Байгалай үмэнэхи хуушан гурим баримталагшадай бурханай һүлдэтэ номууд

Түүхын мэдээн:

1652 ондо патриархын шэрээдэ Никон һууба. Алексей Михайлович хаанай дэмжэлгээр тэрэ шажанай номуудые ба ёһо гуримуудые шалгажа, грек номуудай хэлбэридэ оруулаа һэн. Шэнэ гурим захиралтын хүсөөр шэлжүүлэгдэжэ эхилээ. Шэнэлэн хубилалтын бодото зорилгонь арад зонһоо нюугдажа байгаа. 1666-67 онуудаар үнгэргэгдэһэн арадуудай дундахи (Вселенскэ) хуралдаан дээрэ Никон хуушан гурим баримталагшадые хараалда хүртөөжэ, ородой олониитын дунда халбага хахаралган ушарба.

1438-1445 онуудаар үнгэрһэн Флоренцидэхи хуралдаан дээрэ Зүүнэй патриархнуудай баталһан шэнэ грек гуримуудые эртэнэй ородой заншалнуудта шэлжүүлэн нэгэдүүлхэ зорилго урдаа табиһан патриарх Никон хэдэн зуугаад жэлдэ эртэнэй Ород церквиин гамтай хадагалжа ябаһан апостолто угай энжэһээ арсаһан байна. 

Тэрэ гэһээр шажанай эртэ урдын томо номууд хуушан гурим баримталагша шэмээшэгүүдтэ бодото этигэлэй һүр һүлдэ болоо.

Буряад орондохи эртэ урдын шажанай номууд

Байгал далайн саада эрье руу зөөдэлөөр ошоһон шэмээшэгүүд тон хэрэгтэй зөөримнай гэжэ тэрэ урданайнгаа томо номуудые шэрэжэ ябаа юм.

Халбага хахаралгангһаа түрүүн хэблэгдэһэн номууд ба гар бэшэгүүд айл бүхэндэ байһан. Тэдэ тон гамтайгаар номуудаа хадагалжа, эхэ эсэгэнь хүүгэдтээ, тиин саашань уг удамаа залган дамжуулагдаа.

Байгалай үмэнэхи нютагуудта байһан ород-славян номуудай ехэнхи хубинь барламал юм. Мүнөө үень мэдээжэ, тон урданай Евангели 1564 ондо Москвагай нюуса типографида хэблэгдээ.

Буряадай дэбисхэр дээрэ ёһото хоморой зүйл – ХVI-дахи зуунай адагай гээд тоологдодог Иван Федоровой, Петр Метиславцын, Мамоничуудай барай анханай хэбэй номууд олдонхой. ХVII-дохи зуунай түрүүшын хахадта Москвагай Барай байшанда хэблэгдэһэн номууд үргэнөөр дэлгэрэнхэй – эндэ мэдээжэ барлагшад Тимофей ба  Андронигай, Невежиин, Василий Бурцевай, София хотын санаартан Никоной, Иосиф Кирилловэй номуудые хаража боломоор.

Хэблэмэл номуудай нютаг урилалга
 
ХVIII-дахи зуунайадагаар тэрэ холоһоо асарагдаһан номууд үмхиржэ, тэдэниие хэрэглэхэнь хүшэр болоһон. Тиимэһээ Байгалай үмэнэхи нютагууд руу элдэб аргаар Орос гүрэнэй баруун болон түбэй хизаарнуудһаа хуушан гуримта номууд эльгээгдэжэ эхилээ. Эндэхи шэмээшэгүүд Почаевай, Супраслиин, Вильно, Гродно, Варшава хотонуудһаа ерэһэн хуушан гуримта зохёолнуудые хэрэглэдэг һэн. Мүн Ород гүрэнэй баруун хилэдэхи Клинцы гэжэ наймаанай хото, Ясс, Махновко гэһэн газарнуудта нюусаар, нюуса бэшээршье барлагдаһан хурал мүргэлэй, юрын уншалгын номууд үсөөн бэшэ ушардаг бэлэй.

ХIХ-дэхи зуун жэлдэ Москвагай, «никоной урдахи» ба Москвагай «түрүүшын табан патриархын» үеын хэблэлэй номуудые дахин барладаг нэгэ үзэлтэ типографида шэнэ номууд гаража эхилээ. 1905 ондо ондоо шажануудые хүндэлхэ тухай Засагай зар тунхаг гаража, хуушан гуримтанай ном хэблэлые үндэһөөрнь хубилгаа юм. Тэрэ сагһаа хойшо Байгалай үмэнэхи хизаарта хуушан гуримта заншалай шэнэ Москвадахи хэблэлэй болон Уральскын хуушан гуримта типографиин номууд үргэнөөр дэлгэржэ эхилээ.

Шэмээшэгүүдэй хэрэглэдэг номуудай барлагдаһан газарнуудай тоо олошороо: Москва, Вильно, Киев, Могилев, Почаев, Супрасль, Клинцы, Яссы, Гродно, Уральск, Варшава. Тиимэ дээрэһээ тэрэ номууд хороолтогүй шахуу кирилл бэшэгтэ заншалта хэблэлэй дүрбэн зуун жэлые түлөөлөө.
 
Буряадай хуушан гуримтанай бар-гар бэшэмэлтэ заншалнууд

Эндэхи бар-гар бэшэмэл заншал тогтоһоор, 200 жэл тухай болонхой. Гэбэшье бүри урданай гар бэшэмэлнүүд – Минея ба Псалтырь ХVI-дахи зуун жэлэй һара үдэрэй табилгатай. Олониитын ба үмсын хэрэгэй мүргэлэй номууд болохо гар бэшэмэл Евангели, Апостол, мүн ондоошье номууд мэдээжэ. Тэрээн дээрэ үшөө хуушан гуримта зохёолшодой бүтээлнүүдые, янзын суглуулбаринуудые, гохо үзэгтэ гар бэшэмэлнүүдые нэмээжэ болохо.

Хуушан гуримтанай гохо үзэгтэ дуунай гар бэшэмэлнүүд ганса Буряадтабүтээгдээгүй. ХIХ-дэхи зуун жэлэй адагта, илангаяа ХХ-дохи зуун жэлэй эхеэр Транссибириин түмэр харгын баригдаһанай һүүлээр Москвада, тэрэнэй шадархи Гуслица мэтын газарнуудһаа гоёор шэмэглэгдэнхэй дуунай гар бэшэмэлнүүд элбэгээр асарагдадаг болоһон.

Илангаяа тодо хурсаар бар-гар бэшэмэл заншал гар бэшэмэл суглуулбаринууд соо үзэгдөө. Албанай суглуулбаринууд соо мэгзэмүүд ба элдэб мүргэлэй дүрим журамууд бии һэн. Хүмүүжэл-һургаалай заабаринууд соо янза бүриин бурханай һургаал хазагайруулһан зохёолнууд ородог байгаа: Гэгээн эсэгэнэрэй Үгэнүүд ба Һургаалнууд, ородой ба ородой бэшэшье гэгээшүүлэй ажаябадалай намтарнууд, Христосой Абьяаста хүсэн, Скидүүдэй нүгэлөө Наманшалга, Агууехэ толи гэхэ мэтэ.

Зоной дунда оюун сэдьхэлтэ шүлэгүүдэй суглуулбаринууд үргэнөөр таранхай һэн, тэдэнэй дунда «Адамай уйлал», «Арюун Иосиф тухай шүлэг», «Сүл губи тухай уйлал», «Сэдьхэлэй уйлал ба нүгшэхэ агшам тухай уйлал» гэһэн илангаяа дэлгэрэнги бэлэй. Элдэб ондоо шэглэлэй удхатай номууд соо мүргэлэй дүримүүд тухай үгүүлэлнүүд, оюун сэдьхэлэй шүлэгүүд, ажахын баримтанууд, тэрээнһээ гадна соёл-түүхын шэнжэтэй: Гизелиин Синопис, Царьградай унаһан тухай түүхэ, Антихрист тухай туужа, ородой тайжануудай намтарһаа он жэлнүүдээр тоолоһон буулгабаринууд оруулагдажа, мүн М.Херасковай «Дүлэнүүд» гэһэн зүжэгэйшье тэдэнэй дунда хабшалдаһан ушар олдоһон.

Арсалдаата суглуулбаринууд хуушан гуримтадай зүбшөөрэлэй түүхэ, ондо ондоо шэглэлэй ба ойлгосонуудай дундахи хёморолдооной орёо асуудалнуудые харуулаа.

Арсалдаата зохёолнууд гар бэшэмэл ба машинаар сохигдон, шулуун бараар хэблэгдэн, бэшэг ба зураг буулгадаг оньһоор гаражашье тараагдаг һэн. Тиимэ зохёолнуудай зэргэдэ хуушан дүрим баримталагшадай дунда үргэнөөр дэлгэрһэн Аввакумай хандалга бэшэг, Помордохи харюунууд болон эндэхи арсалдаата зохёолнууд ородог байгаа. Тэдэнэй дундаһаа тон һонирхолтой, өөрсэнь гэбэл, 1950-яад онуудай һүүл багаар Иван Антонович Бертиневэй бэшэһэн «Һүүлшын үеын хуулигүй попууд ба епископууд тухай бэшэг» болоно.
 
Хуушан гурим баталагшадай номой һангууд

Байгалай үмэнэхи хизаарта, ондоо тээхишье хуушан гуримтадай түбүүдтэл мэтэ,хуушан гурим баримталагшадай библиотекэнүүд – юрын һүзэгтэнэй, шажанай журам баригшадай ба санаартанай - яһала элбэг байһан. Мүнөө үедэ тэдэнэй олонхинь үгы болонхой. Эрдэмтэд тэдэ номуудай суглуулбаринуудые дахин һэргээхэ хүсэлэнтэй. Мүнөө һэльбэн бусааһанууд сооһоо тон удха шанартайнь гэбэл – 1920-ёод онуудаар Тарбагатай һууринда байрлаһан Алас Дурна зүгэй ба Эрхүүгэй сагаанбулагта епископ Афанасиин суглуубари мүн.

Хоёр зуугаад жэлэй эндэхи нютагуудай бар-гар бэшэмэл заншал, Москватай ба ондоошье хуушан гурим баримталагшадтай дүтын харилсаан, шэмээшэгүүдэй дунда үзэг бэшэгэй үргэнөөр дэлгэрһэн ушар ба номуудай томо суглуулбаринуудтай байлга – эдэ бүгэдэ манай хизаарта хуушан заншал баримталагшадай ном сурталай үндэр хэмжээндэ байһые харуулна.

Хэрэглэгдэһэн литература:

Бураева С.В. Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтадай (шэмээшэгүүдэй) «Бурханай һүлдэтэ номууд». СО РАН-ай Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл, 2003 – бүхы хуудаһан: 100.