Мал барюулга

Хүбүүнэй эсэгэ худатанаа урижа, үгэхэ ёһотой малаа тэдээндээ үгэдэг һэн. Басаганай эсэгэ хажуудаа 20-30 эрэгтэйшүүлтэй ерэхэ, худатанииньшье олон хүниие уриһан байха ёһотой. Дүхэриг дээрэ шарууһан табигдаад, табаг мэдүүлэгдээд байхада, хүбүүнэй эсэгэ худа урагуудайнгаа талын худын түрүүдэ хадаг барижа: «Хүндэтэ ноён худа, худа урагуудаа урижа, мал барюулхаяа байнаб. Барюулха мални тэды шэлдэгтэй, тэды адуун, тэды үхэр, тэды хонин — хамта тэды толгой мал. Эдээниием тогтоожо хайрлыт» гэхэ юм. «Зай, яаха зонбибди?» гэжэ худын түрүү нүхэдһөө зүбшөөл һураад, тэдэнэйнгээ зүбшөөхэдэ, хадагынь тогтоон абадаг һэн. Тиигээд лэ шарууһаяа эдижэ ородог байгаа. Теэд хурим дээрэ тусгаар иимэ ёһололнууд болодоггүй һэн. Найрлалгын дүүрэхэдэ, худа урагууд абаһан малаа туугаад мордодог һэн. Худадаа барюулһан морииень худын түрүү унаад ошодог байгаа юм. 

Баяшуул һүрэг мал туужа ошодог бэлэй. Биб гэһэн баяшуул иигэжэ хэлэдэг һэн: «Басаганайнгаа худалдаанда үсөөхэн мал баряад, монсогонуулан туужа ябахаяа нэрэеэ хайрланам». Иимэ нэгэ ушар болоһон юм. Залуухан багша хүбүүн нэгэ баянай басага эрибэ. Гансашье үзэг танихагүй мүртөө омогорхуу, бардам тэрэ баян басагаяа үгэхөөр хэбэргүй байтараа, эриһэн тоото малынь тэрэ хүбүүнэй үгэжэ шадахагүйдэнь: «Та багша һаа багша юм аабта даа, теэд басагаяа үгытэй хүндэ үгөөд, оройдоол арбаад гаран толгой мал борсогонуулан туужа ябана гэжэ хэлсүүлхэ аргам үгыл даа, өөртөөл адли шадалтай айлые оложо, басагынь эреэ һаатнай дээрэ гээшэл ха» гэжэ хэлэһэн байгаа юм. 

Хүбүүнэй эсэгэ худагыдаа мори унуулхын тула аминдань уридаг һэн гэжэ Онгоодойн Цыбык бэшэһэн байдаг. Худагынь хэдэн эхэнэртэй, хэдэн хүбүүдтэй ерэдэг байгаа. 

Зарим зон түрынгөө үглөөдэр, үглөөнэй дүхэриг дээрэ худагыдаа мориинь унуулдаг һэн. Туг һүүлээ тугалда эдюулээгүй, тунга газарһаа даари гараагүй мори унахабди гэхэ мэтын эрилтэ худагын түрүү хэдэг байгаа. Унуулха мориёо хүтэлэн асаржа, жолооень худагын түрүүгэй гарта барюулха, тиигээд дүхэригэй дунда хүтэлжэ оруулхадань, басаганай талын зон хүл мяхан, хүхүүр архи гэлдэхэ, нэгэниинь мориной толгойдо сусал барижа далаганаха юм. Тиихэдэнь хүбүүнэй талынхид хониной нэгэ хүл, амһартатай архи асаржа, сусал баригша хүндэ барюулха. Тэрэ юумэнүүдынь абаад, мориёо хүтэлжэ абаашаха юм. Мяхыень шэнэ гэртээ абаашаад, шанажа эдидэг һэн. 

Дунда шадалтай зон 5-10 бодо, арбаад хони барюулдаг һэн. Тэдээн соонь тугал, буруу, унаган, дааганшье оролсодог байгаа. Баяшуул зуу зуугаар мал барюулдаг һааб даа. Зарим баяшуул азаргаар адуу барюулна гэгшэ бэлэй. 

Агын аймагай нюдарган баян Санданов аша бэриингээ худалдаанда 1001 толгой мал үгэһэн, бэринь 10 мянган толгой мал энжэ асарһан юм гэжэ Буряадай мэдээжэ этнограф С. П. Балдаев «Буряадай түрын ёһонууд» гэһэн ном соогоо бэшэнэ. Минии һанахада, С. П. Балдаевта буруу мэдээ үгтэһэн байгаа. Санданов баян 1930 он хүрэтэр ашаһаа байха бэритэйшье болоогүй юм. Ага нютагта Санданов гэжэ фамилитай сууда гараһан ондоо баяншье байгаагүй. Энжэдэ 10 мянган мал үгэхэһөө байтагай оройдоошье 10 мянган малтай баяшуул Агада байһаниинь мэдэгдэнэгүй. Хүн басагандаа энжэ үгэхэдөө, бүхы зөөриингөө хахадһаа байха гурбанайнь нэгэ хубииень үгэдэггүй байгаа. Хэрбээ 10 мянган толгой мал энжэ үгэхэ хүн байгаа гээшэ һаа, адагынь 30-40 мянган толгой малтай хүн байһан бололтой. Теэд тиимэ баян Агада байгаагүй лаб. 

Зарим баяшуул бэлэг мориёо шэлэхэдээ, худынгаа эрхим һайн мориинь нэрлэн амалжа абадаг байгаа. Мориной эзэнэй гансата зүбшөөхэгүйдэнь, арсалдаан болодог һэн. Мал шэнжэхэдээ бэрхэ зон һанагдаагүй эрилтэ хэдэг һэн гэхэ. Сагаан отогой зайһан Наманжуугай Сэнгэ худындаа мал барихаяа ерэһэн юм. Минии адуун сооһоо өөрынгөө дуратай мори шэлэжэ баригты гэжэ худынгаа хэлэхэдэнь, Наманжуев адуунайнь хажууда ошоод, хаража хаража шэлэхэдээ, эхэеэ дахажа ябаһан даахитай даага зааба. Хэдэн азарга адуугаа ээрээд харуулжа байһан худань Наманжуевай заагша даахитай даагые хараад: «Һүү, яаба гээшэбта, үндэр түрэлтэ худа, тандаа би яажа иимэ тулюур туйган даага барюулжа байхабиб, хайрлыт, ондоо мори шэлыт» гэбэ ха. «Даахиин саана хүлэг байха, дагадхын саана баатар байха» гэжэ Наманжуев харюусаад, тэрэ даагаяа абаа һэн гэхэ. Теэд хэдэн жэл үнгэрөөд байхада, тэрэ дагдагар дааганиинь бүхы Агада суутай, Сэнгын «Улаан хасарта» гэжэ гүйгөөшэ болоо һэн ха. 

Басаганай худалдаанда мал абажа, хүн угтаашье баяжадаггүй юм гэгшэ һэн. Яахадааб гэхэдэ, тэрэ малынь басаганай хубсаһа хунар, бараан, энжэ, бэлэг гэхэ мэтэ хамаг заһалдань гарадаг байгаа юм. 

Хэрбээ басагаяа хүргөөгүй байтарнь тэрэнэйнгээ үхэшоо һаань, барюулһан малынь бусааха ёһотой байгаа. Зүгөөр заримдаа тэрэ басаганай дүүе, наһа хүсэжэ ябаһан басагые үхэгшэ басаганайнгаа орондо үгэхэ ушарнууд байдаг һэн. Иимэ ёһо дэлхэй дээрэ ондоо арадуудташье байдаг байгаа. Үбгэеэ үхүүлһэн залуу эхэнэр һамгагүй байһан дүүтэйнь гү, али ахатайнь ниилээд һууха ушар байдаг һэн. 

Басагаяа ондоо хүндэ хадамда үгэжэрхёо һаа, басаганай эсэгэ абаһан малаа бусааха ёһотой байгаа. 1823 ондо гаргагдаһан хуулиин ёһоор, абаһан малаа түлтэйгөөрнь бусаахаһаа гадна нэгэ мори гү, али нэгэ сар засаг түрэдэ яла түлэдэг байгаа юм. Хадамтай болоод байһан басаган эхэ эсэгынгээ мэдэлгүйгөөр, өөрөө мэдэжэ ондоо хүндэ ябашоо гээшэ һаань, тэрээниие абагша хүн эхэ эсэгэдэнь нэгэ мори, нэгэ сар, тугалтай үнеэ, хурьгатай хони, эшэгэтэй ямаа үгэхэ, түрүүн эреэд байһан хүндэнь хадаг табилга, бэлэг табилга, мал барюулга гэхэ мэтын юумэндэ гаргашалһан зөөрииень түлэхэ ёһотой. Басаганай эсэгэ абаһан малаа хүсэдөөрнь бусаагаад, үшөө дээрэһээнь арбан толгой мал бүриин гурбан мал нэмэжэ үгэхэ уялгатай байгаа.