэр адуун соонь ногоон унаган түрэжэ, онсо ехэ баялигай һүлдэ тэмдэг үзүүлээ. Тэрэ унаганай томо болоходо, ойро тойронхи шононуудта тэнсэлгүй байдал тогтохо байгаа. Тиимэһээ тэндэхи шононууд сугларжа, унагые таһара татахаяа хэлсэбэд ха. Наранай орохо сагаар, үүлэтэй тэнгэри һүүлшын туяагаар ялбайран, абар-табар модонуудтай, нууртай хадын хүнхэрые хара улаан, ягаан үнгэнүүдээр будажа байха үедэнь адуунһаа таһарһан унаганда шононууд добтолон хүреэлжэ байһаниинь
зураглагдаа.

Байгаалиин түхэреэниие хүбөөлһэн дээхэнүүр зурлаа ба түргөөр саашалжа харагдаһан адуун һүрэгэй дабхиса соо сансарта орон зайн эди шэдитэ эршэдэлгэ харуулна. Энэ нүлөөнь Ангараг одоной үнгэтэй, таһалгаряагүй дабтагдан, газарай орон зайе хэдэн янзын олон үнгэтэ угалзануудай зурамуудта хубаарилан, нуурай уһан соо харагдаһан үүлэнүүдээр ба сэнхир ягаан үнгэтэй шүдэрхүү хадануудаар угалзата газарай урдахи захын хэбтээ талбарай үзэмжөөр шангадхагдана. Тус зурагтаа уран зурааша өөртэнь нэгэтэ үзэгдэһэн зүүдэеэ дурсан шэлжүүлһэн мэтэ. Зохёон байгуулгынь дүрсэтэ-нугархай зэргэдэ арадай аман зохёолой ухаалиг шэнжэнүүд үзэгдэн, хүсэтэйгээр, хурсаар байгаалиин тэнсүүриинь, ашагтай таарамжынь, дотоодо түгэлдэр байдалынь эльгээрээ мэдэрэн, өөрыгөө тэрэнэй нэгэ саглашагүй хубиб гэжэ ойлгоһоноо харуулһаншуу» – гээд Ирина Балдано Лубсан Доржиевай номой оролто үгэдэ бэшэнхэй.
 «Огторгой шэнжэлгэдэ дуратайшуул. Бүдэ одоной наранай сахаригаар гаралга» - (1991 – хуулалга, эхэ зурагынь Гватемалада үмсын суглуулбарида байна), 1973 оной ноябриин 11-дэ байгаалиин үзэгдэл хараһанай удаа зурагдаа. 

Ирина Балдано, соёл урлал шэнжэлэгшэ: «Дурсан байһаншуу, бидэниие тэрэ хоморой шухаг үзэгдэл ажаглан харахыемнай уриһандал, зурагайнгаа урдахи захада оруулна, тэндэ дуратайшуул гэрэй харшын захаар харагшадта нюргаараа нэгэ багахан телескопой дэргэдэ зогсонхой. Үлэгшэ орон зайнь Жаргаланта һууринай саада захаар, аласай хаяагай доогуур хэбтэһэн зурлааһаа дулдыдан, тон томоор харагдаһан огторгой болон Бүдэ одоной барагар сахаригаар бүглэгдэһэн Наранай ялабхинама толи. Ноябрь һарын жабартайхан үдэрэй байгаалиин уларил тон тодо мэргэнээр дамжуулагданхай. Мүн тэрэ зэргэдэ жэгтэйхэн үзэгдэлэй амисхаалые уран зурааша өөрынгөө өөрсэ аргануудаар: сахаригтаһан үүлэнүүд, угалза хээтэ газарай хүрьһэн, долгисомо угалзатай һүүдэрнүүд, хада уулануудай хэбтээ дүрсэ гэхэ мэтээр харуулжа шадаа. Бүхыдөө энэ зураг бол уран зураашын байгаалиин үзэмжые заншалтаар ойлгожо, өөрынгөө баримталһан гурим соо бүтээһэн дотоодын үндэр тааралдалтай бүтээл мүн».