Түрэ

Хүбүүнэй эсэгындэ түрэһээ хэдэн хоног урда бэлэдхэлынь эхилхэ юм. Үбэлэй саг һаань, үбһэ шэрэхэ, түлеэ бэлдэхэ, шарууһанайгаа малнуудые алаха, түрын болохо үглөөгүүр эртэнһээ эхилжэ мяхаяа шанаха, амһарта суглуулха, эхэнэрнүүд үрмэ, бообо шанаха, хүбүүнэй эсэгэ, түрэлэйнь али нэгэ хүн айлнуудаар ябажа түрэдөө уриха (уряалгүй хүн түрэдэ байха ёһогүй байгаа), зон олон байхаар һаань, үлүү гэр бариха. 

Шарууһанай түлөө юрын зон хэдэн толгой хони, нэгэ бодо, баяшуул һаа олон хони, хэдэн толгой бодо мал гаргадаг һэн. Дэлгэрэй Димшэг гэжэ нэгэ баян далаад толгой мал алаа һэн гэгшэ бэлэй. Зун һэн ха, түрэнь хэдэн хоног соо үргэлжэлһэн байгаа. Теэд урагуудтаа шэнэ мяха эдюулхэ гээд, шанагдаагүй хоноһон мяхаяа хээрэ абаашажа хаяад, мал гаргаһан юм гэхэ. 

Түрын бэлэдхэлэй хамаг ажалынь олоной хүсөөр бүтэдэг һэн. Түрэл гаралайнь, дүтэ шадарайнь зон ерэжэ хамһалсадаг хуушанай гурим байгаа бшуу. Тэрээнһээ гадна зон түрын нэмэри гэжэ үрмэ, тоһо, һүн мэтэ сагаан эдеэнэй зүйл, зарим зон хониной мяха – төөлэй асардаг һэн. Энэншье хадаа үни урда сагта түрэ хуримаа отог отогоороо, эсэгэ эсэгээрээ хэдэг байһан үеын үлэгдэл байгаа хаш даа. 

Түрынгөө 2-3 хоног болоод байхада хүбүүнэй эсэгэтэн нэгэ үбгэниие хэдэн хүнтэйгөөр, хүбүүнтэеэ хамта худындаа эльгээхэ юм. Тэдэнь нэгэ төөлэйтэй ошохо. Энэ төөлэйе зарим газарта гэр хүтэлэмжын төөлэй гэхэ, зарим газарта һүн төөлэй гэхэ. Ерэһэн үбгэн нэгэ аягатай архи дээрэ хадаг тохоод басаганай талын үбгэн түрүүдэ барижа: “Төө сагаан һахалтай, түбөө сагаан толгойтой, түрые түрүүлэн һуугша, үндэр ехэ түрэлтэ, үргэн ехэ үреэлтэ худа! Энэ һарын (үдэрынь), гарагай (тоонь) басагаяа манайда хүргэжэ морилыт гэжэ урижа ерэбэлди” гээд хандаха юм. Тэрэ үбгэниинь архи, хадагынь абангүй байжа, басаганай эсэгэ болоод бэшэ зонһоо: "Зай яаха зон бибди?" гэжэ асууха, тиихэдэнь тэдэнь: “Та лэ мэдэгты" гэлдэхэ. “Заа мэдэхэ болоо хадаа зүбшөөхэ болоо ааб заб даа, зүгөөр эдэ хүгшэднай юун гэхэ юм?” – гээд һамгад тээшэ харахадань, ерэгшэ худа үбгэн худагын түрүүгэй урда ошожо, мүн аягатай архи дээрэ хониной шагайта сагаанай сай хоёрые табяад барижа: “Тоһото нюурта, торгон дэгэлтэ, хэшэг ехэтэ, хэтэдээ жаргалта худагы! Басагаяа хүргэжэ морилыт!” гэхэ юм. Тэрэнь бэшэ һамгадһаа зүбшөөл һурахадань, тэдэнь зүбшөөгөө ааб даа. Тиигээд, худын түрүү, худагын түрүү хоёр бариһан бэлэгүүдынь абаха. 

Заримдаа “басагаяа энэ болзортотнай үгэжэ шадахагүйбди” гэжэ урагуудынь хашаад, хоёр талаһаа хурса хурса, орёо огторёо үгэнүүдые урда урдаһаа хаясалдан үгын мүрысөө хэхэ юм. Тиимын түлөөдэ худа урагай ябадал тухай хэлсээ хэхэ найдалгата элшэн болгожо эльгээхэдээ, улаан хэлэтые урдаа оруулхагүй, эб эбээрнь табилуулха, үгэдэ бэрхэ хүниие эльгээхэ гэжэ оролдодог һэн. Тиигэлдэһээр лэ басагаяа болзортонь үгэхэеэ зүбшөөгөө ааб даа. Басагаяа хүргэхэ гэжэ хамаг юумэеэ бэлдэжэрхёод, хүргэлсэхэ зоноо урижархёод байһан аад, иигэлдэжэ байхадаа, миин лэ хуушанай гурим сахиһан ёһо байгаа. Тиигээд лэ асарһан төөлэйень, басаганай эсэгэтэнэй бэлдэһэн төөлэйе эдижэ найрлаха юм. 

Басаганай эхэ эсэгэ хоюулаа басагаяа хүргэлсэхэ бэшэ, нэгэниинь хүргэлсэхэ ёһотой байгаа. Тиимэ дээрэһээ энэ гуримайнгаа эрилтэһээ булган гарахын “мэхэтэй” арга олоһон байгаа. Басаганай эсэгэ тэмээ алдаһан аад, тэрэнээ бэдэржэ ябаһан хүн боложо, нэгэ үбгэн, нэгэ хүбүүн хоёртой хамта басага хүргэгшэдһээ урда түрын газарта ерэдэг байгаа. Худынгаа газаа ерээд, морин дээрээ байха зуураа /заримууд гэртэ ороод/ ерэлсэгшэ үбгэниинь иигэжэ асууха юм: “Мүнөө үүрэй толоноор алтан буйлатай, мүнгэн бурантагтай, гунжан тэмээ алдажархёо зомди. Теэд эндэ зоной сугларһан газарта хараһан хүн байжа болохо гэжэ ерэбэлди”. Урдаһаань угтаашад: “Ямар жүһэтэй тэмээн бэ? Ямар тамгатай, ямар имтэй һэм? Ямар бүхэнтэй юм?” гэхэ мэтын асуудалнуудые табижа табижа, һүүлдэнь: “Тэрэ тэмээнтнай манай хара буурада ороо гэжэ залуушуулнай хэлсэнэ һэн. Буурамнай найдамтай юм, һанаагаа бү зобогты. Бидэ бэриие буулгахаа байнабди, түрэ дээрэмнай дайралдаа хадаа һуулсыт” гэжэ уридаг байгаа. 

Зарим газарта тэмээ бэдэрээшэн һурагшалхадаа, гунжан тэмээ алдаһаар тэды жэл болообди гэдэг байгаа. Тиихэдэнь “тэрэтнай манай һүрэгтэ, мүнөө наһа хүсөөд байна” гээд, тэмээнэй наһанайнь тоогоор хэды аяга архи гү, айраг хэжэ бариха юм: хара жүһэтэй һэн гээ һаань, хара архи соо тоһо хээд бариха, сагаан гээ һаань – айраг. 

Урагуудайнгаа тээ зайташаг ябахада, бэриие буулгагшадай зүгһөө хэды хүн урдаһаань ошожо угтамжа хэхэ: нэгэ төөлэйтэй, мяхатай, архитай ошоод, урагуудынь тэндээ буужа мяхынь эдихэ, архиинь ууха. Төөлэйгөө залахадань, хоёр талын хүбүүд тэрэниинь буляалдаха юм. Гуримайнгаа ёһоор хадаа, бэриие буулгагшад төөлэйгөө абаха ушартай байгаа. Тиимэ хадань нүгөө талань абаашье һаа, тэдээндээ һөөргэнь үгэдэг һэн. Угтагшад гэдэргээ ошожо, нүгөөдүүлынь түрынгээ газар тээшэ галгиха. Хараанай газарта болоод ябахадань, хоёрдохи угтамжа болохо юм. Тиигээд саашаа ябаһаар нэгэ – нэгэ хахад километр тухай болоод ябатараа басагаяа нэгэ бэри, нэгэ хүбүүн хоёртой хээрэ гү даа, али үбэлэй саг һаань, нэгэ айлда орхёод ябаха. Түрынгөө газарта ойротожо, хахад километр тухай ерээд ябахадань, бэриие буулгагшадай талаһаа 10–15 тухай моритой хүбүүд угтажа ошохо, тиихэдэнь басага хүргэгшэдһээ баһа хүбүүд илгаржа гараад “нара буляалдаан” болохо. Энэнь юун гээшэб гэхэдэ, моринойнгоо бүхы шадалаар гүйлгэлдэжэ нэгэ талынхидынь нүгөө талынхидайнгаа урдуур орёон гараха гэжэ оролдохо юм. Орёон гараһаниинь лэ нара буляаһан болохо. Мори һайнтайл зониинь нараяа буляагаа юм ааб даа. Нэгэ талынхидынь бултадаа нараяа буляаха гэжэ байдаггүй, зариманиинь буляаха, зариманиинь буляагдаха юм. Нара буляалдаанай дүнгынь гаргаха бэшэ ха юм даа, алинииньшье буляагаа һаа, түрын ябадалда ямаршье нүлөөтэй бэшэ һэн. 


Тиигээд лэ урагууд ерэжэ бууха. Олон мори уяха хадань, гурбан сэргэ зоожо, хоорондонь аргамжа татадаг һэн. Үбгэд илгараад сэргэдэ буухадань, олон хүбүүд угтажа морииень абаха. Тиигээд ерэгшэд бултадаа гэртээ орохо. “Орыт, орыт” гэлсэһээр, тон түрүүн үбгэн түрүү, тэрэнэй хойноһоо басаганай нагаса, хэршье залуу һаа орохо, хойноһоонь наһанайнгаа жэшээгээр бэшэ зон орохо юм. Үбгэн түрүү бурханда хадаг табижа, бултаараа мүргөөд, гэртэ байһан урагуудтаяа бултантайнь золголдоод, хоёр талын зон хабшаад (һэлгэлдээд) һууха. Амар мэндэеэ хэлсэжэ дүүргээд байхадаа, хөөрэлдөөниинь иимэшүүгээр эхилхэ юм: 
– Урагууд, яагаа оройтобо гээшэбта? Бидэ хүлеэжэ шалабалди. 
– Үгы, газар холо, уһан ута байна бшуу даа. Ябаһаар байтарнайл иимэ болобол даа. Урагуудаа шалааба байнабди. Теэд хүлисэнэ аабта даа. 

Эдэ үгэнүүдынь анха сагһаа хойшо дамжажа ябаһан гурим, ёһололой боложо тогтонижоһон үгэнүүд бэшэ. Юрэнь лэ энэ мэтэ үгэнүүдые андалдан хөөрэлдөөгөө эхилдэг һэн. 

Сай аягалжа сагаан эдеэн табаг табиха. Бууһан урагууд өөһэдынгөө асарһан нэгэ адха сай гаргажа, тогоотой сай руу үйхэ, туулмагтай айрһа, хилээмэ, сахараа һамгадта үгэхэ. Сайншье, табагта хэһэн эдеэнииньшье хамтын болобо гээшэ. Энэ үедэ нэгэ духаряашье аягалжа болодог һэн. Архияа нэгэ хүндэ даалгажа барюулһан байдаг һэн. Тэрэнь һүншэн гэжэ нэрэтэй (архиие һүн гэдэг байгаа ха юм). Сайлалгын һүүлээр һүншэниинь гүсэтэй архияа барижа байгаад: “Зай, ноён урагууд, газаа, дүхэригтэ морилыт, ногоон зүлгэ дээрэ түрэеэ бүтээел даа” гэжэ уриха юм. Тэдэнэйнгээ гаража, дүхэригтэ һуухада, сагаан эдеэн табаг табижа, сай яагалаад, духаряа ябуулха. Дүхэригэй дунда һүншэн амяараа һуужа, гүсэтэй архиһаа аягалхадань, 3-4 хүбүүд духаряануудынь зөөжэ, зондо бариха. Энээнэй һүүлээр таташа — шүлэ аягалаад, шарууһаяа табиха. Табигдаад байхадань, нэгэ хүбүүн нэгэ гартаа хониной ха, нүгөө гартаа хүхүүртэй (архиин саба) архи баряад зоной урдуур: “Нагадайн найман, Шаралдайн табан! Хүл мяхан, хүхүүр архи!” гэжэ ябажа, хонинойнгоо хаын хартяарнь газар хадхан дохихо юм. Хуушанай үгын ёһоор хадаа, хори буряадай уг гарбал Хоридой Мэргэн гээшэ Нагадай гэжэ һамганһаа найман хүбүүтэй, Шаралдай гээшэһээ табан хүбүүтэй болоо һэн гэдэг гээшэ ааб даа. “Нагадайн найман, Шаралдайн табан” гэжэ дурдаха ёһо лаб лэ үни холын сагта тогтоһон байлтай. Иигэжэ хэлэхэдээ, энэ түрэдэ байгша Хоридойн 13 хүбүүдһээ гарагшад, архи, мяха бариит гэһэн удхатай байгаа ха гэжэ һанахаар юм. 

Үбгэн түрүүнүүд болоод дээгүүр һууһан зондо хониной төөлэй табиха. Адууһан төөлэйе доогууршаг табигша һэн. Адууһан төөлэй залааһа абахын түлөөдэ нэгэ хүбүүе асаржа тэрэнэй урда байлгажа, тэрэнь төөлэйгөө эдихэдэнь шэхэдээд үгэдэг һэн. 

Энэ дүхэригтэ нэгэшье эхэнэр үгы, хуу эрэгтэйшүүл һуудаг байгаа. Эхэнэр болоод залуу хүбүүд хадаа анха буухадаашье амяараа бууха юм. Тээ хойгошогуур хүбүүнэй шэнэ гэр баряатай байха, тэрээнэй зүүн тээнь эхэнэрнүүд дүхэриг заһаад һууха юм. Бэриие хүргэжэ ерэһэн эхэнэрнүүд моринойгоо хазаар хударгаар хангирхай яньярхай буугаад, шэнэ гэр, эхэнэрэй дүхэриг хоёрые мориной хатараар гурба дахин нара зүб тойроод бууха. Басаганай хүтэлшье баһа тойролсохо. 

Эдэнэй тойрожо ябахада, дүхэригтэ байгаашадай зүгһөө тэдээн тээшэ шэглүүлэн һү сасадаг һэн. Гурбадахияа тойрожо ябахадань, хоёр талын хүбүүд тэргэ дээрэ байһан дэрэдэ харайлдажа буугаад, тэрээниие хүсэ мэдүүлэн буляалдажа орохо юм. Носолдожо носолдожо, али нэгэниинь гартаа оруулха: бэшэнэй гарһаа мулта татан абажа гансаараа баряад үлэшэхэдэнь, хүн буляаладахаяа болихо ушартай. Гуримайнгаа ёһоор болбол, бэриие буулгагша талань буляажа абаха ёһотой байгаа. Теэд хүсэ тэмсээн дунда нүгөө талань абашоо һаа, дэрэеэ тэдээндээ үгэгшэ һэн. Тиихэдэнь һамгадай дүхэригэй дунда байһан урса дотор абаашажа дэрэеэ хэхэ ёһотой. Урса гээшэнь метр тухай утатай нариихан модонуудые нэгэ үзүүрээрынь холбожо уяад, нүгөө үзүүрнүүдынь алсайлгажа газарта хадаад, өөдэнь бодхоожо, шэнэ һэеыгээр хушахадань гурбан самсаалтай пирамида болохо юм. Тэрээн доро дэбдеэтэй тохом мэтын юумэн дээрэ дэрэеэ табидаг һэн. 

Зарим нютагта дэрэ буляаһан хүн тэрэнээ абаашажа урса доро табяад, үзүүрынь һандайлаад һуушадаг байгаа. Тиихэдэнь нэгэ хадаг, үбсүүн хоёрые тэрээндэ барижа дэрэеэ абадаг һэн гэдэг. 

Ерэһэн эхэнэрнүүдые дүхэригтээ урижа хабшаад һуулгадаг, хүндэлдэг һааб даа. 

Тиигээд уданшьегүй хээрэ һууһан басагандаа 2-3 хүбүүд бэреэд эдеэ абаашажа үгэхэ юм: сагаан эдеэн табаг, сай, шүлэ. Тээ удаан болоод, хүргэжэ ерэгшэд сооһоо хэдэн залуушуул ошожо басагаяа шэнэ гэртээ асарха. Тэрэнь малгай дороо пулаадай үрөөһэн захые хабшуулжа, пулаадаа нюур дээгүүрээ доошонь надхуулжархиһан, дэгэл дээгүүрээ суба үмдэһэн ерэхэ. Сугтаа ябаһан бэреэд тэрэнээ дундаа хээд шэнэ гэртэ оруулха юм. Бүхы наһаараа һууха, гал гуламтынь залираангүй байха гэртээ түрүүшынхиеэ богоһо алхажа оробо ха юм даа. Барааень табиһан, зүгөөр орониинь заһангүй миин лэ шэрдэгынь дэбдижэ, наагуурынь гэрэй уняаһаа хүнжэл шагтагалжа хүшэгэ хэһэн байха. Басагаяа тэрэ хүшэгын саагуур оруулха юм. Тиигээд сай уулгаһанай һүүлээр бэреэдүүд найман үһыень хахалжа, һамган янзаар хоёр болгон гүрэжэ, туйба зүүхэ. 

Найман үһэеэ надхуулжа, найгуур гуйбуур ябаһан эжы абын тонхол басаганда, илангаяа дурагүй хүндээ ошоошодто, туйба зүүжэ, зол зоргоёо алдажа, басаган дүрэһээ хойшолонгүй хахасаха гээшэ нилээдгүй уйдхартай хэрэг байгаа. Иигэжэ гашуудаһан басаганай дуулаһан дуун гэжэ байха:
Залгаһан үһыем задалаад, 
Зандан туйба зүүгээ лэ. 
Заяанайм жаргал гэбэ гээшэ, 
Захагүй ёро гээшэ гээбы. 
Мүнхэхэн үһыем задалаад, 
Мүнгэнхэн туйба зүүгээ лэ. 
Мүнөөнэйм жаргал гэбэ гээшэ, 
Мүнхэхэн ёро гээшэ гээбы.

Зүүжэ ябаһан һабхагуудаа хүбүүдтэ тараажа үгэгшэ һэн: урдань хүбүүд гэзэгэтэй, һабхагтай ябадаг байгаа ха юм. 

Басаганай ерэжэ шэнэ гэртэ ороһонһоо хойшо, хүбүүнэй талын зониие бүри оруулхагүй юм. Тэдэнь хадаа (хүбүүд лэ ааб даа) орохоёо дугташаха, тотого дээгүүр, үүдэнэй забһараар, хагсаргааршье һаа хараха гэжэ оролдохо. Теэд тэдэнэй бултайхашуул гэхэдэ, гэртэ байһан хүбүүд, бэреэд тэдэнэй нюурынь тогооной барюулаар, хөөгөөр будажархиха юм. 

Тээ нэгэ хэды болоод байхада, басаганай мориие хүтэлжэ, шэнэ гэрэй урда асараад, үбгэдэй дүхэриг тээшэ хаража: “Хүрьгэн хүбүүн!” гэлдэжэ оогололдохо. Тэрэнь ерэжэ, тэрэ морииень унаад, бүхы хотоёо гурба дахин тойрожо, мориной эрдэмые харуулан бүхы шадалаарнь хатаруулха, жороолуулха юм. Хажуугаарнь басаганай талын нэгэ хүбүүн мори унаад тэрэнээ таһа оодоруулан ябалсаха: харыт басаганай мориной эрдэмые, мориной гүйдэл дунда хатарна лэ гэһэн удхатай юумэ болодог байгаа. 


Басаганай үһые хахалжа, туйба зүүгээд, һамган дэгэл үмдэхүүлээд, үбгэдэй дүхэригтэ табаг мэдүүлэгдээд байха үедэ, бэриие мүргүүлхэ гэжэ ёһо болохо. Бэриие буулгажа байгша хүн өөрынгөө һанамжаар түрэл гаралайнгаа үбгэдые, хаа-яа түрэл бэшэшье һаа, хүндэтэй ганса нэгэн үбгэдые бэриие мүргүүлхын түлөөдэ гэртэ уриха юм. Хүбүүнэй аханар, хэршье залуу һаа, абаганарынь дүүшье һаа мүргүүлхэ юм. Тиигээд байхадань шэнэ гэр тээһээ “хүрьгэн хүбүүн!” гэжэ баһа ооглолдохо юм. Эсэгынгээ шадар байһан хүбүүн шэнэ гэр тээшээ ошохо. Һамгыень хүтэлжэ газаа гараад, хоёр тээнь хоёр эхэнэр байлсаад хүлеэжэ байха. Эдэ һамгадай нэгэниинь хүбүүнэй эсэгэтэнэй зүгһөө эльгээгдэһэн байха: тиимэ жэлтэй эхэнэр бэритэй мүргэлсэхэ ёһотой гэжэ лама зааһан байха. Энээниие эхэ гэдэг һэн. Хүрьгэн хүбүүнэй ерэхэлээр һамгантайнь зэргэлүүлжэ байлгаад, хоюулайнь гар гарһаань барилсуулха. Тиигээд лэ эдэнэр эсэгынгээ гэр тээшэ хаража, бурханда мүргэһэн шэнгеэр тэмээшэлээд, зүгөөр малгайтаяа шэгээрээ, басаганиинь нюураа халхалһан пулаадтаяа мүргэхэ юм. Тиихэдэнь хоорондоо тохом тэлэһэн хүбүүд урдань тохомоо табяад үгэхэ. Эсэгындээ хүрэтэр гурбан газар тогтожо мүргэдэг һэн. Тэдэнэй хажуугаарынь хэдэн хүбүүд ябалсажа, мүргэхэ бүринь “бэри мүргэбээ!” гэжэ хашхаралдаха. Иимэ абяа дуулаха бүреэ хүбүүнэй талын үбгэн түрүү баруун мүр дээгүүрээ толгойгоо эрьежэ үреэл хэлэжэ һууха юм. 

Тиигэһээр ошожо гэртэ орохо. Бүри урда сагта гэрэй үүдэндэ хүрэхэдэнь, хүбүүнэй талын хүбүүд угтажа байгаад, “Аба эжын алтан богоһые алхажа болохогүй” гэлдээд, табингүй байхадань, тэдээндэ хадаг барижа табюулдаг һэн гэдэг. Зарим газарта үүдэеэ буляалдажа, хоёр талын хүбүүд хүсэеэ үзэлсөөд абадаг һэн ха.
 
Гэртэ ороод бурханда мүргэхэдөө, шэнэ бэри малгайгаа, пулаадаа абажа эхилхэ юм. Тиигээд дахин малгайгаа үмдэжэ, галда мүргөөд, мүргүүлхэ зондоо ами аминдань мүргэхэ. Хүбүүнэй эсэгэ үбэр дээрээ табаг баряад, хоймортоо һууха. Тэрээн соонь шанаад хэршэжэрхиһэн хониной һүүл байха юм. Бэриингээ хүндэ мүргэхэ бүри тэрэ һүүлһээ нэгэ адха абаад лэ бэри тээшээ үгэхэ. Мүргэжэ байһан бэреэд болоод хамта оролсоод байһан хүбүүд хубаажа абаад, бэриин мүргэһэн хүн тээшэ шэдэхэ юм. Зарим хүбүүд тэдэнэй ама руунь шэдэхэ гэжэ оролдоод үзэхэ юм. Эсэгэнь бэридээ бурхан, ном үгэхэ, эхэнь табагтай сагаан эдеэ, мал (ехэнхидээ тугалтай үнеэ) үгэдэг байгаа. Мүргүүлэгшэ зон заабол үреэхэ ёһотой. Дэлгэрэнги үреэлнүүдынь иимэнүүд һэн: 
• Бурхандаа мүргэжэ буянтай жарга! 
• Ута наһатай, удаан жаргалтай ябаарай! 
• Адуугаа танихагүй баян, ашаяа танихагүй үнэр болоорой! 
• Үглөө бүри наранай һайханиие хара, үдэр бүри үреэлэй һайханиие дуула! 
• Үреэтнай морин болог, үри хүүгэдтнай хүн болог! 
• Булаг бүриһээ малаа уһалжа, бууса бүридэ тоонто тайжа яба! 
• Хотогор газарта малаа үдхэжэ, хонгор дободо гэрээ барижа ябаарай! 
• Энхэ жаргалтай, мүнхэ нэрэтэй, бии бэлигтэй, дүүрэн хэшэгтэй һуугаарай! 
• Найман Намсарай шэнги баян, найдан Жүдэг шэнги үнэр болоорой! 
• Уран дободо гэрээ бари, уужам талада малаа үдхэ! 
• Хун сагаан хониёо туун ерэ, хуһан сагаан ургаяа барин ерэ! 
• Хоймороороо дүүрэн хүүгэдтэй, хотоороо дүүрэн хонитой боло! Дэлхэйн хэшэгээр баян боло, дээдын үреэлээр үнэр боло! 
• Абдараар дүүрэн алтатай болоорой, хоймороор дүүрэн үритэй болоорой! 
• Сэргэһээш агтын хүлэг бү таһараг, богоһоһоош хүнэй хүбүүн бү таһараг! 
• Халааһаяа халан буу, хадам эжытэеэ зохин буу! 
• Нүхөөһэеэ нэхэн буу, нүхэртэеэ зохин буу! 
• Мүрэн далай шэнги баян боло, мүнгэн шэнги мүнхэ боло! 
• Унашагүй сэргэтэй, унтарашагүй гуламтатай ябаарай! 

Нэгэ хүн нэгэл үреэл хэлэхэ, үреэнгүй удаа һаань, бэриин хажууда байгша хүбүүд “үреэлээ хайрлыт!” гэлдэхэ юм. 

Бэриие мүргүүлэгшэд тэрэ бэриин ноёд болобо гээшэ. Ноёниинь бэриингээ хажууда айхабтар тоомтой байха ёһотой. Бэринь хадаа бүри ехээр нарилха, энээндэ сээртэй юумэниинь гэжэ захагүй олон: ноёнойнгоо нэрые огто нэрлэхэгүй, адли нэрэтэй ондоо хүнииешье нэрлэхэгүй ха юм: жэшээнь, Бадма гэжэ нэрэтэй хүндэ мүргэһэн байгаа һаа, Бадма гэжэ нэрые оройдоошье нэрлэхэеэ болижо, Бадяа, Ядма гэхэ мэтээр хубилгажа нэрэлдэг болохо юм, ноёнойнгоо хүл дээрээ байгаа һаа, һууха эрхэгүй, тиимэ хадаа ноёнойнгоо бодохолоор һуга харайн үрдижэ бодохо; урдуурынь гарахагүй, гэртэнь ороо һаа, бурхандань мүргэхэһээ бэшэ тээ малгайтаяа байха, хоймортонь галайнь баруун тээ гарахагүй; гэрһээнь гарахадаа гэдэргээ сухарижа, нюргаа харуулангүй гараха; гэрэйнь баруугаар тойрожо гарахагүй; сагаалган болохо бүри хадаг барижа мүргэхэ. Эдэ уялгануудаа айхабтар наряар сахидаг һэн. Дала гарашаһан, шабганса болоһон хүгшэд аад, үбгэнэйнгөө ахында ороходоо, галайнь зүүн тээ сомсойгоод һуугша бэлэй. 


Бэриин мүргэжэ дүүргэхэдэнь, гурба гурба дахин гал удхалуулха, сай һамаруулха, айраг бүлүүлхэ юм. Энэ бүхэнэй дүүрэхэдэ, хүргүүлжэ ерэһэн басаган һамган боложо дүүрэхэ. Энээнһээ хойшо ондоо айлай хамаатай, бүлынь гэшүүн болобо. Эхэ эсэгынгээ үгэһөө бишыханшье хазайхагүй, хамаг ажалынь хээд лэ, дуратай дурагүйшье һаа байха ёһотой. Үбгэнөө хүндэлхэ, нэрээрнь нэрлэхэгүй, “энэ” гэжэ ехэнхидээ нэрлэхэ юм. 

Саашань түрэ үргэлжэлжэ найрлалга болохо. Басаганай эхэ эсэгэтэн, энээнэй урда үмэдхэлээ үмдэхүүлээгүй байһан һаа, энэ үедэл үмдэхүүлдэг һэн. Эхэнэрэй дүхэригэй дунда “эхэ андалдаан” гэжэ ёһолол болохо юм. Хоёр худагынууд дүхэригэй дунда дэбдиһэн шэрдэг дээрэ урда урдаһаа харалсаад, юушье дуугаралсангүй һууха зуураа, гааһануудтаа тамхи аһаажа андалдаха, сагаанай сай, нэгэ нэгэ духаряа архи андалдадаг байгаа. Басаганай түрэһэн эхэ хадам эхэдэнь эхынгээ уялгые тушаажа үгэһэншүү удхатай ёһолол байгаа хаш даа. 

Эдэ бүхэнэй һүүлээр сахимжа гэжэ болохо. Хүбүүнэй эсэгын уряалаар хэды үбгэд шэнэ гэртэ орожо, төөлэй эдижэ гарадаг һэн. Төөлэйгөө хүндэ заладаггүй байгаа. Тэрэнииень нэгэ хүн газаа тээшэнь үрхөөр хаяжархиха юм. Хойноһоонь хэды хэһэг ондоо мяхануудые баһа хаялсаха. Тэдэнь газарташье, гэр дээгүүршье унаха. Тиихэдэнь газаагуур гэр тойроод байһан хүбүүд тэдэниинь буляалдажа абагша бэлэй. 

Тиигээд лэ түрэ дүүрэжэ, бууһан урагууд мордохо, сугларһан зон тараха юм. Урагуудайнгаа мордоходо, морииень абажа үгөөд, саашаа ябахадань хойноһоонь “ороһон бороо сэлмэгшэ, бууһан урагууд мордогшо” гэжэ байжа, мориной тонтогоолоор шэдэгшэ бэлэй. Хүбүүд тэдэнээ үдэшэжэ мордолсоод, баһа нара буляалдаха юм. 

Хүргэжэ ерэһэн зон сооһоо хэды хүниинь хонодог һэн, баяшуулайда һаа, бүри олоншье зон хоноо ааб даа. Басаганай эхэ заал һаа хонодог, эсэгэньшье хоножо болохо. Үглөөгүүр “ниилэлтын дүхэриг” гэжэ болохо юм. Зон ехэ олон байхагүй, эрэгтэй, эхэнэр илгадгүй сугтаа найрлаха. Энэ дүхэриг дээрэ бэриин заһал үзэлгэн болохо. Эхэнэрнүүд дүхэригэй дунда зэргэлжэ һуугаад байхадань, шэнэ бэриин дэгэлнүүдые мүр дээгүүрээ нэмэрһэн бэреэдүүд ерэжэ урдань зогсохо юм. Тиихэдэнь тэдэнииень урбуулжа, эрьюулжэ байгаад, гадар доторгүй бултыень үзэхэ. 

Олон хони гаргаһан баяшуулайда “үбсүүнэй дүхэриг” гэжэ баһа болодог һэн ха: хонинуудайнгаа үбсүүень эдихэ. 

Дунда, доодо шадалтай зон түрэ дээрээ архи ехээр аягалдаггүй һэн, зарим зон буришье архигүй байха. Архитайшье һаа залуушуулда аягалдаггүй һэн даа. Баяшуулай түрэдэ заримдаа нуур далай мэтэ ехэ архитай байба гэлсэгшэ бэлэй. Архинь хадаа гансал тогооной (һүнэй) байха ха юм даа. Түрэ хэхэ айл нютагайнгаа һамгадта тогоогоо нэрэжэ, архи суглуулжа байхые эртээнһээ захидаг байгаа. Бүри урда сагта, 1900-гаад онһоо урагша, архи суглуулаад, арза, хорзо гэдэгүүдые нэрэдэг һэн гэгшэ: айрагай орондо тогоон соогоо архи хээд нэрэхэдэнь арза гараха, арзаяа хээд нэрэхэдэнь хорзо болохо. Зарим үбгэд хэлэхэдээ, хорзоёо нэрэжэ бүрзэ гээшые гаргадаг байһан юм гэгшэ бэлэй. 


Нэрэлхүү бардам баяшуулай заримад архи ехээр худалдажа абадаг байгаа. Дээрэ дурсагдагша баян Дэлгэрэй Димшэг түрын архи асархын тулада хэдэн хүнүүдые 8 тэргээр Манжуур эльгээһэн ха. Тиихэдээ, хилэ дээрэ тамуужанһаал ехээр нарилхат гэжэ захиһан байгаа. Тэдэ хүнүүдынь Манжуураа хүрэжэ тэргэдээ хоёр хоёроор 16 бочко архи гү, спирт ашаад хилэ дабаба. Уданшьегүй тамуужангууд харагдахадань, тэдэ контрабандистнуудай удадхань нэгэ нүхэрэйнгөө нюуртань хүбэн няажа уяжархёод, тэргэ дороо хэбтүүлээд хүлеэжэ байба. Тамуужангуудай гүйлгэлдэжэ ерээд, юун зомта, юу шэрээбта гэжэ һурахадань, бидэнэр нэгэ баянай хүдэлмэришэмди, энэ ашаа шэрэжэ ябатараа, нэгэ нүхэрнэй хара нүрөө (оспа) үбшөөр үбдэшоо гэжэ харюусаба. Тамуужангууд ехэ мэгдэжэ, түргэн эндэһээ арилагты гээд саашаа гүйлгэлдэжэ ябашаһан байгаа. Тиигэжэ тамуужангуудые мэхэлжэ гараад ерэһэн юм гэхэ. Теэд хаанаһаа тиигэжэ тохёолдоо юм, иигэжэ буулгаһан бэринь һараһаа үлүү болоод байхада түрхэмдөө айлшалжа ошоод байтараа, хара нүрөөгөөр үбдэжэ үхэшоо һэн гэдэг. Һэжэгтэй һүзэгтэй зон хадаа, яахын аргагүй аманай алдуури хэжэ, худал хуурмаг ябадал хэжэ, архи асарһан дээрэһээ нүгэлөө нюдөөрөө үзэбэ гэлсээ һааб даа. Үнэн ушарынь хадаа, бэриин эсэгэ мүнгэ түрсэлдэг, һорогые мөөрүүлдэг, һохорые уйлуулдаг баян һэн. Басагаяа заһахадаа, үнэгүй юумэ эрьюулжэ, контрабандна товар асархын тулада хара нүрөө үбшэнгэй уурхайтай Манжуур руу ябадал хэдэг байгаа хаш даа. 

Бэриин бууһанһаа хойшо 30-40 хоноод байхада, хадам эсэгэнь бэриеэ түрхэмүүдтэнь айлшалуулдаг һэн. Тусагаар ёһолол болохогүй. Мяхан, хилээмэ, айрһан мэтэ бэлэгтэй ошодог байгаа. Нэгэ һара тухай айлшалаад бусахадань, түрхэм эсэгэнь хүргэжэ ерэхэ. Заабол хэшэгтэйгээр хүргэдэг һэн. Хэшэг гээшэнь нэгэ хониной мяхан, айрһа, хилээмэн мэтэ зүйлнүүд. Түрүүшын гү, али удаадахи айлшалалгандань эсэгэнь басагандаа энжэ үгэдэг байгаа. Дунда шадалтай зон тугалтай үнеэ, 2-3 хони үгэхэ. Баяшуул хадаа табан хушуу мал олохоноор үгэхэ гэжэ оролдодог һэн. Хожомынь басаганайнгаа хүүгэдтэй болоходо, зээдээ гээд баһа мал үгэхэ. Гансахан лэ эхэ эсэгэтэниинь бэшэ, ойрынь түрэлнүүд баһал мал, эшэгэ, хурьгашье һаань үгэдэг гуримтайгша бэлэй. 

Басаганай хадамда ошолгые хараад үзэхэдэ, тэдэниие хүсөөр барижа үгэһэн шэнгеэр үгэдэг байгаа гэжэ һанахаар юм. Энээнэй тухай иимэ домог үгэ бии һэн. Урда сагта нэгэ нютагта зурхайша лама, зурхайша басаган хоёр байһан юм һэн ха. Тэдэ хоёр хоорондоо эбгүй, ходо тэмсэдэг, мэеэрхэлдэдэг һэн ха. Тиин байтараа басаганиинь хадамда ошохо болобо. Өөрөө үдэрөө хараха гэхэдэнь, аягүй байгаад, эхэ эсэгэнь зурхайша ламада ошожо үзүүлбэ ха. Басаган ламын гаргаһан үдэрые шалгажа үзэн гэхэдэнь, ламань хорото сэдьхэлээр тон муу үдэр заажа үгэһэн байба. Тиихэдэнь басаган хэлээ һэн гэхэ: “Тэрэ үдэрынь ошохол болоо аабзаб даа, зүгөөр юһэн бэрхые дабажа гараха ёһотой болохоб, тиихэдээ ямаршьегүй һуухаб!” Тэрэ юһэн бэрхэнь иимэнүүд: 
1) айлаар айлшалжа дүүргээд эсэгындээ ерэхэдээ, уйлаха, ондоо тээшээ буляалдаха, тиихэдэнь хүбүүд моринһоонь хүтэлжэ асарха; 
2) гэртээ ерэхэдэнь зонууд угтажа байгаад, газаа үрмэ буляалдаха; 
3) үглөөгүүр мордоходонь басагад тэрэниие буляалдаха, тиихэдэнь ходо татан абажа, мориндо дүүрээд хотонһоонь гаргаха; 
4) нара буляалдаха; 
5) дэрэ буляалдаха; 
6) бэриин мүргэтэр шэнэ гэртэ оруулхагүй, орохоёо һанаашадай нюурынь хөөдэхэ; 
7) бэри мүргэжэ ошоод эсэгындээ орохо болоходонь, хоёр талын хүбүүд гэрэй үүдэ буляалдаха; 
8) сахимжын төөлэй буляалдаха; 
9) Газарта зооһон һургаагай оройдо хадхаһан үбсүүе хүрьгэн хүбүүндэ абхуулха. 

Үбгэд хэлэхэдээ, бага зэргын һэлгүүтэйгээршье һаа, иимэ юһэн зүйлые хэлэдэг. Үрмэ буляалдалга, үүдэ буляалдалга хоёрые – урда Хоридо, Агада мэдэдэггүй, зүгөөр хойто Хоридо тиимэ ёһонууд байгаа. Агынхид Хориһоо таһарһанһаа хойшо мартаһан байжа болоо гэжэ һанахаар юм.
 
Энэшье арадай аман зохёол, домог юм ааб даа. Үнэн ушарынь болбол иимэ байжа болоо. Эртэ урда сагта дэлхэй дээрэхи элдэб яһанай зон мяхан түрэлэй аймаг аймагаараа, эсэгэ эсэгээрээ отог болон байдаг сагтаа өөрынгөө угай басагые һамган болгон абаха ёһогүй байгаа һэн гэжэ дээрэ хэлэгдээ һэм шуу даа. Тиимэ байхадаа ондоо угай эхэнэрые буляажа, хулуужа абадаг байгаа бшуу. Буряадайшье, монголойшье түүхэдэ хамаатай материалнуудые үзэхэдэ, энэ ушарые дабтаһан зүйнүүд дайралдаха юм. Тиин тэрэ үедэ тогтошоһон заншалай үлэгдэлнүүд һая болотор дамжажа ябаһан бололтой юм. Үрмэ буляалдаха гээшэнь иимэ байгаа гэхэ. Басагад айлшалжа дүүргээд эсэгындэнь ерэхэдэнь, эсэгэтэниинь үрмэ шанаад хүлеэжэ байха. Басагадай буухалаар, зондо үрмэеэ аягалаад, нэгэ тудхууртай үрмэн соо хэдэн хашарһан мүнгэ хэдэг байгаа. Газаа гэрэй хорёо гү, хониной хорёо һандайлжа, түшэжэ байһан хүбүүдтэ тудхууртай үрмэеэ үгэхэдэнь, тэдэнь тэрэнииень буляалдажа, досоонь байһан мүнгэ абахаяа оролдодог һэн ха. 

Үүдэ буляалдалгын тухай дээрэ хэлэгдээ һэн. 

Үбсүү абаха ёһо баһал үнихэнэй сахигдахаяа болинтоһан байгаа. Ц. Онгоодойн хэлэхэдээ, эхэнэрэй дүхэригэй зуухын хажууда богонишог һургааг мэтын модон зоогоотой, үзүүртэнь тэргын була пайлсануудтаяа зандаа углаатай, тэрээндэ үбсүүн үлгөөтэй байха; һургаагынь мүлижэрхиһэн, барихада халтируухай, үбэлэй саг һаань уһа адхажа мүльһэ хүргэжэрхиһэн байха; хүрьгэн хүбүүн энэ һургааг өөдэ абиржа, үлгөөтэй үбсүү абадаг гуримтай һэн гэнэ. Эхэнэр хүн, илангаяа залуу бэреэд, ямаршье эрхэгүй байдаг һэн, заримуудынь үнэндөө хадаа үбгэнэйнгээ бүлын богоолынь шахуу болошодог байгаа ха юм даа. Зунай сагта үглөөнэй 4-5 часта, үбэлдөө 7 час багта бодоод үдэшын 11 саг шахатар хүдэлхэ. Хэхэгүй ажалынь гэжэ үгы ха юм даа: эдеэгээ шанаха, шоройгоо хамаха, үнеэгээ һааха, үхэрэйнгөө шабааһа түүхэ, малаа эдеэлүүлхэ, заримдаа адуулха, арһа элдэхэ, хубсаһа хунараа оёхо, айрагаа бүлэхэ, сайгаа бусалгаха, үбһэ сабшалсаха. Хэрэгсэлэйнгээ юумые худалдажа абаха бэшэ, барагсаан өөрынгөө ажахыда бүтөөдэг байһан үедэ (натуральна ажахы), хүдэлмэринь хэмгүйл ехэ байгаа. Хадам эхэнь, тииһээ тиитэрээ наһатай болоһон һаа, хамһалсахань хомор мүртөө, өөрөө залуудаа тулиһанайнгаа харюу абаха гэһэн юумэдэл, бэридээ хажар хатуу , халтад гэһэн юумэндэ оёодолдоод химэлжэ, талхидажал байха, хэтэрхэдээ “хүбүү түрэһэндөө бү годооро” гэжэ хараадаг һамгад байгша һэн. Бэриеэ һабаагаар таһа сохижорхихо хүгшэдшье байгша бэлэй. Зарим һамгадай үбгэнииньшье хайралжа, инаг зөөлөөр хандахагүй, сохихошье хүнүүд байха. Теэд һамгад бултынь тэсээд байдаг байгаа ха юм даа. 

Гэбэшье зарим залуу эхэнэрнүүд хадам эхынгээ харшалхада гү, үбгэнэйнгээ сохиходо ядаад, өөрынгөө эхэ эсэгэдэ гүйжэ ябашадаг һэн. Тиихэдэнь эхэ эсэгэнь һөөргэнь хүргэжэ үгэдэг байгаа ха юм. 1823 ондо баталагдаһан буряад зоной байдалай уложени – хуулиин ёһоор болбол, иигэжэ тэрьелжэ ерэһэн басагаяа эхэ эсэгэнь, хадамуудайнгаа үгөөр эбтэй эетэй байха ёһотойш гэжэ һайтар ойлгуулаад, ойро зуурашье барингүй хүргэжэ хадамуудтань үгэхэ уялгатай байгаа бшуу. Гурба удаа бодожо ерэхэдэнь, хүргэжэ үгөөд лэ байха, дүрбэдэхиеэ ерээ һаань, хүргэхэ үгы, тэрэ бэри һалаха эрхэтэй болодог байгаа. 

Иимэ байдалаар бай байһаар, яахашье аргань үгы болоходоо байражаха юм. Буруугай бэлшээриһээ сааша гарахагүй, ухаан бодолоо гүйлгэхэ ушар шалтагааниие үзэхэгүй, гэрэй нобшо, гэргэдэй ажалда баригдаад бай байһаар, анханайшье гиигээгүй ухааниинь улам мунхаржа, арба хүртэр тооложо шадахагүй, “а” үзэг уншажа шадахагүй хүгшэд һулагүй байгша һэн. Эхэнэрнүүдэй 30-35 хүрэхэдэнь тон ойрын зонһоо бусад нэрыеньшье мэдэхэгүй, имагтал “тэрээнэй һамган” гэжэл нэрэтэй болошохо юм. 

Нэгэ иимэ ушар болоогшо бэлэй. 1920 оной намар сомоной ревкомой түрүүшын түрүүлэгшэ боложо һунгагдаагша һэм. Тиигээд нэгэ суглаанай һүүлээр нэгэ залуу хүн эхэ эсэгэ хоёртоо үнэмшэлгэ эрибэ. Тэрэниинь бэшэхэ гэхэдэм, тэрэ хүбүүм эхынгээ нэрые мэдэхэгүй байба, суглаанда байгшадшье мэдэбэгүй. Тэндэ байһан нэгэ хүн хэлээгшэ бэлэй: “Тон ойрынгөөшье зоной һамгадай нэрые мэдэхэгүй хадаа яагаа гээшэбибди даа, һамгаднай, баарһад, “тэрэнэй һамган” гэжэл нэрэтэй болодог юм гээшэ гү даа”. 

Хадам эхэ эсэгынгээ зүбшөөлгүйгөөр түрэлхидтөө ошоод ерэхэ эрхэгүй болошоһон аба эжын тангил басагад үбэлэй сэгдымэ хүйтэндэ сэн бүүг болошоод гү, али хүхэ ногоон халюуржа, хүхы шубуун донгодожо, уужам дайдын дууруухан манаар бүрхөөгдөөд байхада, малайнгаа хажууда гуниран гуниран дууладаг байгаа:
Эрдэнитэ уулын баруун нюурынь 
Элихэн тодохон харагдалай. 
Эжы аба хоёрни 
Энхэхэн мэндэ дуулдалай. 
Ара шэлын саһаниинь 
Аршам зузаан гэлсэнэ, 
Аба эжы хоёрни 
Амар мэндэ дуулдана.
Эбэр шэлын саһаниинь 
Эрхии нимгэн гэлсэнэ, 
Эжы аба хоёрни 
Энхэ мэндэ дуулдана. 
Салаа салбар модондо 
Сайхан дуутай гургалдай. 
Санаад һөөргөө харахадам, 
Манай эжы тодорхой. 
Модоной доогуур харахадам, 
Мойһоной эшэ тодорхой. 
Мордоод һөөргөө харахадам, 
Манай эжы тодорхой. 
Зүлгые хүдэлгэгшэ 
Зөөлэн хонгор салхин лэ. 
Зүрхыем хүдэлгэгшэ 
Абахан эжы хоёр лэ. 
Элһые хүдэлгэгшэ 
Эльгэн хонгор һалхин лэ. 
Эльгыем хүдэлгэгшэ 
Эжыхэн аба хоёр лэ.

Эхэнэрнүүдэй заримуудынь имэрхүүл байдалтай байгаа юм. Шэнэ бууһан бэри түрүүшын хэдэн жэл соо ядалдадаг, тиигэһээр үхибүүтэй болоһоор гэр шадарайнгаа юумэндэ һулагүй эрхэтэй болохо. Эсэгын хэды хүбүүд байгаа һаа, ехэнүүдынь гэрлэһэнһээ хойшо хэды шэнээн болоод “добо шарлуулжа” эсэгэтэнһээ амяараа болоходоо, эхэнэрнүүдынь гэрэй эзэн, һамганай хүсэд эрхэтэй болодог һааб даа. 

Зарим эхэнэрнүүд хадаа гэр соогоо үбгэнһөө доошогүй эрхэтэй байха, үбгэнөө мэдээдшье байха һамгад дайралдадаг һэн. Ажахынгаа болоод юрэ бүхы бүлэдөө хамаатай горитойбор хамаг хэрэгүүдээ эрэгтэйшүүлынь һамгадгүйгөөр шиидхэдэггүй байгаа. Хүбүүндээ һамга абаха, басагаяа хадамда үгэхэ тухай хэрэгүүдые заал һаа хоюулаа шиидхэхэ. Мал адууһа худалдаха, элдэб товар абахаяа баһал зүбшэдэг һэн. Үнгэрһэн зуунай үеын мэдээжэ этнограф эрдэмтэ П. М. Ядринцев 1882 ондо С-Петербургдэ хэблэгдэһэн «Сибирь как колония» гэжэ ном соогоо хэлэхэдээ, буряадууд һамгадтаа ехэ һайнаар хандадаг, бүлынгөө дотор һамгадай үгэ ехэ жэнтэй, заримдаа шиидхэхы шадалтай юм гэһэн байдаг. 

Һургуулида ябаһан, эрдэмтэй болоһон эхэнэрнүүд гэжэ оройдоошье байгаагүй гэхэдэ болохо. 1909 ондо минии һургуулида ороходо дээгүүрхи классуудта (мүнөөнэйхеэр һаа 7-8 дахи) хоёр басагад һуража ябагша һэн. Минии үеын мүн 2-3 басагад һурагша һэн ха. Эдэнэр лэ һургуулида һураһан түрүүшын эхэнэрнүүд байгаа хаш даа. Зүгөөр гэртээ байгаад эсэгэдээ гү, али нютагай үбгэдтэ заалгажа номдо һураһан эхэнэрнүүд һулагүй байдаг бэлэй. Ганса нэгэн эхэнэрнүүд, жэшээнь, профессор Барадинай эхэ, монгол түбэд хоёр ном мэдэдэг байгаа. Алба хаагша эхэнэр гэжэ бүри үгы һэн. 

Хуримуудаа хуушан ёһоороо 1920 гаран онууд хүрэтэр хэжэ байгаа юм. Зүгөөр 1917-18 онуудһаа эхилээд залуушуул түрэгүйгөөр, заримдаа эхэ эсэгын зүбшөөлгүйгөөршье абалсадаг болоо бэлэй. Иигэжэ абалсахадань, басага бодхолго гэдэг һэн. Зарим урдалхуу хүнүүд бүришье урдуур хуушанай гурим ёһонуудые дабажа эхилээ һэн ха. Жэшээнь, Ч. Базарон багша 19 зуунай һүүлээр эхэ эсэгын зүбшөөлгүй түрэ нарагүйгөөр һамга бодхожо абаһан байгаа. Мүн тэрэ үедэ профессор Г. Цыбиков баһа тиимээр абаа.