Басага хүргэлгэ

Хадамда ошохо басаганай талта һара гэжэ байдаг һэн. Тэрэнь хадаа тиимэ наһатай, тиимэ жэлтэй басаган тиимэ һарада хадамда үгтэхэ ёһотой гэһэн үдэр болзор юм. Тэрэ үдэрһөө урда хэдэн хоног соо басагаяа нютагайнгаа айлнуудаар айлшалуулдаг һэн. Хадамда ошохынгоо урда тээ түрэл түтимэйдөө айлшалжа, нютагайнгаа зонуудаар һүүлшынхиеэ уулзажа, һайн үгыень дуулажа, амар мэндэеэ хэлэжэ гараха гэһэн заншал ёһо байгаа юм. Иигэжэ айлшалгыень «зайгаашан басаган» гэжэ нэрлэдэг һэн. Айлшалуулхын тула нэгэ үбгэн, нэгэ хүбүүн, адагынь 2-3 басагад ябалсадаг байгаа. Хазаар мори унаһан тэдэнэр нэгэ айлһаа нүгөө айлда орожо, нютаг нугаараа ябадаг һэн. Тэдэнэр 100-шье метр зайтай айлай хоорондо морёо унаад ябадаг байгаа. Хүрэһэн айлнуудынь тэдэниие сайлуулаад, үбгэндэ хадаг, зайгаашан басаганда пулаад, бусадтань сахар, конфетэ үгөөд мордохуулдаг һэн. Басаган айлшалһан айлдаа саахар, хурһа, тон дүтын түрэл үбгэд, хүгшэдтэ хадаг, пулаад, үхибүүдтэнь торгон гү, али хилэн сүүмхэ (мүнгэнэй), булхар (эхэнэрэй баряад ябадаг дээрээ хуняаһатай, ооһортой сүүмхэ) бэлэглэдэг байгаа юм. 

Үдэшэлэн тэдэнэр басаганай түрэлэй гү, али эхэ эсэгынь ябалсадаг дүтынь айлда ерэжэ хонодог байгаа. Тиихэдэнь тэрэ айлда олон залуушуул суглардаг һэн. Тэрэ айлынь хони алажа шарууһалдаг бэлэй. Басаганайнгаа хонохо газарыень эхэ эсэгэнь урид олоһон, хэлсэһэн байдаг һэн. Хоноһон айлайнь басагые хожом ээлжээндээ тэдэнэр хонуулха ёһотой юм. Энэ ёһые харюу гэдэг һэн. Гэрэй үбэртэ түүдэг табяад, зониие дүхэригтэ һуулгажа хүндэлһэнэй һүүлээр үдэшын наадан бологшо бэлэй. Яажа наададагынь наадан тухай бүлэг соо хэлэгдээ һэн. Басага айлшалуулжа ябагшад иигэжэ хэдэн айлда хонодог байгаа юм.
 
Хоноод үглөөгүүр мордоходонь, тэрэ айл айлшан басаганда хони гү, али дүтын түрэлэй баян айл һаа, бодо малшье бэлэглэдэг һэн. Хожомынь басаганай эсэгэ тэдэнэй басаганда харюу болгон, баһа тиимэ мал бэлэглэхэ ёһотой байгаа. Басагые зайлгажа ябаһан нүхэдтэньшье хадаг, пулаад, конфетэ гэхэ мэтые бэлэглэдэг бэлэй. 

Иигэжэ басаган айлшалжа дүүргээд, 3-4-5 газарта хоноод, һүүлшынгээ һүниие гэртээ ерэжэ хонодог һэн. Эльгэн дээрээ тэнжээһэн эжы абынгаа гэртэ һүүлшынхиеэ хонохом гэжэ һанахадаа, үнэн сэдьхэлһээ гунигладаг байгаа юм. Боро хараанаар гэртээ ерэдэг һэн. Хэрбээ эртэ байгаа һаань, һүүлшынгээ айлда боро хараан болохые хүлеэгшэ бэлэй. Гэртээ дүтэлөөд ябатараа, басагад гэнтэ уйлалдажа эхилэгшэ һэн. Минии бишыхан ябахада, иигэжэ уйлалдахадаа, гэрһээ буруу тээшээ шэглэн, тала руу гүйлгэлдэгшэ һэн гэгшэ бэлэй. Тиихэдэнь угтажа ошоһон хүбүүд тэдэниие эрьюулжэ, моридыень жолоодожо асардаг һэн ха. Хүсэд харанхы болоод байхада, урда бүүргэ дээгүүрээ урагшаа нэнгэжэ, моринойнгоо хүзүүн дээрэ хэбтэшоод, шадалаараа бархиралдаһан басагад, энеэлдэһэн, дуулалдаһан хүбүүд шаг шууяа табилдаһаар басаганай гэртэнь ерэгшэ бэлэй. Басагые эмээл морин дээрэһээнь хуулажа хүтэлөөд, гэртэнь оруулдаг һэн. Гэртэ орохынгоо урда басагад газаа нюураа угааһан хэбэртэй бологшо бэлэй. Зүгөөр тэдэнэр гэртэ ороодшье байхадаа, һугшаралдажа, нёлбоһоо аршасагаажа һуугшад һэн. 

Нэгэ иимэ ушар болоһон юм. Нэгэ басаган гэртэ ороодшье байхадаа уйлажа байха ёһотойб гэжэ ойлгоһон аад, уйлаха гэхэдэнь, уйладаһаниинь хүрэжэ үгэбэгүй ха. Тиихэдэнь үхэгэй урдуур гарахадаа, тэндэ байһан хүнэгтэй уһан руу хургаа хээд, нюдэндөө түрхижэ, алад гараад һуухадань, хүнэй харан гэхэдэ, шуһа түрхижэрхиһэн байгаа. Басаганай эсэгэтэн хони алаһан аад, тудхууртай шуһыень үхэгэй урда табиһан байгаа бшуу.
 
Басагад хэдэн хоног соо айлнуудаар ябаха зуураа мэндэ гэхэһээ бэшэ юушье дуугаралсадаггүй һэн. Харин суг хамта ябалсаһан нүхэд хүбүүд басагад гунхажа найгажа ябаһаар моринһоо унашуужан гэжэ хараха, айлда хоноходонь, моринойнь эмээл абаха, мориинь уһалха, эдеэлүүлхэ, үглөөгүүр мордоходонь эмээллэхэ, сугларһан бэлэгүүдынь баадан соо орёожо бүһэлөөд, нюргандаа абажа ябаха нилээд ехэ ажалтай, харюусалгатай байгаа юм. 

Түрэһэн гэрһээ огтолон гаража, хариин газарта үглөөдэр ошохоёо байһан басаган айлшан янзаар хонодог һэн. Энэ һүни залуушуул сугларжа, шарууһа эдеэд, элдэб наада хэдэг бэлэй. Энэ наадынь басаганай ехэ наадан гэдэг байгаа. Хүсэд харанхы болоод байхада, газаа, гэрэй үүдэнһээ 10-15 метр газарта түүдэг табижа, бүгэдэ зониие дүхэригтэ һуулгадаг һэн. Шарууһанай ёһоор мяхан табигдаад, табаг мэдүүлэгдээд байхада, нэгэ һайн дууша хүбүүе «Уусын дууе» дуулахынь урижа, хадамда ошохо басаганай урда һуулгадаг байгаа юм. Уусын дуун дүтын зоной хадамда гарахаяа байһан басаганда хэлэһэн һүүлшын һургаал юм. Бүри үни сагта, басага үгэлгэ гээшэ отог (эсэгэ) зоной хамтын хэрэг байха үедэ арадай аман зохёол болон тогтонижожо, үеһөө үедэ дамжан ябадаг дуунууд байгаа. 21 наһатай ябахадаа, энэ дууе дуулахадам, намһаа табяад наһа аха аад, залуу ябахадаа ехэ дууша байһан нэгэ үбгэн: «Тон зүб дууладаг хүн байнаш, би иигэжэл дуулагша һэм. 15-16-тай ябахадаа, таби гаратай нэгэ үбгэндэ заалгуулаагша һэм», — гэжэ хэлээ бэлэй. 

Хадамда ошохо басаганай урда хонинойшье, бодо малайшье ууса табяатай байжа болохо юм. Эдихэ ээлжээнэйнгээ ерэхэдэ, басаган тэрэ уусаяа абажа, ама хүрөөд, урдаа һуугша хүбүүндэ заладаг юм. Тиихэдэнь тэрэ хүбүүн уусаһаа отолжо эдеэд, гэртээ абаашахаданьшье, арадань байһан хүбүүдтэшье үгэхэдэнь болохо. Тиигээд зоной эдеэлжэ дүүргээд байхада, дууша хүбүүн дуулажа эхилдэг һэн. Уусын дуун Ага нютагта хэдэн ондоогоор дуулагдадаг байгаа юм.


Ага тосхонһоо зүүн тээшэнхи зоной дуун

Нариихан, нариихан шаргаяа, абгай минии гү, 
Наранайнгаа дунда хагсаагаарай. 
Наһажаа үгы бэееэ, абгай минии гү, 
Нааданай дунда жаргаарай. 
Үндэр, үндэр шаргаяа, абгай минии гү, 
Үдэхэн нарандаа хагсаагаарай. 
Үхинхэн бага бэееэ, абгай минии гү, 
Үреэлэй дунда жаргаарай. 
Хайбан, хайбан хараяа, абгай минии гү, 
Хайбалзуулан мордоорой. 
Харихан зондоо ороходоо, абгай минии гү, 
Харюу үгы һуугаарай. 
Хиибэн, хиибэн хараяа, абгай минии гү, 
Хиибэлзүүлэн мордоорой. 
Хилэхэн зондоо ороходоо, абгай минии гү, 
Хирүү үгы һуугаарай. 
Хурьган, хурьган хонёороо, абгай минии гү, 
Хуримаа бүтээн мордоорой. 
Хоёрхон эжы абынгаа, абгай минии гү, 
Үреэлын абан мордоорой. 
Түлгэн, түлгэн хонёороо, абгай минии гү, 
Түрэеэ бүтээн мордоорой. 
Түрэһэн аба эжынгээ, абгай минии гү, 
Үреэлын абан мордоорой. 
Ботогон, ботогон тэмээгээ, абгай минии гү, 
Буйлуулжа мордоорой. 
Бууралхан сагаан эжынгээ, абгай минии гү, 
Үреэлын абан мордоорой. 
Атан, атан тэмээгээ, абгай минии гү, 
Ашаалуулжа мордоорой. 
Абахан эжы хоёройнгоо, абгай минии гү, 
Үреэлын абан мордоорой. 
Энгин, энгин тэмээгээ, абгай минии гү, 
Эмээллэжэ мордоорой. 
Эжы аба хоёройнгоо, абгай минии гү, 
Үреэлын абан мордоорой. 
Хонинойнгоо ерэхэдэ, абгай минии гү, 
Хулайлжа угтаарай. 
Худахан зонойнгоо ерэхэдэ, абгай минии гү, 
Хүндэеэ барин угтаарай. 
Үхэрэйнгөө ерэхэдэ, абгай минии гү, 
Хүнэгөө барин угтаарай. 
Үбгэд зонойнгоо ерэхэдэ, абгай минии гү, 
Хүндэеэ барин угтаарай. 
Адуугаа гэжэ һанахадаа, абгай минии гү, 
Ардагхан мориншни тэгүүлнэ аабза. 
Абаяа гэжэ һанахадаа, абгай минии гү, 
Алагхан нюдэншни мэлмэрнэ аабза. 
Эжэлээ гэжэ һанахадаа, абгай минии гү, 
Эреэхэн мориншни тэгүүлнэ аабза. 
Эжыгээ гэжэ һанахадаа, абгай минии гү, 
Эреэхэн нюдэншни мэлмэрнэ аабза. 
Хүдөөгэй ганса модые, абгай минии гү, 
Хүндэн үгы ябаарай. 
Хүбүүхэн ганса нүхэрөө, абгай минии гү, 
Хүндэлхэдэжэ һуугаарай. 
Талын ганса модые, абгай минии гү, 
Таһалан үгы ябаарай. 
Тангил ганса нүхэрөө, абгай минии гү, 
Хүндэлхэдэжэ һуугаарай. 
Сэргэдэхи морёороо, абгай минии гү, 
Хүлэгэй соло дуулдаарай. 
Сээжэндэхи зүрхөөрөө, абгай минии гү, 
Сэсэнэй соло дуулдаарай. 
Хорёодохи хонёороо, абгай минии гү, 
Баянай соло дуулдаарай, 
Хобтондохи сомоороо, абгай минии гү, 
Мэргэнэй соло дуулдаарай.

Дулдаргын районой Шандали нютагта дууладаг Ж. Балданжабоной суглуулһан дуунууд сооһоо абтаба

Орьёл булагай уһанда 
Ундалхын түлөө хүрөөрэй. 
Орон холо болобошье, 
Ушархын тула хүрэдэг. 
Энгэр газарай уһаниинь 
Эрьедээ ургана. 
Эрхэ баахан бэетнай 
Эжыгээ гэжэ һанаха лэ. 
Ара газарай уһаниинь 
Агшан түргэн урдана. 
Арай баахан бэетнай 
Абаяа гэжэ һанаха дэ. 
Үндэр һайхан уулада 
Үнгын шубуун донгодоно. 
Үргэн тэжээгшэ эжытнай 
Үриеэ гэжэ һанаха лэ. 
Эмниг дошхон моринтнай 
Эжэлээ гэжэ һанаха лэ. 
Эрхэ баахан бэетнай 
Эжыгээ гэжэ һанаха лэ. 
Альган дээрэ үндыһэн 
Арай баахан бэетнай 
Аба эжынгээ мэндые 
Алихан үдэр дуулаха аабши. 
Үбэр дээрээ үндылгэһэн 
Эмгэн буурал эжытнай 
Энхэ амар һууһыень 
Хэзээхэншье үдэр дуулаха аабши. 
Хүгшэн наһатай абаяа 
Хүзүүдэн тэбэрижэ ябаарай. 
Хүүгэн бага шиниигээ 
Хэзээ мэндые дуулаха аабиб. 
Харида үгтэхэ 
Хамаг бүгэдын ёһо лэ. 
Хари уласай газарта 
Хашагдан һууха бэрхэ лэ. 
Тохой тойроһон уһые 
Туруута морёор һэтэлээрэй. 
Тухайлһан холо газартаа 
Тон гансаараа һуухалши. 
Эрье тохойн уһые 
Эмээлтэ морёор һэтэлээрэй. 
Эсэгын үгэһэн газарта 
Эрхэ бэшэ һуугаарай. 
Үреэлтэ хадамай газарта 
Эжэлшэн мэндэ һуугаарай. 
Эжы абынгаа ашые 
Энэ бэеэрээ харюулаарай. 
Сагаан буурал эжыгээ 
Сагай сарюунда золгоорой. 
Хүгшэн буурал абаяа 
Хүндэтэй ёһоор золгоорой. 
Хабарай сагые дабаха 
Хатарша зээрдэ морин бии. 
Хайрата инаг шамхандаа 
Хазаарлан бэлэг баринам. 
Хүндэтэ дүү шамхандаа 
Хүлэгэй дээдые баринам. 
Хүмэлдэргэ шэмэг зүүжэ, 
Хүхеэхын тула баринам. 
Аба эжы хоёроо 
Адли уйлуулан мордое. 
Буурал сагаан эжыгээ 
Баһа уйлуулан мордое. 
Хурьган, хурьган хонёороо 
Хурим хэжэ мордое. 
Холо ойрын зониие 
Хуряан дахуулжа мордое. 
Түлгэн, түлгэн хонёороо 
Төөлэй гарган мордое. 
Түрэлэй олон зоноороо 
Түдэл үгы мордое. 
Хариин холо аянда 
Хазаарта мориёо бэхилээрэй. 
Хададаа харбаһан һомониинь 
Харьялан буухань хайратай лэ. 
Харида ябаха бэеыншни 
Хайлан мордохо хайратай лэ.

Хүнхэрэй сомондо һуудаг Бадмын Боролдойһоо бэшэжэ абаа һэм

Набтар уулын оройгоор 
Наранай туяан мандана. 
Найман хүлтэй шэрээдэ 
Зулын туяан мандана. 
Үндэр уулын оройгоор 
Үүрэй туяан мандана. 
Үндэр хүлтэй шэрээдэ 
Зулын туяан мандана. 
Орьёлоо булагай уһанһаа 
Ундалхын тула буугаарай. 
Ороной холо ошобошье, 
Ушархын тула һуугаарай. 
Эрье булагай уһаниинь 
Эршэмтэй түргэн урдадаг, 
Энгиин газар ошохошни 
Эхэнэр хүнэй ёһо юумэ. 
Харьялаа булагай уһаниинь 
Хааян түргэн урдадаг. 
Хариин газар ошохошни 
Хамаг зоной ёһо юумэ. 
Наранай шанга гэрэлдэ 
Набшаһанай үнгэ тунгалаг. 
Наһанай залуу ябахада, 
Наадан түрэ тунгалаг. 
Найр түрын түшэмэдтэ 
Нааданай домог үргэнэм. 
Түрэ найрай түшэмэдтэ 
Төөлэйн домог үргэнэм. 
Эмниг дошхон шаргые 
Эжэлхэндэнь табяарай. 
Эжынгээ мэндые 
Эрьен ерэжэ золгоорой. 
Ардаг дошхон шаргые 
Адуухандань табяарай. 
Абынгаа мэндые 
Айлшалан ерэжэ золгоорой. 
Хада газар халгаатай юм, 
Хазаартаяа татаарай. 
Хариин газар хатуу юм, 
Харюудан үгы ябаарай. 
Уула газар халгаатай юм, 
Унагшаяа татаарай. 
Уладай газар хатуу юм, 
Ойлгомжотой ябаарай. 
Харлан байгша Хангилаймнай 
Харгы замынь хазагайхан. 
Хариин газар ошобош даа, 
Хамаг бүгэдын ёһо юумэ. 
Хүхэрэн байгша Хүхэлбиимнай 
Хүтэл дабааниинь хазагайхан. 
Хүнэй газар ошобош даа, 
Хүн бүгэдын ёһо юумэ.

Һүдэнтын сомондо һуудаг Базаров Абидаһаа бэшэжэ абаа һэм

Хададаа табиһан сомоноймнай 
Ханхинан унахань хайратай. 
Харида ёһотой таанараймнай 
Хайлан мордохонь хайратай. 
Хүбшэдэ табиһан сомоноймнай 
Хүнхинэн буухань хайратай. 
Хүнэйдэ ёһотой таанараймнай 
Хүйлэн мордохонь хайратай. 
Орьёл булагай уһанда 
Ундалхын тула хүрөөрэй. 
Ута холо зорибошье, 
Ушархын тула һуугаарай. 
Харьял булагай уһанда 
Ханахын тула хүрөөрэй. 
Хариин холо зорибошье, 
Ханилхын тула һуугаарай. 
Алтан шара зулаяа 
Бурхандаа бадараан үргөөрэй. 
Аба эжы хоёроо 
Ашатай һайханаар хүндэлөөрэй. 
Хамаг гэртэхи байдалаа 
Ханамжатай һайханаар байлгаарай. 
Ханилжал һууһан нүхэртэйгөө 
Хал үгыхэн һуугаарай. 
Эмниг дошхон мориншни 
Эжэлээ гэжэ инсагаалха. 
Эрхэ баахан бэешни 
Эжыгээ гэжэ һанаха. 
Ардаг дошхон мориншни 
Адуугаа гэжэ инсагаалха. 
Айдар баахан бэешни 
Абаяа гэжэ һанаха. 
Хазагал дошхон мориёо 
Хазаарлан яажа унахабши. 
Хариин хүбүүн харатай юм, 
Харатай гэбэш гэнэдэдэг. 
Эмниг дошхон мориёо 
Эмээллэн яажа унахабши. 
Энгиин хүбүүн харатай юм, 
Эрхэб гэбэш гэнэдэдэг. 
Ара газарай уһаниинь 
Агшам түргэн урдадаг. 
Аба, эжын һургаалые 
Алдан үгы ябаарай. 
Энгэр газарай уһаниинь 
Эрьеэ зубшан урдадаг. 
Эжы, абын һургаалые 
Эбдэн үгы ябаарай.

Дуулажа дүүргэхэдэнь, басаган тэрэ хүбүүндэ хадаг гү, тамхинай алшуур гү, али тон ядахадаа, конфетэ бэлэг үгэдэг юм. Тиихэдэнь дүхэриг таража, наадан эхилдэг һэн.

Алагхан үнеэнэй һаамалхан, 
Арзахан хара нэрэмэлхэн — 
Аягатай духаряаемнай бариита. 
Айдархан ябаһан хүүгэеэ 
Абаашажал мандаа хайрлыта.

Харагшан үнеэнэй һаамалхан, 
Хатуухан хара нэрэмэлхэн — 
Харюулгын духаряаемнай бариита. 
Хайратайхан ябаһан хүүгэеэ 
Хадамлан хүргэжэ хайрлыта.

Эреэгшэн үнеэнэй һаамалхан, 
Эрхимхэн хатуу нэрэмэлхэн — 
Энээхэн духаряаемнай бариита. 
Эрхэхэн ябаһан хүүгэеэ 
Энжэтэйнь хүргэжэ хайрлыта,—
 гэжэ хүрьгэн боложо байһан хүбүүнэй нүхэд дуулалдадаг бэлэй. 

Үглөөгүүр басагад яаралгүйгөөр оройшог бододог юм. Тиигэһээр байтарнь, хүргэлсэхэ зон сугларжа эхилдэг. Тэдээн соо нэгэшье басаган байха ёһогүй. Урданай гуримаар басагад бэриие хүргэлсэхэшье, түрэдэшье байха эрхэгүй байгаа юм. 

Басаганай мордоходо, хонин, морин сагууд муу байгаа. Эдэ сагые нараар тухайлдаг һэн. Басаганай мордохын урда тээ буляалдаанай сагай тулажа ерэхэдэ, басагад шэнэ гэрһээ гаража, хойшоо, үхэрэй хорёогой арада ябашагша һэн. Нэгэ хэдэн сагай үнгэрхэлөөр, абаашахаяа ерэһэн хүбүүд наанаһаань ошохо. Басагад хадамда ошохо басагаяа дундаа хээд һуужа байха юм. Тэрэнь нүхэд басагадтаа, зарим хүбүүдтэ сахар, конфетэ болоод гоёлойнгоо һабхагуудые тараажа үгэдэг байгаа. Хүбүүдшье һабхагта хүртэлсэгшэ һэн. Урдань хүбүүд гэзэгэтэй, һабхагтай ябадаг заншалтай байгаа ха юм даа. Тиигэжэ байтараа басагад уйлалдаад, хадамда гараха басагандаа зүг бүхэнһөөнь зариманиинь гартань, зариманиинь бүһэдэнь, зариманиинь дэгэлдэнь бажуулдан аһашадаг һэн. Заримдаа басаганайнгаа хоёр хамсы соогуур ута бүһэ ото гаргаад, тэрэнэйнгээ үзүүрнүүдые бэшэ бэшэ басагадайнгаа бүһэһөө хүрмэжэрхиһэн байгша бэлэй. Тиихэдэнь хүбүүд хүсөөрөө орожо, дундахи басагынь мулталан абахые оролдохо юм. Али алинииньшье бүхы хүсөөрөө орожо, үнэн зүрхэнһөө буляалдаан болодог һэн. Унжаганалдаһаар, носолдоһоор, бултыень гэрэй хажууда асаржа һалгаад, хадамда ошохо басагаяа тэлэжэ, тэндэ бэлэн болоод хүлеэжэ байһан моритой хүндэ үргөөд абаашажа үгэхэдэнь, морин дээрэхи хүниинь урдуураа хүндэлэн бүгтэрүүлжэ хэбтүүлээд, аалихан галгиһаар саашаа ябаха юм. Тиимэ жэлтэй хүн тиимэ зүһэтэй морёор тиимэ зүг тээшэ гаргаха гэжэ урид хэлсээтэй байдаг байгаа. Тэрэ хүн зуугаад метр ябаад, басагаяа өөрынь мориндо мордохуулжа, хүргэжэ абаашаха зонтой саашалдаг һэн. Тиихэдээ тэдэнэр барагсаан хазаар моритой ябадаг байгаа. Басаганай барааниинь зоной хойно тэргэдэ ашаатай ябадаг юм. Энээниие хүтэл гэдэг һэн. Хамтадаа 40-50, баяшуулай басаган һаань, зуугаадшье хүн хүргэдэг байгаа. Тэдэнэй дунда һогтуу нэгэшье хүн үзэгдэдэггүй агша бэлэй.