«Монголой нюуса тобшоон» зохёолой хүмүүжүүлхы удха

1991 ондо Улаан-Баатар хотодо БНМАУ-гай Арадай болбосоролой министерствын ба Һурган хүмүүжүүлхэ ухаанай хүреэлэнгээр хэблэгдэһэн «Арадай һурган хүмүүжүүлгын согсолбори» гэһэн номһоо О. Шижирбаатарай статья оршуулжа туршаа һэм. «Монголой нюуса тобшоон» гэһэн зохёолой хүмүүжүүлхы ямар удхатай байһан тухай статьягай буряадшалагдаһанда баясамаар байна. Энэ статьягай оршуулга шадамарараар, ойлгосотойгоор бэелүүлэгдэһэн тула олониитэ уншагшадта туһатай байха бэзэ гээд найдагдана. 

«Монголой нюуса тобшоон» гэжэ зохёол соо тусгаарлагдаһан амидарал ба ажал хүдэлмэридэ хүүгэдые бэлдэхэ заншал ба ёһо арганууд. 

«Монголой нюуса тобшоон» хадаа уран зохёолой гайхамшагта дээжэ, тэрэ үеын түүхэ, хүн зоной ёһо, һурган хүмүүжүүлхэ арадай ухаанай соёл болбосорол, хүүгэдые амидаралда, ажабайдалда һургаха ухаанай толи байна.

Энэ зохёол соо хүнэй амидаралда тон хэрэгтэй, бэедээ шэнгээжэ сахиха арганууд угаа олон. 
1. Эхын энхэрэлые бэшэрэн хүндэлхэ. 
2. Абын ашые эрхимлэн үргэхэ (дээдэлхэ). 
3. Аха захые хүндэлэн хамгаалха. 
4. Үнэншөөр нүхэсэхэ. 
5. Хүниие хайрлаха. 
6. Ухаатай бодолтойгоор хандаха. 
7. Хүнэй үгэ дуулаха (соносохо). 
8. Үнэншэ шударгы байха. 
9. Нүхэртөө туһалхые оролдохо. 
10. Туһые туһаар харюулха. 
11. Эхэ нютагаа хайрлан хамгаалха. 
12. Унаа, малаа гамнаха. 
13. Анда нүхэр бололсохо. 
14. Хэлэһэн үгэдөө эзэн байха. 
15. Нэрэ түрөө эрхимлэхэ. 
16. Зориһондоо хүрэхэ. 
17. Хатуужал тэсэбэритэй байха. 
18. Нүхэрөө хамгаалха. 
19. Зарлиг журам сахиха. 
20. Һайн үгэ хэлэхэ гэхэ зэргээр хубаарилан (ангилан) үзэжэ болоно.

Хүүгэдые хүмүүжүүлхэ хамагай нэн түрүүшын зүйл хадаа эсэгэ эхэеэ хайрлан хүндэлхэ ябадал юм. «Нюуса тобшын» нэгэ бүлэгтэ «Мэргэдэй орхиһондо» Цагаадай Зүчи хоёрой хоорондоо муудалсахада, Хүхэчөөс үгүүлһэн:
«Зүрхэнэй хайрата эхынгээ 
Зүдхэһэн ашые мартажа, 
Зүйгүй үгөөр гомдохообол, 
Гэмшэжэ нэгэнтэ хожомдоно... 
Ууха унданайнгаа дээжые 
Уридлан таанарта үгэжэ, 
Эгэмһээшни (ээмһээшни) татажа, 
Эрын зэргэдэ хүргэһэн 
Эрхим ашыень һанаха», 
 — тухай амидаралай үнэн зүбые сэдьхэл зүрхэндэнь оротор хэлээ бэлэй. 

Тэрэшэлэн 78-дугаар бүлэгтэ Тэмүүжин Хасар хоёрой Бэлгүтэйгээ һүнөөгөөд орожо ерэхэдэнь, Өөлэн эхэнь мэдэжэ, маша ехээр жэгшэн (зэбүүрхэн) хэлэжэ, хара нохой, харсага, шонхор, омогто арсалан, аюулта мангас, эжэлээ эдигшэ сурхай, үриеэ эдигшэ ангир, толботой буура, үлэн шоно, барас, арьяатан гэжэ арбан нэгэн муу ябадалтай хэрзэгы амитадаар жэшээлэн зэбүүрхэһэн байдаг. («Нюуса тобшын» 75-дугаар бүлэгтэ).

«Заршамтай түрэһэн Үжин эхын 
загаһа түмһөөр тэжээһэн хүбүүн 
Засагтан сайд боложо үдэбэ. 
Гоё түрэһэн Үжин эхын 
Гоогол мангираар тэжээһэн хүбүүн 
Хутагтан сайд боложо үдэбэ», 
 — гэжэ бэшэһыень үзэбэл, багадаа амидаралай хатуу бэрхые амсажа, эртэ ухаажаһан хүүгэдэй хожом хойшодоо һайн хүнүүд болон үдэдэгые эндэ хэлэнэ. 

Эсэгэ үбгэдһөө уламжалан ерэһэн арадай һурган 

хүмүүжүүлхэ 10 заршам
1. Хүүгэдээ зүб хайрла. 
2. Хүүгэдээ хамгаалжа яба. 
3. Хүүгэдтээ һайнаар ханда, хэлэ. 
4. Хүүгэдтэеэ сугтаа ажал (үйлэ) хэ. 
5. Хүүгэдтэеэ хамта сэдьхэлыень баясуулан наада. 
6. Хүүгэдгээ амидарха ухаа заа. 
7. Хүүгэдтээ өөһэдынь хүсые хэлэ. 
8. Хүүгэдээ шэхэ зөөлэнтэйгээр үсхэ. 
9. Хүүгэдһээ эрсэ маряаниие бү нюу. 
10. Хүүгэдээ дурсаха юумэтэйгээр амидархые һургаха гэжэ байдаг. 
Үрхэтэ гэрэй түшэг тулгуури, ноён нюруунь аба бэлэй. Зарим нэгэ үхид хүбүүд аба гэһэн хүндэтэ нэрын орондо эсэгэ гэжэ хэлэдэг боложо байна. Энэнь нэгэ һаа, аба гэдэг хүндэтэ үгэ мэдэхэгүй байһан хэрэг гү, али аба гэжэ хэлэхэеэ аягүйрхэжэ байһан хэрэг гү? Ямаршье байгаа һаа, эсэгэ гэдэг үгэнь эсэгэ мал, эсэгэ хүн гэжэ байгаалиин шэнжээр нэрлэжэ байһан хэрэг. Яагаад иимэ байдалда хүрэбэб? Оршон үеын зарим абанарай нэгэ талаар аба хүнэй хориглохо 8 зүйлые онсо зүршэжэ байһантай холбоотой байжашье болохо юм. 

Аба хүнэй хориглохо 8 зүйл

1. Архи тамхинда шунаха. 
2. Хүнгэн һэбхи үгэдэ этигэхэ. 
3. Болохо болохогүй хэрэг тухай сэдьхэхэ. 
4. Богдо Чингисэй һургаалда харшалха. 
5. Үнгэтэ торгоной үнгэдэ абтаха. 
6. Үйлын хэсүүһээ тунхариха (моходохо). 
7. Үри хүүгэдээ шоо үзэхэ. 
8. Үнэншэ ханияа гомдохоохо. 
Абынгаа хориходо тоохогүй һаа, хэниие тоохо бэлэй, абынгаа үгэдэ орохогүй һаа, хэнэй үгэдэ орохо бэлэй? Иимэ байдал юундэ хүргэхэб даа?!
 
Монголшууд эсэгэ хүнэй 5 эрдэмые хүндэлдэг

1. Уужам ухаан. 
2. Хатуу зориг. 
3. Бата журам. 
4. Гэр бүлын түшэг. 
5. Үри хүүгэдэй һүр һүлдын зэргэ. 

Гэрэй эзэнэй 5 журамда

1. Аласай хараа. 
2. Холын ухаан. 
3. Нигүүлэсхы сэдьхэл. 
4. Эбтэй харилсаан. 
5. Эрхим ёһолол, заншал.
 
Эхэ хүнэй 9 эрдэмдэ

1. Үнгэдэ сэбэр. 
2. Үйлэдэ уран. 
3. Үридэ энхэрэлтэй. 
4. Үргэлжэ сэбэр сэмсэгэр, гоё. 
5. Ханидаа түшэгтэй. 
6. Хадамдаа эльгэтэй (урин налгай). 
7. Найрта дуугай. 
8. Наһатанда үреэлтэй. 
9. Нарата юртэмсэдэ буянтай ябахые заадаг байһан. 


Мүн энэ зохёолой 75 -дугаар бүлэгтэ: 

Гоё түрэһэн Өөлэн эхэ 
Гохо дэгээ барин ябажа. 
Гол газарые үгсэжэ уруудажа, 
Гоогол мангирые түүн ябажа. 
Хутагтын хүбүүдээ тэжээжэ үсхэбэ. 
Заршамта Үжинэй тэжээһэн хүбүүд 
Засагта эрэ болон ургажа, 
Замагтай уһые шүүрдэн байжа, 
Загаһа жараахайе гоходон барижа, 
Заяата эхэеэ тэжээхэ болобо. 

Энээниие хаража үзэхэдэ, эхинэй бадагта Өөлэн эхын хүүгэдээ зобожо зүдэрэн, тэжээн үсхэжэ байһые, харин удаадахи бадагта тэрэнэй харюуда хүбүүдынь хайрата эхэеэ тэжээжэ, аша туһыень харюулжа байһаар харуулна. 

Харин саашань ухаалан бодоходо, эхэнэр хүнэй хэхэ ажалынь, тухайлбал, жэмэс, мойһо, гэшэгэнээ, гоогол мангир түүхэ зэргээр харуулһан байхадань, эрэшүүлынь ан гүрөөл агнаха, загаһа бариха зэргын ажал хүдэлмэриин илгаатай байһые хаража болоно. 

Тиихэдэ монгол туургатанай дээдэ эсэгэнэрһээ мүнөө хүрэтэр: 
 «Газаахи ажалые эрэ мэдэнэ, 
Гараха орохые эмэ мэдэнэ. 
Һаадаг номые эрэ мэдэнэ, 
Һаали һабые эмэ мэдэнэ. 
Аян замые аба мэдэнэ, 
Ааша аалиие эжы мэдэнэ. 
Ардаг дошхониие аба мэдэнэ, 
Абаха гээхые эжы мэдэнэ»
 — гэжэ хэлэдэг байгаа. Энээнһээ бодомжолходо, хүүгэдые тус тустань таараха ажал хүдэлмэридэ һургаха гээшэ шухала болоно. 

Бидэ хүүгэдые дүрбэн тэгшээр һурганабди, хүдэлмэриин хүмүүжэл олгонобди, политехническэ болбосорол үгэнэбди гэһэн нэрэ доро үхидөөр түмэр нюдүүлжэ, хүбүүдээр юумэ оюулжа һургаха хүдэлмэриие «захиргаалан» хүүлэжэ байгаабди, энээнээ болихо хэрэгтэй. Харин абьяас һонирхол гээшэ хүн бүхэнэй онсо өөрын хэрэг юм. Монголшууд хүүгэдээ хүдэлмэридэ һургахадаа, наһа үедэнь тааруулжа, һэргэг һонор, юумые ойлгожо тогтоодог, юумэндэ саанаһаа ула һууритайгаар, ойробтойгоор хандадаг, тэсэбэритэй түбшэн хүүгэдые эрдэм номдо һургадаг. Хурса хараатай, бэе шиираг, һонор һэргэг, зориг тэсэбэритэй, юумэ ойлгоходоо бэрхэ, хүүгэдээ ан абада (агнуурида) һургадаг. Ажаглааша, хёрхо, хараһанаа алдахагүй, шамдагай, хүдэлмэришэ, энэрхы сэдьхэлтэй хүүгэдээ малда һургадаг. Болгоомжотой, нягта, абьяастай, эелдэр зөөлэн зантай, хүүгэдээ арадай урлалда (дарханда) һургадаг. Энэнь нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, мэргэжэл шэлэхэ ажал бэлэй. Иигэжэ багаһаань эхилжэ, маша наринаар ажаглажа, ямар юумэндэ һургахые шиидхэдэг байһаниинь жэнхэни ажалша, хүдэлмэришэ болоходонь аша туһатай байгаа. 

Иимэрхүүгээр басагад үхидые нягта, аятай түбшэн абари зантайгаар, хүбүүдые түбшэн томоотой, шударгы зантай болгон хүмүүжүүлхэ гээшэ амидарал ажабайдалда һургалта бэлэй. 

Мүнөө үедэ хүбүүд шэхэндээ һиихэ зүүхэ, үхид үһэеэ хяргуулха тэдэнэй хубсаһанайнь илгаа үгы боложо, газааһаань харахада, эрэ эмыень илгаруулха аргагүй боложо байһые юугээр тайлбарилхаб? Энэ гоё юумэн гү? 

Үгы! Энэ болбол ёһо заншалаа алдаһан сээргүй ябадал мүн. 

114-дүгээр бүлэгтэ: Чингистэ Гүчүгүр хандажа:
«Суургатай тэргын 
Суургагүйе 
Сусаха эбдэрхэгүй болгожо, 
Тэнхэлэгтэй тэргые 
Тэрээгүүрхи замда 
Тээглэн һаашахагүй болгожо, 
Тэргэ гэрэй ажалые 
Тэгшэлэн заһажа ябая», — гэнэ.

Иигэжэ уг зохёолдо бүхээгтэ тэргэ, гэр тэргэ, түмэр тэргэ, суургатай тэргэ гээд, олон янзын тэргэнүүдэй нэрэ дурсагдана. Энээгээрнь бодоходо, тэргэнүүд өөр өөрынь онсо, тусхай зорюулгатай байһан байна. Жэшээлхэдэ, тэргын нэрээрнь хаража үзэбэл, суургатай гэрые хэхэ аргань мүнөө хүрэтэр бидэнэй дунда мүнхэрэн үлэһэн эртэ урдын уран барилга юм. 

Суургатай тэргэ дуганай барилга хоёр гансашье түмэр хадааһанһаа гадна, ондоо оньһон холболтонуудаар хэгдэһээрээ, тухайлхада, нэгэ адли аргаар дархалагдаһан (бүтээгдэһэн) гэжэ мэдэхээр байна. Иимэ урлалда һургаха гээшэ одоол бидэнэй хүгжүүлхэ гэдэг оньһон наадануудһаа эхилхэ ёһотой. Түрэл бүриин оньһон нааданхайнууд хүүгэдэй математическа ухаан бодолые, юумые ухаалдин ойлгохо шадабариие хүгжүүлхэ шэдитэй, шанартай юм. 

Монголшууд модон эдлэлээ оньһодон урлажа, тэрэнээ сабуутай модон, хулһан, яһан хадааһаар хадажа байһан тухайнь бодожо үзэхэдэ, түмэр хадааһа хэжэ шададаггүй байһанһаа бэшэ, харин зөөдэл нүүдэлэй үедэ эдлэлээ һалгаажа ашахадань, ехэ тааруу байһан байна. Зохёолой 199-дүгээр бүлэгтэ: «Чингис хаан зарлиг болгожо, Сүбэдэйдэ түмэр тэргэ хүүлгэжэ, аян дайнда мордохуулдаг», — гэгдэнэ. 

Түмэрые монголшууд бүри эртэһээ гал дараха аргаар гарган абажа байһан тухай мэдээн байдаг. Тэрээншэлэн тэрэ үедэ түмэрөөр ехэнхидээ хутага, һэлмэ, жада, тугай зэбэ, дүрөө, тэргын сахаригай газаадахи орёолто гэхэ зэргые хэдэг байгаа. 106-дугаар бүлэгтэ: «Жамууха Тэмүүжин анда Төөрил хаан аха хоёрто:
«Одоо би 
Хараа ехэтэ (холоһоо харагдаха) 
Хара бүхын арһаар буриһэн 
Харьяха дуутай хэнгэргээ дэлдэжэ, 
Хатан булад жадаяа барижа, 
Халха хуягта дэгэлээ үмдэжэ, 
Хадхаха зэбэтэй һуршаяа онолжо, 
Хара хула мориёо унажа... 
Үзэмжэтэй һайхан тугаа тахижа, 
Үхэрэй арһан хэнгэргээ дэлдэжэ, 
Үргэлжэ хэлхеэ хуягаа үмдэжэ, 
Үзуур хурса илдээ барижа, 
Үнэрөөр мэргэн һуршаяа онолжо. 
Үлэмжэ һайн мориёо унажа, 
Үй түмэн сэрэгээ дахуулжа...»
 — мордоһон тухай хэлэгдэнэ. 

Энэ хэһэгтэ туг, хэнгэрэг, жада, дэгэл, номо, илдэ, хуяг гэхэ зэргэсэ хүндэлэн магтажа, һүр хүсыень бадаруулжа, эд хэрэгсэлээ дээдэлэн үргэжэ байһыень гэршэлнэ. 

Манай арад түмэнэй уламжалан ерэһэн зан заншалда гэр орон, абдар һаба, малай тоног хэрэгсэлые хүндэлэн үргэжэ ерэһэн һайхан соо байдаг. Тусхайлбал, гэр дээрэ гарадаггүй, абдар (ханза, хайрсаг) дээрэ һуудаггүй, багажа дээгүүр алхадаггүй, малай тоног хэрэгсэлые хаа хамаагүй газараар хаядаггүй ёһо заншал юм. 

Мүнөө үе сагта айлай гэр дээрэ гарахань юумэн бэшэ, тооноорнь орожо хулгай хэжэ байхые юугээр тайлбарилхаб? Ёһо заншалаа гээгээгүй бол, иимэ байдалда хүрэхэ бэлэй гү? 

Тобшолол: 

Эртэ урдын уламжалал ёһо заншал арадай һурган хүмүүжүүлхэ ухаанай орхигдоһонһоо хүүгэдэй хүмүүжэлдэ онсо алдуу гаргаһые абажа үзэхэдэ: 
1. Хүниие хайрлаха, хүндэлхэгүй гээшэ энэрхы сэдьхэлдэ муу нүлөө үзүүлнэ. 
2. Байгаали, дэлхэй, уула, уһан, ургамал, амитадые хайрлаха, нигүүлэсхы сэдьхэл үгы болоходоо хүрэжэ байна. 
3. Хүдэлмэриие дээдэлхэ (үргэхэ), хүдэлмэришэ хүниие хүндэлхэ, хүнэй гараар бүтээһэн ажалые хайрлан хамгаалха сэдьхэл дутамаг боложо байна. 
4. Хүн хүндөө туһалха нимгэн сэдьхэл гаргаха ябадал улам хомор болоно. 
5. Хүнтэй харилсаха, хүниие хүндэлхэ багша шабиин барилдалга (харилсаан), ахамадаа хүндэлхэ үзэл улам доройтоно. 
6. Хүүгэдые үндэһэн тоглоом (хүхюу, зугаатай, ухаалдиха) наадануудаар хүмүүжүүлхэ ажалай орхигдоходонь, тэрэ наадануудаар дамжуулан, ажабайдалда һургадаг арганууд үгы боложо, орондонь сэрэг үйлэдүүлхэ зүйлнүүд улам нэмэгдэжэ байна.