Чингис Богдын заабари һургаалнууд

«Гений, пассионарий» гэһэн үгэнүүд Чингис хаанда сэхэ хабаатай. Дундаршагүй дай, хёмороо үүсхэжэ ябаһан нүүдэлшэдэй отогуудые, ородойшье княжествонуудые нэгэдүүлжэ гүрэн түрэнүүдые тогтоогоо. Дайлан абаһан газарнуудтаа шажан мүргэлэй, хэлэ бэшэгэй талаар эрхэ сүлөө үгэдэг байһаниинь гайхалтай, эндэ «варвар» гэжэ нэрлэдэгынь тааруугүй. Түбидэ анхан үзэгдөөгүй хатуу журамтай, үй түмэн сэрэг эмхидхэн дахуулаа, арба дахин үсөөнөөр түгэс зэбсэгтэ хүсые дарадаг арга шадабаряар гайхуулаа. Хэзээдэшье урбахагүй хүлэг баатарнуудаа ойроо дүтэ тойруулан, сэрэгэй арбангуудһаа эхилээд, түмэнэй түмэниие жагсаан, бэедээ этигүүлжэ шадаа.

Чингисхааниие мүнөөнэй ноёдтой жэшээд үзэхөөр, тэрэнэй хэлэһэн үгэнүүд оршон сагташье зохилдоно гэхээр. Арад түмэн, нютаг орон, байгаалияа ёһотоор анхаржа, хамгаалжа ябаһаниинь доро үгтэһэн һургаалнууд сооһоонь ойлгохоор. 

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 

Нэгэл сэдьхэлтэй ябаарай. Уласаа абарха гэбэл, үндэһөө абараарай. Үндэһөө абарха гэбэл, сэдьхэлээ абараарай. Сэдьхэл гээшэ хамаг бэеын эзэн мүн, сэдьхэлээр мунхарбал, бэе дары унаха шуу.
Алибаа хүнэй бэе эзэлхэ гэжэ бү яара, сэдьхэлынь эзэлхээ яара. Сэдьхэлынь эзэлбэл, бэень хайшаа ошохо һэм.
Бэе бүхыһөө гансые илаха,
Сэдьхэл бүхыһөө олониие илаха. 
Хаан гээшэ юрын хэргэмтэй адли бэшэ, энэниие нэгэн гэжэ ойлгожо яажа болохоб. Үнэндөө хаан гэгдэн үргэмжэлэгдээгүй байбашье, өөрөө хаан мэтээр олоноо сэдьхэжэ байбал, тэрэ үнэхөөр хаан мүн. Иигээд хаан бэшэ байгаад, хаанай ябадалаар ябабал, амтатай бэшэ гү? Хэрбээ хаан болошоод, хаанай ябадалаар ябажа шадаагүй бол юу хэхэб. Бузар.
Олон аймагай хүнүүдэй юу бодожо, хүсэжэ байһыень мэдэхэеэ хэшээгты. Юу хүсэһыень мэдээгүй аад, яагаад тэдэниие хойноо дахуулха, ударидаха юм.
Хаан хүн хара зоной абари харуулбал,
Хамаг уласаа алдаха.
Хара хүн хаан хүнэй абари харуулбал,
Хара толгойгоо алдаха.
Ургахагүйһөө шэнгэхэгүй хүрэтэр
Улас иргэнээ хуряажа яба.
Энэ олон буса эльгэтэниие
Эльгынь нэгэдхэн заа би.
Тон буса толгойтын 
Толгой нэгэдхэн заа би.



Минии баясаха юумэн гэбэл, дэлхэйдэ дахин нэгэн гэр бүлэ мэтэ боложо, түб түбшэн, энхэ амгалан болобол, минии баясаха хэрэг. Оршон тойрондо ёһо бусын олон хаадууд байна. Тэдэ эрхэ дураараа аашалан, олон амитаниие зобоожо, үргэлжэ сэрэг дай үүдхэжэ, байлдажа, хүнэй үхэхэнь элһэнэй хиидэһэнтэй адли болоо. Иимэһээ би тэдэниие номгодхожо. дэлхэйе ниитээрээ энхэ түбшэн болгохо бодолтой байнаб.
Ушар гэбэл, нэгэ хүн түрөөд, түмэн газарые энхэжүүлхэ хүн боложо, түрэһэн хүн бүхэндэ туһатай байха хэрэг мүн. Энээниие шадабал, дээдэ тэнгэридэ габьяа, доодо амитадта үршөөл.
Эбэй хаан засаг абаа бол түмэн зондо үлзытэй.
Эб найрамдалһаа үлүү ехэ хүсэн энэ дэлхэйдэ үгы.
Ханилан энеэлдэжэ ябахада, 
Хашан буруу мэтэ ханилан яба.
Харатан дайсантаяа харбалдахадаа,
Харсага шубуун мэтэ добтолон яба.
Түрэ ёһоной гуримые мэргэдһээ асуугты.
Хорото мууе сайтар заһажа, 
Хамаг уласаа хэшээн хамгаалагты.
Хоёр наран гарабал, худагай уһан шэргэхэ,
Хоёр хаан һуубал, хамаг улас барагдаха.
Буга гүрөөһые бү угта,
Буруулһан дайсаниие бү нэхэ.
Үймөөтэй уласые сэрэгэй хүшөөр тэдхэгты,
Энэ түрые бэшэгэй ухаагаар заһагты.
Шиираг эзэн шадабаритай уласые байгуулха эрдэни
Шанга саазын шанартай бол сэрэгшэншье хаан хүбүүн, 
Шадамар жанжин саадуулаа (дайсадаа) диилэхэ үндэһэн.
Хооһон хуудам дүрим ёһо хэтэрһээр, арад иргэд эзэнтэй сэхэ харилсажа ядаха, зальхай сайдууд дундань забһарлажа, түрэ уластаа һүйд хэхэ. Миний мэдэһээр, хуушан хүшэрхэг Сүн улас энэ ушарһаа боложо мүхөөд, хой (зэбгэнэй жараахай) Ляо дарамт алагдаа.



Эмээл ехэдүүлбэл, тохоһон мориндо зоболон боломой,
Янза ехэдэбэл, бүгэдэ уласын дотор зүдэрүү боломой.
Тиимэһээ хооһон һүр, үлүү янза маяг ёһолол хэрэггүй.
Дээлиин гоёолто ехэдэбэл, үмдэһэн хүндэ ашаан болохо.
Улсын эзэн зөөлэн номгон оршондо абтажа, жаргал сэнгэлдэ шунажа, бэшэгэй түшэмэдэй хооһон хоншоорынь шэмэглэхэ үгэдэ хуурагдан һуубал, үтэли нэгэ мунхаг хүмүүн боломой.
Үсэгэлдэр ехэ һуурида һуубашье, мүнөөдэр уласай хэрэг орхижо, бэеын жаргал эрибэл, энэ үедээ түрын ёһондо харша, эсэс хойтодоо үрэ ашынь залгаламжадта муу суртаал үлдээхэ гэмтэй.
Зүтгэл тэмсэлые сэгнэжэ мэдэхэгүй харанхы эзэнэй үмэнэ юушье хэжэ боломой,
Зүбынь дагажа, үнэниие дэмжэн, түрэ уласаа засахын түлөө тэмсэгшые жэнхэни һайн эрэ гэжэ хэлэмээр. Харин тиимэ һайн эрэ харанхы эзэнтэй бол хайран (һайн шанараа алдаха)болохо.
Арга хүсэеэ ехэ болгоё гэбэл, арад сэрэг бүхэнөө дууда,
Аажам сайхан жаргая гэбэл, эб юугээ имагтал хэшээ,
Хариин газарта арга шадалаа бэхилжэ яба,
Халуун дээрэнь эб нэгэдэлээ хэшээжэ яба.
Үшүүхэн (бишыхан) гэхэдэ үргэн болоно,
Үһэ томоходо дээһэн болоно.
Үлэмжэ хүсөө үгэһэн хүндэ үлүү хайра үзүүлээгүй һаа, хожом хүсэеэ үгэгшэд хомор болохо.
Ойрошни ябажа хүсөө үгэһэн хүндэ һарьһан дэгэлтэйшье байг, һуудал үгэжэ, ноён болго.
Газар дорохи баялигаа гадаадын хүмүүстэ үгэбэлнь, өчиггүй — шүүбэригүй (без суда), дары ала.
Сэдьхэл муутан уйдахань тэрэ, 
Ой муутан шэлэхэнь тэрэ.
Урагууд минии таанар,
Ухаандаа уйдангүй,
Сэдьхэлдээ эбэрэнгүй хатуужалтай ябагты.
Тархи хооһорбол, сэмгэнь хооһорно. Тархи сэмгэ хоюулаа хосорбол, үхэжэ мүхэнэ.
Бодохо, шэнжэлхэ бодолго ухаагаа наряар сахижа ябаарай.
Алибаа зоболон зүдэрүү аюул түгшүүрил хайхарангүй, эрэлхэг баатарлиг зориг гаргажа, намайе тойрон бүлгэмдэн нэгэдэжэ, баяр зоболонгоо хамтадаа эдэлжэ, эрхим дээдэ үрэ бүтээлээ бүрилдүүлһэн ехэ уласай арад иргэн минь энэ юртэмсэ дээрэ байһан олон уласын дотор хамагийн агуу арад түмэн болоно.
Энэ дэлхэйдэ хайшааш ябабал, үйлэ зүдхэмжэнь бүтэнэ. 
Алад гараһануудынь алдагдана.
Зуун үйлэ бүтээһэн үйлын бүхэ,
Үнэн үгэдөө хүрэһэн сэдьхэлэй бата.
Үндэр уулын хүтэл зорин ошо,
Үргэн далайн улам зорин ошо.
Холо гэжэ бү сүхэрэ, ябаһаар хүрэгдэхэ,
Хүндэ гэжэ бү сүхэрэ, үргэбэл даагдаха.
Дабашагүй дабаан бии гэнэм,
Яажа дабахабиб гэжэ бү сэдьхэ,
Дабая гэжэ сэдьхэбэл дабагдаха юм.
Гаталшагүй мүрэн бии гэнэм
Яажа гаталхабиб гэжэ бү бодо,
Гэтэлэе гэжэ хэлэбэл гаталагдаха юм.
Үгэдэ эжэлшэбэл сэсэн болохо,
Илдэдэ (меч) эжэлшэбэл баатар болохо.
Бэе баатар болбол нэгэ үеын баатар,
Бэлиг баатар болбол түмэн үеын баатар.
Энэ бэе хэбрэг болобош, эрхим нэрэ мүнхэ шүү.
Һаруул ухаанһаа үлүү нүхэр үгы,
Мунхаг хэлэ аманһаа үлүү дайсан үгы,
Арюун ябадалһаа үлүү амидын үлзы үгы.
Нойр гээшэ бэе тэжээгшэ болобошье, унталган хэтэрбэл үбшэн болоно,
Жаргал гээшэ хүнэй эрилтэ хангабашье, жаргалан хэтэрбэл зоболон ерэнэ.
Алтанай дэргэдэ шарань халдаха,
Аргалай дэргэдэ үнэрынь халдаха.
Хэн өөрын гэрэй ажабайдал һайн зохёожо шаданаб, тэрэ харьяата уласаашье захиржа шадаха.
Хатан хүндэ гурбан эрэ байха:
Түрүүшынь эрэ — алтан түрэнь,
Хоёрдохи эрэ — арюун нэрэнь,
Гурбадахи эрэ — эрэ нүхэрынь мүн болоно.
Алтан түрөө хатуужан дагабал, арюун нэрэ боломой,
Арюун нэрээ бүхэлбэл, абасан эрэнь буруу харахагүй.
Алда бэемни амилхаа болижо,
Алтан түрэмни алдагдагшаб.
Бүтэн бэемни амилхаа болижо,
Бүрин уласни һандарагшаб.
Алда бэемни һуларангүй байг,
Асари түрэмни унангүй байг,
Бүтэн бэемни зоболонгүй байг,
Бүрин түрэмни һандарангүй байг,
Бэе хэбэрэг, бэлиг мүнхэ.
Хоёр наран гарабал, худагай уһан шэргэхэ,
Хоёр хаан һуубал, хамаг улас барагдаха.

Хаанай хүбүүд эсэгын бэлиг дагадаггүй, дүүнэрынь аханарайнгаа үгэ тоодоггүй, гэргэниинь, нүхэрэйнгээ зааһаниие дагадаггүй, хадамуудынь бэриеэ тоожо өөгшөөдэггүй, бэринь хадамаа хүндэлдэггүй, дээдэсынь доодосоо хамгаалдаггүй, доодосынь дээдэсээ дагадаггүй, дээдэсэнь бараа бологчдынхоо сэдьхэлдэ ойро байжа, өөһэдыгөө тойроһон хүнүүдһээ бусад хүниие таладаа татадаггүй, засаг ёһо оюун бодолые тоодоггүй байхаһаа гадна түрын жолоо баригшадай дайсан боложо, арадын Нарые таглана гэхээр.
«Гурбан сэсэн хүндэ тоогдоһоноо алишье газарта дурдажа болоно. Этигэмээр хэлэжэ шадаагүй һаа, өөрынгөө хэлэһые сэсэн зоной үгэтэй жэшэн тааруулаад дуугара, шадаагүй бол бү үгүүлэ».

Алда бэеэ засахын эрдэмдэ
Арай балшар наһанһаа хэшээжэ һура.
Алда бэеэ засахын (хүмүүжэхын) бэлиг
Аха ехэшүүлээ хүндэлхэһээ эхилэ.
Эсэгэеэ хүндэлжэ, эхынгээ аша харюулан,
Эрхые һурахаяа сээрлэн, эрдэм хэшээн хүмүүжэ.
Аргал түүжэ, хони хурьга харюула,
Алда бэеэ засахын нэгэ бэлиг.
Адуу манажа, ан абада (агнуурида) мордохо,
Ажа түрэн, хатуужахын эрдэм олохо.
Балшар бага наһанһаа
Бэеэ засан хүмүүжэгтүүн,
Хүмүүжэл гараагүй бол,
Хүмүүн боложо шадахагүй.
Хойто удамни нойрто һэргэг, нүхэртэ үнэншэ
Үгэдэ мэргэн, үйлэдэ шударгы хүмүүн болтогой!
Бэеэ мэдэбэл, хүн болохо, 
Би гэгээн гэбэл, ухаан һамаруутай.
Өөрын зүбые бата гэбэл,
Үреэлтэй зүбтэйень жэшэн шэнжэгты.
Өөрын гэмые мэдэхэб гэбэл,
Үреэлэй үгые хүлисэн соносогтун.
Гэм буруугаа зэмэлэн хэлэгшэ
Гэмтэн бэшэ, нүхэр байха.
Гэм буруугаа зүбшөөн дагагша
Нүхэр бэшэ хорлогшо байха.
Үлдэхэһээ урда хүнэһөө гарга,
Үгүүлхэһээ урид үгэеэ һунга.
Ойлгомжоор сайн хүмүүн аажам, гүн бүрин ухаатай,
Ойлгомжоор дутуу хүн уйтан охор ухаатай.
Өөрын алдуу гэмые бусадһаа асуун мэдээрэй,
Түрэ засаха ёһые сэсэшүүлһээ асуун һураарай.
Бэеын бүхөөр нэгые диилэхэ,
Бэлигэй бүхөөр мянгые дахуулха.
Хүхэ монголын ганса изагуур хүмүүн
Хари ороной арбантай тэнсэхэ байха.
Хэзээш үсөөн бэшэ 
Бэетэ баатар бүгэдэһээ
Нэгэ жэлэй баатар гараха.
Бэлигтэ баатар бүгэдэһээ 
Түмэн жэлэй баатар тодорхо.
Эрэ хүн эдээр бэеэ шэмэнхаар
Эрдэмээр шэмэбэл дээрэ.
Эхэнэр хүн бэеэ эрдэнеэр шэмэнхаар
Эрхим ёһоор шэмэбэл дээрэ.
Наһа нэмэбэш, ухаа ороогүй,
Бэе үдэбэш, бэлиг олдоогүй.
Хүхэрэгшэ доро булай байха,
Хүрьһэн дээрэ бузар олдохо.
Хүмүүжэн бэеэ заһахада,
Хэзээш эртэдэхэгүй.
Ухаажан эрдэмдэ һурахада,
Хэзээш балшардахагүй.
Түрэлхиин тэнэг хүн
Түгсүүлдэл адли.
Эрхэлүүлһэн тэнэгэй заһархань хүшэр,
Эртэнһээ хэшээбэл, заһарха жэшээтэй.
Бэрхэшээлһээ сухариһан хүн зоригоо мүхэхэ,
Һурахаһаа хашарһан хүн мохоо болохо.
Хүзүү бүхэ хүбүүн ёһо заршамгүй бол
Хүнэй зэргэдэ гаража шадахагүй.
Хүмүн хэды сэсэн түрэбэшье,
Мэргэн болохогүй, һураагүй бол.
Һомоной оноо шулуун мэтэ байбаш,
Үдэгүйгөөр харбажа тудахагүй.
Эрдэмдэ һураад, хэрэглэнгүй нюубал
Ехэ ёһо мэдэхэ аад, дагангүй байбал — 
Хээрэ хэбтэһэн хүһэрэй яһан мэтэ.
Хүмүн хэды олон болобошье,
Сэсэн мэргэниинь хоёр .
Хүлэг хэды олон болобошье,
Хурдан шандааһатайнь хомор.
Ухаан уйтан гэжэ бэеэ бү шамарла,
Ухаанта мэргэдһээ һурабал,
Бэлиг ухаан гэгээрэхэ.
Үндэр уулын хүтэл зори,
Үргэн далайн эрье зори.
Холо гэжэ бү сүхэрэ.
Ябабал хүрэгдэхэ юм.
Хүндэ гэжэ бү сүхэрэ,
Үргэбэл даагдаха юм.
Ханилан ябахада, хашан буруу мэтэ яба,
Харатантай харбалдахада, харсага шуубуун мэтэ боло.
Эбэй хаанта засаг заларбал,
Иргэн түмэндэ үлзытэй.
Бэеын бүхөөр нэгые илана,
Сэдьхэлэй бүхөөр олониие илана.
Һаруул ухаанһаа үлүү нүхэр байдаггүй.
Һаруул ухаанһаа үлүү һайхан нүхэр үгы,
Мунхаг хэлэ аманһаа үлүү дайсан үгы.
Арюун ябадалһаа үлүү аминда үлзытэй зүйл үгы.