Үни холоһоо хүн түрэлтэн сэдьхэһэн, бодоһоноо юугээршьеб тэмдэглэн харуулха һанаанда абтажа ябаа. Эртэ урдын отог зоной онсолмо үйлэ хэрэгүүдээ хада хабсагай дээгүүр эреэлэн мүнхэлһэн зурагууд - петроглифууд мүнөөшье аржылдаһаар. Сагай ошохо бүри хүнүүд улам саашаа хүгжэн, харилсаа хилэнь үргэдэжэ, холын зайда мэдээсэл ябуулха шухала хэрэг бэелүүлхэ хэлхеэ холбооной иимэ аргануудые ухаалдиба: 1) Хэрэгсэлтэ бэшэг (предметное письмо). Жэшээнь, скифүүдэй персын Дариий хаанда дайгаар орохомнай гэһэн бэшэгтэ 4 зүйл ороо: шубуун, хулгана, баха ба годли. 2) Вампум гэһэн зангилаата бэшэг (узелковое письмо) - ирокезүүдэй ооһорто элдэб үнгын жэжэ дунгарнуудые зангилһан бэшэг. Кипу гээшэнь перуан зоной мүн лэ аргамжада зангилаануудай үнгэ, тоогоор удхалан эльгээдэг байһан бэшэг. 3) Зурамал бэшэг (пиктография). 4) Удхалмал бэшэг (письмо понятиями). Эндэ зурагуудынь хоёр ондоо удхатай: сэхэ хэлэһэн ба юрэнхылһэн.
Эрхэ бэшэ өөдэлэн дабхиһан хүн түрэлтэн соёл болбосоролойнгоо гол хэрэгсэл –бэшэг гээшые улам нарижуулан ябаа. Саг, зайһаа дулдыдангүй ямаршье бодол таблажа боломоор, хайшаншье эльгээмээр бүрин түгэлдэр тэмдэгүүд гуримшуулагдан зохёогдоһон байна. Тиигэжэ мүнөө үедэшье бии байһан, түүхын урасхалда абтан хосорһоншье янза бүриин үзэг бэшэгүүд мүндэлөө: хитадай иероглиф бэшэг, мүн тэрэнһээ гараһан эртын перс ба аккадай шушуурта бэшэг (клинопись); урдын египтянай иероглифууд; японой үе холбоо катагана, хирагана бэшэгүүд; энэдхэгэй үе холбоо ланза (санскрит-самгард) ба түбэд гарамалнуудтаяа; финикин бэшэгэй һуури дээрэ зохёогдоһон грек алфавидһаа эхитэй мэдээжэ латиница, кириллица болон мүнөө үеын ехэнхи бэшэгүүд; мартагдаһан, үшөө таагдаадүй бэшэгүүдэй тоодо инкнүүдэй кипу, токапу, энэдхэгизагуурай (протоиндское), хуннуудай «кэму» гэхэ мэтэ оронод. Манай хуушан монгол бэшэг уйгаржан эхэ бэшэгэйнгээ гарбал дамжаһаар, финик бэшэгэй отог руу ороно. Дундада далай шадарай газар дайдын гүн сооһоо мүндэлһэн бэшэгэй һарбаалжан хэдэн тээшээ һалаатан ошоо гэбэл, хуушан монголтой урда хойно зэргэшэн удамлаһан бэшэгүүд: моавид, эртын шулуун зэбсэгшэ еврей (палеоеврей), самаритян, арам, еврейн дүрбэлжэн, сири (эстрангело, несториан), араб алфавид, малайн, индонезиин джави, манжуур, эртын ивлит (нумидиин), турдетан, урда аравиин, ибер, эфиоп ба туанчнуудай тайлдаадүй бэшэг.
Монгол бэшэгэй онсо шэнжэ болбол дээрэһээ доошоо шугамдан бэшэлгэнь болоно.Үгэнүүд болон мэдүүлэлнүүдынь дээрэһээ доошоо жэрбытэр таталагдаад, мүрнүүдынь зүүн гарһаа баруулжаа шэглэгдэдэг байһаниинь тон өөрсэ, бэшэшье өөдөө шугамта бэшэгүүд соогоо хоморой зүйл байха юм. Монгол бэшэгэй уран гар бэшэлгэ (каллиграфия) гоё зураг мэтэ үзэмжэтэй, нюдэнэй хужар боломоор. Мүнгэшэ дарханай оролдон һиилэһэн угалза хээ һануулан, «монголын уран хүрмэлгэ» (монгольская вязь) гэһэн нэрэ алдараа гүйсэд батална. Хуушан монгол бэшэг хурданшье, соморшье болоод, зөөдэлшэ, малша арадта тааруу, одоо һүлдэ заяанайнь бэшэг гэлтэй. Үзэгүүдынь дээрэһээ уруу бэшэгдэхэдээ, гарай үе мүсын нугалбарида дүйтэй, жороо гүйсэтэй, мориной гүйдэл дундашье хэды үгэ таталуулмаар. Баруулжаа шэг барилгань саарһанда алмалтатай, соморхон. Гадна монгол бэшэг армаг адар дүримүүдээр тохогдоогүй, хэмһээ үлүү сэгүүдэй хазааргүй, сүлөөтэ ульгам бэшэг байха. Харин ямар бэрхэшээл дайралдажа болохоб гэхэдэ: алфавид («цагаан толгой») соо байһан эхир үзэгүүд адли зурамтай аад, ондо ондоогоор уншагдадаг ушарынь хүреэ удха (контекст) сооһоо ойлгогдохо тула, хэлэ мэдэхэ хэрэг гарана (жэшээнь: дала-тала, далан-дэлэн г.м.) Нэгэл үзэг үгын гурбан һуурида (урда, дунда, хойно) бэшэлгэ зурамаа хубилдаг гуримтай. «Цагаан толгойн» долоон эгшиг үсэг (аялган үзэг) гийгүүлэгшэдтээ ами оруулан, үгын бэе найруулна. Монгол бэшэгэй үзэг бүхэн хэдэн янзын зурамуудһаа бүрилдэдэг, тэдэниие «нуруу» (нюрган) гэһэн зүйл холбодог. Эрэ, эмэ аялгануудһаа дулдыдажа, нюрган «шулуун» ба «бүхэтэр» гээд илгаатай. Сэб сэхэ нюрганай шугам татаад, тэрээндээ үзэгүүдэй элдэб зурам хадажа,үгэ таталуулжа һурахада болоно. Һайн монголшо «шүдэ, шэлбын» хюрөө урагшань хүсэд гарганшьегүй, ганса нюргаар шахуу хатиилхадань, мүн лэ бараг монголшо тэрэнииень уншажа шадаха. Монгол бэшэгэй үзэгүүд гар бэшэмэл ба барламал дүрсэтэй байдаг.
Шугамта энэ бэшэг тон монголой бэшэг гэжэ ХIII-дахи зуун жэлһээ тодорбошье,бүри урдынь хэлбэреэр али зарим монгол үзэһэншье байжа болоо. Мүнөөнэй монголой газар дайдые VI-дахи зуун жэлһээ эхилээд, өөрын үндэр соёлтой, бэшэгтэй түүрэг, уйгур гарбалтан, IХ-ХI-дэхи зуун жэлнүүдтэ монголшуудай нэгэ һалаа болохо, мүн лэ үзэг бэшэгтэй хитан (кидань) арад иргэн эзэмдэжэ байһан. Энэ ушар зөөдэлшэ монголой соёл болбосоролдо мүр сараа үлээнгүй яажа гарахаб. Уданшьегүй монгол туургатанай түүхын һаба эдеэшэн, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин үршөөлөөр үзэгдөөгүй гайхамшаг улас түрэ байгуулжа, бэлиг солонь дэлхэйдэ дэлбэржэ, тэрээнтэеэ зэргэ өөрын хэлэ бэшэгтэйшье болон тодороо. «Баатарай мүндэлхэдэ, хүлэгынь түрэдэг», - гэһэн арадай үгэ эндэ һаналтай. «Монголын нюуса тобшоо» соо хэлэгдэһээр, Чингисхаан юһэн сайдайнгаа нэгэн болохо Шигихутагта хамаг монголой нютаг хэлэнүүдые хамтадхаһан ниитэ бэшэг зохеохо даабари үгэжэ, иимэ зарлиг буулгаба: «Намтай зүблэжэ, Шигихутагай шиидхээд, сагаан саарһан дээрэ хүхэ бэшэг бэшэжэ, дэбтэртэ оруулһаниие үеын үедэ хэншье бү хубилгаг». Энэ болбол монгол бэшэгэй бии болоһон тухай нэгэ һанамжа. Хоёрдугаар бодомжонь монголой түүхэ баримталһан уран зохёолнууд соо элишэлэгдэжэ, Ехэ монгол улсын мүндэлхэ хирэндэ, 1204 ондо уйгур гарбалтай бэшээшэ Тататунгые баряанда абаһан ушартай холбогдоно. Хабуту Хасар наймангуудые бута сохиһоной удаа Таян хаанай тамга үбэртэлэн зугадажа ябаһан тэрэниие барижа мүшхэхэдээ, хөөрэһэн юумыень дары Чингисхаанда дуулгахадань, тэрэ ехэтэ һайшаан, өөһэдтөө үзэг бэшэг дэлгэрүүлхые хэшээһэн тухайнь Мэргэн гэгээнэй «Алтан тобшо» соо хэлэгдэнхэй.
Монгол бэшэгые хүн түрэлтэнэй урлиг бүтээлэй гоё һайхан зүйлнүүдэй нэгэнгэжэ тэмдэглэхээр, тиимэһээ бүхэдэлхэйн баялигай тоодо орожо, гамтай сэгнэгдэн, саашадаашье хүгжэхэ эрхэтэй. Энэ бэшэг олон зуун жэлнүүдэй туршада амитай юм мэтэ хэлбэри дүрсэеэ оторо хубилгажа байһан. Бии үгы һүүл һамбайтан – бэлиг соло түгэлдэр монголшууд удаа дараалан угсаата бэшэгээ али болохоор шэмэглэжэ, шэнэлжэ ябаал.
ХIII-дахи зуунай 30-аад онуудаар будаадын шажан дэлгэрүүлэгшэ лама Сажабандида Гунгаажалцан долоон уйгаржан үзэгэй үндэһэн дээрэ «Цагаан толгой» гэһэн монгол бэшэгэй үзэглэл (аа-баа-ха) зохёоһон. 1244 ондо Чойжоо-Одсэр лама монгол бэшэгэй дүримүүдые онсолһон «Зүрхэн тольт» нэрэтэй ном бэшээ. Чингисхаанай аша, Юань улас байгуулһан, монголой нэрэ солые дээрэ үргэһэн Хубилай хаан Хитад гүрэнэй 5 бэшэгэй нэгэн болохо монгол бэшэг хубилган шэнэлхыень эрдэмтэ Пагба лама Лодойжалцанда даалгаба.
1587 ондо эрдэмтэ лама Аюши гүши ланза, түбэд, хитад хэлэнһээ шажанай номуудай оршуулгада таарамжатай хэдэн тэмдэгүүдые (али-гали) монгол бэшэгтээ нэмэн оруулһан юм. Тиихэдэ Цин улсые байгуулһан Нурхаци гэгшын һанамжаар 1599 ондо «манжуур бэшэг» бии болгогдожо, монгол бэшэгэй үзэгүүдэй дээрэ, дотор нэмэлтэ сэг-тэмдэгүүдые (диакритические знаки) зуран, манжуур хэлэндэ тааруулаа. Харин 1905 ондо буряадай элитэ олониитын, шажанай ажаябуулагша Агван Доржиев өөрын үүсхэлээр «вагиндра» («вагиндра» самгардһаа – «Агван») бэшэг зохёожо, үзэг бэшэлгын талаар зарим дүримүүдые заһан, ород хэлэнһээ оршуулхада зохимжотой болгоһон байна. Орос гүрэндэ монгол бэшэг бурхан шажанай дэлгэрһэн үеэр бии боложо, буряад-монгол арад тэрэ бэшэгые түрэл бэшэгтэ тооложо, 300 жэлэй туршада хэрэглэжэ ябаа. Теэд хубисхалай һүүлээр засаг түрын һэлгэхэлээр, хэлэ бэшэгтэшье хубилалта боложо, 1931 ондо жэнхэни монгол бэшэг хоригдоод, латиницада орон байтараа, 1939 онһоо кирилл үзэг баримталагдаад, мүнөөшье болотор гүрэнэй бэшэг болон тогтонхой. Будаадын шажанай дэлгэрхэдэ, түбэд, самгард хэлэн дээрэхи маани, мэгзэмүүдые монголоор бэшэхэ арга бэдэрэгдэн, хари хэлэнэй абяануудые тэмдэглэхэ «галиг» үзэгүүд нэмэгдээ.
Худам монгол бэшэг бии болоһон сагһаа хойшо арбаад гара дахин бага-ехэ хубилалтануудые үзэһэн түүхэтэй.
Эртын сагһаа элинсэг хулинсагуудаймнай олон зуугаад жэлнүүд соо эбэртэлэн ерэһэн үнэтэ бэлэг – үндэһэн монгол бэшэг болбол туургата угсаатанай хамтын эдлэл, хамаг монголой юһэн эрдэниин нэгэ зүйл. Харин үе сагай зоргоор, агшан зуурын засаг баригшадай бүдүүлиг аашаар эрдэнитэ түрэл бэшэг дээрээ уншажа, бэшэжэ шадахаяа болиһомнай гэмшэлтэй, хүн эрхэмнай хаһагдаа гэхээр байна. Арбаад зуун жэлнүүд соо монгол туургатанай ниитэ нэгэ, али алинда ойлгосотой, хилэ гэлтэгүй нэгэдүүлжэ байһан хэлэ бэшэг оройдоо далаад жэл наһалһан зүблэлтэ засагай үедэ хоригдон холодошоод, хүсэжэ бусаахань бэрхэтэй болоод байна.
Монгол зоной соёл болбосоролой манлай болоһон, 1229 ондо Ехэ Хурултайн үедэ хэнэйшьеб бэшэжэ эхилһээр (Шигихутаг бэшээ гэһэн таамаг бодомжо бии), 1240 ондо ном болон тодорһон «Монголой нюуса тобшо» мүнөө дэлхэйдэ мэдээжэ түүхэтэ уран зохёолой монгол хэлэнэй ниитэ дурасхалта бэшэг, хүн түрэлтэнэй алтан жасын үзэсхэлэн болонхой. Шугамта монгол бэшэгэй, мүнөө хүсэд ойлгогдохогүй хуушанай (архаична) хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн эртэ урдын хүшөөнүүд бии гэбэл: «Чингисын» ба «Есүнхын» (1224-1226 оной) шулуунууд юм. «Чингисын шулуун» дээрэхи бэшэгые тон түрүүлэн буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаров таажа уншаһан байна. Мүнөөшье болотор шулуун дээрэхи бэшэг зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй һанаа бодол хүлгүүлдэг. Арсалдаата, эли бэшэ үгэнүүдынь гэхэдэ: Есүнхэ хонгоодорой 335 сэрэг засаг түрэдөө бэлэг абаа гү, али тэрэ оно харбаан дээрэ 335 алда газарта оно тудаа гү гэжэ. 1289 ондо Ил хаанай Франциин ван Гоо Филипптэ бэшэһэн, Гуюг хаанай 1246 ондо Римскэ папада бэшэһэн бэшэгүүд үлэнхэй. Гуюг хаанай бэшэгэй тамга дээрэ иигэжэ бэшэгдэнхэй: «Мүнхэ тэнгэриһээ эбигээлтэй Ехэ монгол уласай далай хаанай зарлиг. Энэ зарлигые дотоодо, гадаадые, нүхэршье, дайсаншье уладта харуулхада бэшэрэгты, һүрдэгты». Иимэ үгэнүүд Чингисхаанһаа эхилээд, бүхы үеын хаашуулай үнэмшэлгын алтан, мүнгэн хабтагайнууд (пайзенууд) дээрэ бэшэгдэдэг һэн.
«Һэргэн үндыхэ тэдэ, элинсэгээ тахин хүндэлбэл,
Һүнэн хосорхо, доройтон унаха тэдэ, доодосто дохин мүргэбэл,
Хүндырэн холодохо тэдэ, харишуулай урда һүгэдэбэл».
Мэргэн-гэгээнэй«Алтан тобчи» номой ХVII-дохи бүлэгэй дүн тобшолго.
ХЭРЭГЛЭГДЭҺЭН УРАН ЗОХЁОЛ:
Эрхэ бэшэ өөдэлэн дабхиһан хүн түрэлтэн соёл болбосоролойнгоо гол хэрэгсэл –бэшэг гээшые улам нарижуулан ябаа. Саг, зайһаа дулдыдангүй ямаршье бодол таблажа боломоор, хайшаншье эльгээмээр бүрин түгэлдэр тэмдэгүүд гуримшуулагдан зохёогдоһон байна. Тиигэжэ мүнөө үедэшье бии байһан, түүхын урасхалда абтан хосорһоншье янза бүриин үзэг бэшэгүүд мүндэлөө: хитадай иероглиф бэшэг, мүн тэрэнһээ гараһан эртын перс ба аккадай шушуурта бэшэг (клинопись); урдын египтянай иероглифууд; японой үе холбоо катагана, хирагана бэшэгүүд; энэдхэгэй үе холбоо ланза (санскрит-самгард) ба түбэд гарамалнуудтаяа; финикин бэшэгэй һуури дээрэ зохёогдоһон грек алфавидһаа эхитэй мэдээжэ латиница, кириллица болон мүнөө үеын ехэнхи бэшэгүүд; мартагдаһан, үшөө таагдаадүй бэшэгүүдэй тоодо инкнүүдэй кипу, токапу, энэдхэгизагуурай (протоиндское), хуннуудай «кэму» гэхэ мэтэ оронод. Манай хуушан монгол бэшэг уйгаржан эхэ бэшэгэйнгээ гарбал дамжаһаар, финик бэшэгэй отог руу ороно. Дундада далай шадарай газар дайдын гүн сооһоо мүндэлһэн бэшэгэй һарбаалжан хэдэн тээшээ һалаатан ошоо гэбэл, хуушан монголтой урда хойно зэргэшэн удамлаһан бэшэгүүд: моавид, эртын шулуун зэбсэгшэ еврей (палеоеврей), самаритян, арам, еврейн дүрбэлжэн, сири (эстрангело, несториан), араб алфавид, малайн, индонезиин джави, манжуур, эртын ивлит (нумидиин), турдетан, урда аравиин, ибер, эфиоп ба туанчнуудай тайлдаадүй бэшэг.
Монгол бэшэгэй онсо шэнжэ болбол дээрэһээ доошоо шугамдан бэшэлгэнь болоно.Үгэнүүд болон мэдүүлэлнүүдынь дээрэһээ доошоо жэрбытэр таталагдаад, мүрнүүдынь зүүн гарһаа баруулжаа шэглэгдэдэг байһаниинь тон өөрсэ, бэшэшье өөдөө шугамта бэшэгүүд соогоо хоморой зүйл байха юм. Монгол бэшэгэй уран гар бэшэлгэ (каллиграфия) гоё зураг мэтэ үзэмжэтэй, нюдэнэй хужар боломоор. Мүнгэшэ дарханай оролдон һиилэһэн угалза хээ һануулан, «монголын уран хүрмэлгэ» (монгольская вязь) гэһэн нэрэ алдараа гүйсэд батална. Хуушан монгол бэшэг хурданшье, соморшье болоод, зөөдэлшэ, малша арадта тааруу, одоо һүлдэ заяанайнь бэшэг гэлтэй. Үзэгүүдынь дээрэһээ уруу бэшэгдэхэдээ, гарай үе мүсын нугалбарида дүйтэй, жороо гүйсэтэй, мориной гүйдэл дундашье хэды үгэ таталуулмаар. Баруулжаа шэг барилгань саарһанда алмалтатай, соморхон. Гадна монгол бэшэг армаг адар дүримүүдээр тохогдоогүй, хэмһээ үлүү сэгүүдэй хазааргүй, сүлөөтэ ульгам бэшэг байха. Харин ямар бэрхэшээл дайралдажа болохоб гэхэдэ: алфавид («цагаан толгой») соо байһан эхир үзэгүүд адли зурамтай аад, ондо ондоогоор уншагдадаг ушарынь хүреэ удха (контекст) сооһоо ойлгогдохо тула, хэлэ мэдэхэ хэрэг гарана (жэшээнь: дала-тала, далан-дэлэн г.м.) Нэгэл үзэг үгын гурбан һуурида (урда, дунда, хойно) бэшэлгэ зурамаа хубилдаг гуримтай. «Цагаан толгойн» долоон эгшиг үсэг (аялган үзэг) гийгүүлэгшэдтээ ами оруулан, үгын бэе найруулна. Монгол бэшэгэй үзэг бүхэн хэдэн янзын зурамуудһаа бүрилдэдэг, тэдэниие «нуруу» (нюрган) гэһэн зүйл холбодог. Эрэ, эмэ аялгануудһаа дулдыдажа, нюрган «шулуун» ба «бүхэтэр» гээд илгаатай. Сэб сэхэ нюрганай шугам татаад, тэрээндээ үзэгүүдэй элдэб зурам хадажа,үгэ таталуулжа һурахада болоно. Һайн монголшо «шүдэ, шэлбын» хюрөө урагшань хүсэд гарганшьегүй, ганса нюргаар шахуу хатиилхадань, мүн лэ бараг монголшо тэрэнииень уншажа шадаха. Монгол бэшэгэй үзэгүүд гар бэшэмэл ба барламал дүрсэтэй байдаг.
Шугамта энэ бэшэг тон монголой бэшэг гэжэ ХIII-дахи зуун жэлһээ тодорбошье,бүри урдынь хэлбэреэр али зарим монгол үзэһэншье байжа болоо. Мүнөөнэй монголой газар дайдые VI-дахи зуун жэлһээ эхилээд, өөрын үндэр соёлтой, бэшэгтэй түүрэг, уйгур гарбалтан, IХ-ХI-дэхи зуун жэлнүүдтэ монголшуудай нэгэ һалаа болохо, мүн лэ үзэг бэшэгтэй хитан (кидань) арад иргэн эзэмдэжэ байһан. Энэ ушар зөөдэлшэ монголой соёл болбосоролдо мүр сараа үлээнгүй яажа гарахаб. Уданшьегүй монгол туургатанай түүхын һаба эдеэшэн, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин үршөөлөөр үзэгдөөгүй гайхамшаг улас түрэ байгуулжа, бэлиг солонь дэлхэйдэ дэлбэржэ, тэрээнтэеэ зэргэ өөрын хэлэ бэшэгтэйшье болон тодороо. «Баатарай мүндэлхэдэ, хүлэгынь түрэдэг», - гэһэн арадай үгэ эндэ һаналтай. «Монголын нюуса тобшоо» соо хэлэгдэһээр, Чингисхаан юһэн сайдайнгаа нэгэн болохо Шигихутагта хамаг монголой нютаг хэлэнүүдые хамтадхаһан ниитэ бэшэг зохеохо даабари үгэжэ, иимэ зарлиг буулгаба: «Намтай зүблэжэ, Шигихутагай шиидхээд, сагаан саарһан дээрэ хүхэ бэшэг бэшэжэ, дэбтэртэ оруулһаниие үеын үедэ хэншье бү хубилгаг». Энэ болбол монгол бэшэгэй бии болоһон тухай нэгэ һанамжа. Хоёрдугаар бодомжонь монголой түүхэ баримталһан уран зохёолнууд соо элишэлэгдэжэ, Ехэ монгол улсын мүндэлхэ хирэндэ, 1204 ондо уйгур гарбалтай бэшээшэ Тататунгые баряанда абаһан ушартай холбогдоно. Хабуту Хасар наймангуудые бута сохиһоной удаа Таян хаанай тамга үбэртэлэн зугадажа ябаһан тэрэниие барижа мүшхэхэдээ, хөөрэһэн юумыень дары Чингисхаанда дуулгахадань, тэрэ ехэтэ һайшаан, өөһэдтөө үзэг бэшэг дэлгэрүүлхые хэшээһэн тухайнь Мэргэн гэгээнэй «Алтан тобшо» соо хэлэгдэнхэй.
Монгол бэшэгые хүн түрэлтэнэй урлиг бүтээлэй гоё һайхан зүйлнүүдэй нэгэнгэжэ тэмдэглэхээр, тиимэһээ бүхэдэлхэйн баялигай тоодо орожо, гамтай сэгнэгдэн, саашадаашье хүгжэхэ эрхэтэй. Энэ бэшэг олон зуун жэлнүүдэй туршада амитай юм мэтэ хэлбэри дүрсэеэ оторо хубилгажа байһан. Бии үгы һүүл һамбайтан – бэлиг соло түгэлдэр монголшууд удаа дараалан угсаата бэшэгээ али болохоор шэмэглэжэ, шэнэлжэ ябаал.
ХIII-дахи зуунай 30-аад онуудаар будаадын шажан дэлгэрүүлэгшэ лама Сажабандида Гунгаажалцан долоон уйгаржан үзэгэй үндэһэн дээрэ «Цагаан толгой» гэһэн монгол бэшэгэй үзэглэл (аа-баа-ха) зохёоһон. 1244 ондо Чойжоо-Одсэр лама монгол бэшэгэй дүримүүдые онсолһон «Зүрхэн тольт» нэрэтэй ном бэшээ. Чингисхаанай аша, Юань улас байгуулһан, монголой нэрэ солые дээрэ үргэһэн Хубилай хаан Хитад гүрэнэй 5 бэшэгэй нэгэн болохо монгол бэшэг хубилган шэнэлхыень эрдэмтэ Пагба лама Лодойжалцанда даалгаба.
Тиигэжэ 1269 ондо түбэд, энэдхэг үзэгтэ дүтэ хэлбэритэй, «Дүрбэлжэн» бэшэг зохёогдоһон юм. 1686 ондо Монголой түрүүшын Богдо гэгээн Занабазар, зохёохы сэдьхэлтэй, ирагуу найрагша, барималша байһан тула үндэһэн бэшэгээ гоёмсуулан нарижуулжа, «Соёмбо» бэшэг бадаргаа. Ойрад-монгол гарбалтай Заяа бандида Намхайжамц 22 жэлэй туршада Түбэд орондо һуралсаад, Зүүнгар (Джунгари) нютагтаа будаадын шажан дэлгэрүүлхэ хүсэлтэйгээр монгол үзэгүүдые түбэд оршуулгада тааруулан 1648 ондо «Тодо бэшэг» зохёожо, арадтаа бэлэглэһэн габьяатай. Ойрад-хальмагууд тэрэ бэшэгээ 1931 он болотор хэрэглэжэ ябаа.
1587 ондо эрдэмтэ лама Аюши гүши ланза, түбэд, хитад хэлэнһээ шажанай номуудай оршуулгада таарамжатай хэдэн тэмдэгүүдые (али-гали) монгол бэшэгтээ нэмэн оруулһан юм. Тиихэдэ Цин улсые байгуулһан Нурхаци гэгшын һанамжаар 1599 ондо «манжуур бэшэг» бии болгогдожо, монгол бэшэгэй үзэгүүдэй дээрэ, дотор нэмэлтэ сэг-тэмдэгүүдые (диакритические знаки) зуран, манжуур хэлэндэ тааруулаа. Харин 1905 ондо буряадай элитэ олониитын, шажанай ажаябуулагша Агван Доржиев өөрын үүсхэлээр «вагиндра» («вагиндра» самгардһаа – «Агван») бэшэг зохёожо, үзэг бэшэлгын талаар зарим дүримүүдые заһан, ород хэлэнһээ оршуулхада зохимжотой болгоһон байна. Орос гүрэндэ монгол бэшэг бурхан шажанай дэлгэрһэн үеэр бии боложо, буряад-монгол арад тэрэ бэшэгые түрэл бэшэгтэ тооложо, 300 жэлэй туршада хэрэглэжэ ябаа. Теэд хубисхалай һүүлээр засаг түрын һэлгэхэлээр, хэлэ бэшэгтэшье хубилалта боложо, 1931 ондо жэнхэни монгол бэшэг хоригдоод, латиницада орон байтараа, 1939 онһоо кирилл үзэг баримталагдаад, мүнөөшье болотор гүрэнэй бэшэг болон тогтонхой. Будаадын шажанай дэлгэрхэдэ, түбэд, самгард хэлэн дээрэхи маани, мэгзэмүүдые монголоор бэшэхэ арга бэдэрэгдэн, хари хэлэнэй абяануудые тэмдэглэхэ «галиг» үзэгүүд нэмэгдээ.
Худам монгол бэшэг бии болоһон сагһаа хойшо арбаад гара дахин бага-ехэ хубилалтануудые үзэһэн түүхэтэй.
Эртын сагһаа элинсэг хулинсагуудаймнай олон зуугаад жэлнүүд соо эбэртэлэн ерэһэн үнэтэ бэлэг – үндэһэн монгол бэшэг болбол туургата угсаатанай хамтын эдлэл, хамаг монголой юһэн эрдэниин нэгэ зүйл. Харин үе сагай зоргоор, агшан зуурын засаг баригшадай бүдүүлиг аашаар эрдэнитэ түрэл бэшэг дээрээ уншажа, бэшэжэ шадахаяа болиһомнай гэмшэлтэй, хүн эрхэмнай хаһагдаа гэхээр байна. Арбаад зуун жэлнүүд соо монгол туургатанай ниитэ нэгэ, али алинда ойлгосотой, хилэ гэлтэгүй нэгэдүүлжэ байһан хэлэ бэшэг оройдоо далаад жэл наһалһан зүблэлтэ засагай үедэ хоригдон холодошоод, хүсэжэ бусаахань бэрхэтэй болоод байна.
Монгол зоной соёл болбосоролой манлай болоһон, 1229 ондо Ехэ Хурултайн үедэ хэнэйшьеб бэшэжэ эхилһээр (Шигихутаг бэшээ гэһэн таамаг бодомжо бии), 1240 ондо ном болон тодорһон «Монголой нюуса тобшо» мүнөө дэлхэйдэ мэдээжэ түүхэтэ уран зохёолой монгол хэлэнэй ниитэ дурасхалта бэшэг, хүн түрэлтэнэй алтан жасын үзэсхэлэн болонхой. Шугамта монгол бэшэгэй, мүнөө хүсэд ойлгогдохогүй хуушанай (архаична) хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн эртэ урдын хүшөөнүүд бии гэбэл: «Чингисын» ба «Есүнхын» (1224-1226 оной) шулуунууд юм. «Чингисын шулуун» дээрэхи бэшэгые тон түрүүлэн буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаров таажа уншаһан байна. Мүнөөшье болотор шулуун дээрэхи бэшэг зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй һанаа бодол хүлгүүлдэг. Арсалдаата, эли бэшэ үгэнүүдынь гэхэдэ: Есүнхэ хонгоодорой 335 сэрэг засаг түрэдөө бэлэг абаа гү, али тэрэ оно харбаан дээрэ 335 алда газарта оно тудаа гү гэжэ. 1289 ондо Ил хаанай Франциин ван Гоо Филипптэ бэшэһэн, Гуюг хаанай 1246 ондо Римскэ папада бэшэһэн бэшэгүүд үлэнхэй. Гуюг хаанай бэшэгэй тамга дээрэ иигэжэ бэшэгдэнхэй: «Мүнхэ тэнгэриһээ эбигээлтэй Ехэ монгол уласай далай хаанай зарлиг. Энэ зарлигые дотоодо, гадаадые, нүхэршье, дайсаншье уладта харуулхада бэшэрэгты, һүрдэгты». Иимэ үгэнүүд Чингисхаанһаа эхилээд, бүхы үеын хаашуулай үнэмшэлгын алтан, мүнгэн хабтагайнууд (пайзенууд) дээрэ бэшэгдэдэг һэн.
Хуушан монгол бэшэг бии болоһон түүхэтэ сагһаа хойшо Монголой, ҮбэрМонголой, Хитадай (Юань, Цин уласуудай гүрэнэй хэлэн) дэбисхэр дээрэ хэрэглэгдэжэ байгаа. Сүлөөтэ Тувагай 1941 ондо кирилл үзэгтэ ороторнь гансахан бэшэгынь байһан. Орос гүрэндэ монгол бэшэг буряадуудай ба хальмагуудай үндэһэн бэшэг гэгдэн, буддын шажанай, гүрэнэйшье тоотой һургуулинуудта шудалагдадаг һэн. Монгол бэшэгээр тоогүй олон түүхын, угай һурбалжа бэшэгүүд, шажанай гүн ухаанай, засаг түрын албанай, арадай аман зохёол бэшэжэ абаһан, хэлэ бэшэг шудлалай гэхэ мэтэ зохёолнууд саг бүри бэшэгдэжэл байһаниинь эли. Арадай аман зохёолой орьёл болохо «Гэсэр», «Джангар» мэтын болон бэшэшье морин үльгэрнүүд, баатарлиг туулинууд, хуушан монгол үзэгүүдээр анхан таблагдажа мүнхэрһэн. Мүнөө үе болотор янза бүриин, эрдэм ухаанай али бүхы һалбаряар бэшэгдэһэн зохёолнууд: һургаал зааһан субашид түхэлэй шастирнууд, гүн ухаан-шойрын, зурхайн, эмшэлгын, одон орон судлалгын, уран һайханай зохёолнууд хүрэжэ ерэнхэй. Монгол хэлэн дээрэ түбэдһөө оршуулһан 108 ботито «Ганжуур», 208 ботито «Данжуур» гэһэн бурхан шажанай гайхамшагта номууд сэмүүн сагуудые гаталан гараа. Лама хубарагуудай ашаар арад түмэнэй дунда монгол бэшэгэй шудлал эрхилэгдэжэ, мүн барламалшье, гар бэшэмэлшье «Үльгэрэй далай», «Алтан гэрэл», «Найман гэгээн», «Саран хүхын туужа», «Панчатантра», «Бигармижид» гэхэ мэтэ номууд тараагдажал байһан. Хүдөөгэй хара зоной сэдьхэлдэ хүмүүжүүлхы удхатай «Оюун түлхюур», «Саарһан шубуун бэшэг» гэхэ зэргын зохёолнууд дүтэ һанагдан, үлэмжэ дэлгэрэсэтэй бэлэй. Гэр бүлэ, айл аймаг дотороо, дасан дуганда яажа бэеэ абажа ябахаб гэхэ зэргын һургаал хэшээһэн субашид зохёолнууд гарһаа гарта дамжан, хуулагдан, лүндэн мэтээр хадагалагдажа байгаа. Эрдэмтэ лама бүхэн сэсэн мэргэн удхатай зохёол бэшэжэ, жиндагуудтаа тараахые уялгада бодожо ябаа, тэдэ номуудай мэдээжэ зариманиинь гэхэдэ:- Ринчен Номтоев «Арадые тэжээхэ аршаанай дуһал», «Сайн номнолто эрдэнийнсан субашид»;
- Галсан-Жимба Дылгыров «Сагаан лёнхобын баглаа», «Сагаан шүхэртынтайлбари»;
- Галсан-Жимба Тугулдуров «Хүниие тэжээхэ дуһал», «Миларайбын намтар»;
- Данзан-Хайбзун Галшиев «Билиг ун толи»;
- Доржо-Жигжид Данжинов «Гурбан эрдэнидэ этигэл ябуулхын хүтэлбэри», «Юртэмсын сайн, муу ябадалай илгалые тодоруулагша толи», «Юрэ хара гэртэнэй анхаран абаха суртаал» г.м.
Хэды олон үшөө мэдэгдээгүй шастир сударнууд түүхын һалхяар үрхирэгдэн,бусалтагүй хосорооб даа. Хэдэн зуун жэлнүүд соо тоогүй ябталагдаһан зохёолнуудай 5 мянганиинь лэ үлэнхэй. Монголой, түбэдэй түүхэ соёл ба буддын шажан шэнжэлдэг Институдай Зүүн зүгэй түүхэтэ гар ба барламал бэшэгүүдые хадагалдаг Түбэй һан соо тэдэ номууд, гар бэшэгүүд хадагалагдана. 1992 ондо түүхын эрдэмэй доктор Ш.Б.Чимитдоржиевай ударидалга доро анха түрүүн кирилл үзэгтэ оруулһан угай бэшэгүүдэй суглуулбари хэблэгдэжэ, буряад зоной һонирхол ехээр татаһан. Тодорхойлбол: Түгэлдэр Тобоевой (хори ба ага буряадуудай), Вандан Юмсуновой (хориин 11 эсэгын), Дамби-Жалсан Ломбоцыреновэй, Сайнцаг Юмовэй (сэлэнгын хасагуудай), Цэдэбжаб Сахаровай (баргажан буряадуудай) түүхэ домогуудые суглуулһан баримтата ном. Буряад Республикын үндэһэтэнэй архивта хуушан монгол бэшэгээр мүнхэлэгдэһэн түүхын баримтата бэшэгүүд хадагалагдажа байһаниинь сэгнэшэгүй баялигнай мүн. Эдэ документнүүдэй ехэнхинь 1820-1920 онуудай хоорондохи үеын буряад зоной һуудал байдал, экономико, дундын харилсаа харуулна. Агын, Баргажанай, Сэлэнгын талын дүүмын, Агын бага яһатанай захиргаанай, Түгнэ-Галтайн ба Эгэтын дасанай саарһа бэшэгүүд эндэ бии. Буряадуудай баримтата бэшэгүүд хуушан монгол бэшэг дээрэ бэшэгдэнхэй, удхаараа иимэ 15 гаршагта хубаагдана:- алба татабари-налогой гуримшуулга;
- бага яһатанай жэлэй тоосоонууд;
- хүдөөгэй экономическэ магазинууд;
- газарай харилсаан;
- гэр бүлын харилсаан;
- зарга барилга;
- арадай гэгээрэл;
- үртөөгэй (хэлхеэ холбоо шэрэхэ уялганууд тухай);
- олониитын байдал ба захиргаан;
- дасангууд;
- элүүрые хамгаалга;
- хуулиябуулгын хэрэгүүд;
- буряадай түүхэ бэшэгэй шэнжэлгэ;
- монголой албан хэрэг эрхилэлгэ;
- уласхоорондын харилсаанай баримта бэшэгүүд.
«Һэргэн үндыхэ тэдэ, элинсэгээ тахин хүндэлбэл,
Һүнэн хосорхо, доройтон унаха тэдэ, доодосто дохин мүргэбэл,
Хүндырэн холодохо тэдэ, харишуулай урда һүгэдэбэл».
Мэргэн-гэгээнэй«Алтан тобчи» номой ХVII-дохи бүлэгэй дүн тобшолго.
ХЭРЭГЛЭГДЭҺЭН УРАН ЗОХЁОЛ:
- «Сокровенное сказание монголов»,Улан-Удэ, 1990
- «Алтан тобчи» под ред.П.Б.Балданжапова. Улан-Удэ, 1970.
- «Старописьменный монгольский язык».О.Ф.Золтоева. Улан-Удэ, изд-во ВСГУТУ, 2007.
- «Монголой эртэ урдын дурасхаалта бэшэгүүд».Николай Дамдинов. «Буряад Үнэн» һонин.
- «Хуушан монголшодой хуралдаан».Б-Б.Намсарайн. «Толон» һонин,№2 1992.
- ru.wikipedia.org.