Сагаалган
Доржи Банзаров Сагаан hара тухай
4 февраля 2022
1370
200 жэлэй саана, 1822 оной хабар Зэдын зэрэлгээтэ талын Үшөөтэй нютагта буряад арадай солото хүбүүн Доржи Банзаров түрэhэн юм.
Хурса ухаатай хүбүүн Троицкосавскын сэрэгэй ород-монгол hургуули эрхимээр дүүргээд, 1835 ондо Казаниин гимназида hураха эрхэдэ хүртэбэ. Дүрбэн хүбүүд: Доржи Банзаров, Цокто Чимитов, Гырыл Будаев, Доржи Буянтуев гэгшэд лама Галсан Никитуевай хүтэлбэри доро Казань хото хүрэжэ ерэhэн байна.
Ородой соёл болон эрдэмэй элитэ түлөөлэгшэдые hургажа гаргаhан суута энэ гимназиие 1842 ондо алтан медаляар дүүргээд, Доржи Банзаров Казаниин университедэй философско факультедэй зүүн зүгэй таhагай оюутан болоо hэн. Ород гүрэнэй эрдэмэй томо түб гэжэ алдаршаhан энэ университедые суута математик Н.И.Лобачевский толгойлдог hэн. Эрхим бэрхэ багшанарай, солото эрдэмтэдэй нүлөөн доро Д.Банзаров гуманитарна эрдэм, монгол, манжа, түүрэг, ланза болон Зүүн Европын хэлэнүүдые амжалтатай шудалhан байна. Олон хэлэ hайнаар мэдэхэ хадаа урданай зохёолнуудые, эрдэмэй ажалнуудые ядамаггүй шудалха болоhон бэлигтэй оюутан Доржи Банзаров эрдэм шэнжэлгын хүнгэн бэшэ зам шэлэhэн түүхэтэй.
Д.Банзаров 1846 ондо «Казаниин губерниин ведомостьнууд» сониной 30-дахи дугаарта «Сагаан hара. Монголнуудай шэнэ жэлые hайндэрлэдэг тухай» гэhэн гаршагтай статья анха түрүүн хэблэhэн юм. Сагаалганай үмэнэ солото эрдэмтын түүхын-этнографическа энэ шэнжэлэл тухай тогтожо дурсая. Доржи Банзаровай ажабайдал болон зохёохы ажалаар буряад угсаатан үеhөө үедэ hонирходог ха юм даа.
Статьягай эхиндэ Д.Банзаров монголнууд ородуудтал адли олон hайндэртэй бэшэ, ори гансахан Сагаалганиие hайндэрлэдэг гэжэ онсолно. Энэ hайндэр Чингис хаанай үеhөө бүри урда сагта тэмдэглэдэг байhан, Түб Азиин арадуудай буурал эртэ урдын ёhо заншал гээд эрдэмтэн тодорхойгоор бэшэнэ.
Эзэн Чингисэй аша гушанар энэ урданай ёhололые наринаар сахидаг байгаа. Кипчагай (Алтан Ордагай) монголнууд лалын (мусульман) шажанда шүтэдэг болотороо Эжэл (Волго) мүрэнэй эрьедэ Сагаан hарые hайндэрлэдэг байжа магад гээд Д.Банзаров багсаамжална. Батуу хаанай уг залгамжалhан түрүүшын үри саданар Казанка голой эрьедэ Ордоноо табидаг байгаа юм гэлсэдэг. Казань хотын оршон тойронхи нютагууд урдань Сагаалганай hайндэрые үзэhэншье байжа болохо, энэ багсаамжые баталжа боломоор мэдээн үгы гээд эрдэмтэн тодорхойлно.
Сагаалган Улаан-Үдэдэ
Ази түбиие эзэмдэжэ байhан монголнуудай агууехэ хаан Хубилайн (1260-1294) зонхилхо үедэ Бээжэнэй ордоной дэргэдэ Сагаан hарые яажа hайндэрлэhэн тухай Венециин аяншан Марко Поло гэгшын гайхалтай hонин мэдээсэлтэй Казань хотын уншагшадые Доржи Банзаров танилсуулhан юм: «Энэ үдэр хотонуудые захирагшад, можонуудай ноёд алта мүнгэ, эрдэни шулуу, субад, хамба торго, сагаан моридые хаандаа эльгээдэг. ...Монголнууд мүн бэе бэедээ бэлэг үгэлсэдэг, энэнь шэнэ жэлдэ зол жаргалай бэлгэ тэмдэг болохо гэжэ этигэдэг.
Һайхан hайндэртэ хэрэглэгдэхэ алта, мүнгэн амhарта дүүрэтэр хэhэн ханзануудые заануудта ашажа хаан ордондо асардаг. Найрта хэрэгтэй эдихэ, ууха юумэ гоё hайхан бүд нэмэргэтэй олон гэгшын тэмээгээр асардаг юм.
...Морилhон айлшад нэрэ зэргынгээ, эзэлжэ байhан тушаал зиндаагайнгаа ёhоор hуурияа эзэлээд байхадань: „Үбдэг дээрээ hэхэрэгты, hүгэдэгты!“ гэжэ ёhололые хүтэлэгшэ захирдаг. Булта үбдэглэн hэхэржэ, бурханда мүргэhэн шэнгеэр духаяа газарта дүрбэ дахин хүргэжэ дохино.
...Хаан ордоной тэг дунда байhан улаан үнгэтэй hайхан шэрээ дээрэ табяатай мандалда хүн бүхэн дүтэлнэ. Шэрээ дээрэ агууехэ хаанай нэрэ бэшээтэй: хүн бүхэн уталга абажа, мандал дээрэ табяад, хангал үнэртэй санзай хаанай хүндэлэлдэ аhаагаад, өөhэд өөhэдынгөө hуурида бусана».
Энэ ушарые Марко Поло буруугаар тайлбарилаа гээд Доржи Банзаров зааhан байна: «...түшэмэлнүүд хаанай хүндэдэ санзай ууюулна гэжэ тэрэ бэшэнэ, тэрэнь тиимэ бэшэ юм, тэдэнэр тэнгэридэ зорюулжа санзай табидаг байгаа. Мүнөөшье монголнууд шэнэ жэлэй үдэр гэрэйнгээ урда үргэлэй газар бэлдэжэ, hайхан хангалтай ногоо ууюулдаг».
Мүнөө үедэ мэдээжэ болоhон түүхын баримтануудые нэмэн дурдая. Хубилай хаанай зонхилхо үедэ зүүн зүгтэ Корейhээ эхилээд, баруун зүгтэ Венгри хүрэтэр, хойно Байгалhаа захалаад, урда зүгтэ Гималай хүрэтэр асари ехэ Хамаг Монгол гүрэн түрэ нэмжыдэг бэлэй. Тэрэнэй хаан шэрээдэ hууhан жэлнүүд Евразиин хамагhаа томо гүрэнэй эгээн hалбарhан үе болоно. Агууехэ хаан Азиин, Европын эртэ урдын соёлой, оюун ухаанай туйлалтануудые ашаглахые оролдодог байгаа. Уран зохёол, эрдэм, урлал хүгжөөлгые дэмжэдэг hэн. Марко Полын гэршэлhээр, Хубилай хаанай ордон шадар хариин олон эрдэмтэд, зураашад, зохёолшод, уран дархашуул, далайн онгосо бүтээгшэд хүдэлдэг байhан. Хубилай Урда Хитадhаа ниислэл хотодо барайгар зөөхын түлөө Агууехэ канал барюулжа дүүргээ. Хитад верьфнүүдтэ мянга мянгаар худалдаа наймаанай ба сэрэгэй онгосонууд бүтээгдээд, талын монгол далайда тамаржа hураа бэлэй. Агуу гүрэнэй онгосонууд аяар холын 13 зуун жэлдэ Номгон, Энэдхэг ехэ далайнуудые гаталжа, Цейлон, Ява, Перси хүрэдэг hэн.
Найр нааданай үедэ
Агууехэ торгон зам, сайн зам ниислэл Бээжэн хотые Европын заха хизаартай холбодог hэн. Сайн зам манай Буряад тала дайдаар мүн лэ гарадаг байгаа.
Хубилай хаанай тогтоолоор бүхы гүрэн түрэдэ шэнэ жэлэй hайндэр үбэл хабар хоёрой уулзуур дээрэ 1267 онhоо тэмдэглэгдэдэг болоо hэн. Харин энээнhээ урид монголнууд шэнэ жэлээ намарынь угтадаг байгаа гээд Доржи Банзаров онсолно: «Буддын шажанда ороогүй байхадаа, монголнууд шэнэ жэлые намар тэмдэглэдэг байгаа. ...нэрэнь сагаан (айрhан) гэhэн үгэhөө гараа гэжэ хэлэхэ шухала, юундэб гэхэдэ, намар үнеэдэй хожоржо, hү багаар үгэхэ сагта монголнууд айрhаяа эдижэ захалдаг юм. Тиимэhээ сагаан hарые „айрhанай hара“ гэжэ нэрлэхэдэ болохо».
Д.Банзаров сагаан hарые татаарнуудай сабан (сабантуй) гэдэг hайндэртэй жэшэнэ: «Урдань сагаан hарын намар тэмдэглэгдэдэг байхада, эндэхи татаарнуудай сабан гэдэг hайндэртэл адли мори урилдаан, бүхэ барилдаан болодог байгаа. Һүүлдэ сагаан hарын үбэлэй hүүл багаар болгогдоходо, энэ ёhо заншал болюулагдаhан юм. Үбэлэй хүйтэндэ, саhан соогуур, моридой туранхай сагта монголнууд тиимэ наада зугаа гаргаха аргагүй болоо. Харин зунай сагта орон дэлхэйн эзэдтэ үргэл мүргэл хэхэ, обоо тахиха үедэ мори урилдаан, бүхэ барилдаан болодог».
Казань хотодо ажабайха үедөө сагаан hара нэгэтэ бэшэ угтаhан ерээдүй солото эрдэмтэн арадайнгаа ёhо заншал наринаар сахижа, бэелүүлжэ боломоор үргэл мүргэл үйлэдэдэг байhан гэжэ багсаамжалхаар. Монголнуудай Шэнэ жэл Казаньда яагаад угтаhан тухай тэрэ иигэжэ бэшэнэ: «Арадайнгаа hайндэрэй баяр ёhололдо монголнууд ород хани нүхэдөө, танил талаяа үргэнөөр хабаадуулдаг заншалтай, энэ hайндэртэнь ородууд өөhэдhөөнь олон байхаяа hанадаг».
Эрдэмтын эдэ мүрнүүдые уншаад, Буряад Уластамнай Сагаан hарын hайндэр ямар үргэн дэлисэтэйгээр, бүхы үндэhэ яhатанай хабаадалгатайгаар, эбтэй hайханаар үнгэрдэг гээшэб гэhэн баяр халима бодол түрэнэ. Бүгэдэ арадай hайндэр гэжэ хуулита ёhоор баталагдаад, амаралтын үдэр болгогдоhон ха юм даа.
Буурал сагай сууряан, Түб Азиин арадуудай жэнхэни ехэ hайндэр Сагаан hараяа урма баяртай угтажа, саг үедэ сагаалжа, ногоолжо байхамнай болтогой!
Ородой соёл болон эрдэмэй элитэ түлөөлэгшэдые hургажа гаргаhан суута энэ гимназиие 1842 ондо алтан медаляар дүүргээд, Доржи Банзаров Казаниин университедэй философско факультедэй зүүн зүгэй таhагай оюутан болоо hэн. Ород гүрэнэй эрдэмэй томо түб гэжэ алдаршаhан энэ университедые суута математик Н.И.Лобачевский толгойлдог hэн. Эрхим бэрхэ багшанарай, солото эрдэмтэдэй нүлөөн доро Д.Банзаров гуманитарна эрдэм, монгол, манжа, түүрэг, ланза болон Зүүн Европын хэлэнүүдые амжалтатай шудалhан байна. Олон хэлэ hайнаар мэдэхэ хадаа урданай зохёолнуудые, эрдэмэй ажалнуудые ядамаггүй шудалха болоhон бэлигтэй оюутан Доржи Банзаров эрдэм шэнжэлгын хүнгэн бэшэ зам шэлэhэн түүхэтэй.
Д.Банзаров 1846 ондо «Казаниин губерниин ведомостьнууд» сониной 30-дахи дугаарта «Сагаан hара. Монголнуудай шэнэ жэлые hайндэрлэдэг тухай» гэhэн гаршагтай статья анха түрүүн хэблэhэн юм. Сагаалганай үмэнэ солото эрдэмтын түүхын-этнографическа энэ шэнжэлэл тухай тогтожо дурсая. Доржи Банзаровай ажабайдал болон зохёохы ажалаар буряад угсаатан үеhөө үедэ hонирходог ха юм даа.
Статьягай эхиндэ Д.Банзаров монголнууд ородуудтал адли олон hайндэртэй бэшэ, ори гансахан Сагаалганиие hайндэрлэдэг гэжэ онсолно. Энэ hайндэр Чингис хаанай үеhөө бүри урда сагта тэмдэглэдэг байhан, Түб Азиин арадуудай буурал эртэ урдын ёhо заншал гээд эрдэмтэн тодорхойгоор бэшэнэ.
Эзэн Чингисэй аша гушанар энэ урданай ёhололые наринаар сахидаг байгаа. Кипчагай (Алтан Ордагай) монголнууд лалын (мусульман) шажанда шүтэдэг болотороо Эжэл (Волго) мүрэнэй эрьедэ Сагаан hарые hайндэрлэдэг байжа магад гээд Д.Банзаров багсаамжална. Батуу хаанай уг залгамжалhан түрүүшын үри саданар Казанка голой эрьедэ Ордоноо табидаг байгаа юм гэлсэдэг. Казань хотын оршон тойронхи нютагууд урдань Сагаалганай hайндэрые үзэhэншье байжа болохо, энэ багсаамжые баталжа боломоор мэдээн үгы гээд эрдэмтэн тодорхойлно.
Сагаалган Улаан-Үдэдэ
Ази түбиие эзэмдэжэ байhан монголнуудай агууехэ хаан Хубилайн (1260-1294) зонхилхо үедэ Бээжэнэй ордоной дэргэдэ Сагаан hарые яажа hайндэрлэhэн тухай Венециин аяншан Марко Поло гэгшын гайхалтай hонин мэдээсэлтэй Казань хотын уншагшадые Доржи Банзаров танилсуулhан юм: «Энэ үдэр хотонуудые захирагшад, можонуудай ноёд алта мүнгэ, эрдэни шулуу, субад, хамба торго, сагаан моридые хаандаа эльгээдэг. ...Монголнууд мүн бэе бэедээ бэлэг үгэлсэдэг, энэнь шэнэ жэлдэ зол жаргалай бэлгэ тэмдэг болохо гэжэ этигэдэг.
Һайхан hайндэртэ хэрэглэгдэхэ алта, мүнгэн амhарта дүүрэтэр хэhэн ханзануудые заануудта ашажа хаан ордондо асардаг. Найрта хэрэгтэй эдихэ, ууха юумэ гоё hайхан бүд нэмэргэтэй олон гэгшын тэмээгээр асардаг юм.
...Морилhон айлшад нэрэ зэргынгээ, эзэлжэ байhан тушаал зиндаагайнгаа ёhоор hуурияа эзэлээд байхадань: „Үбдэг дээрээ hэхэрэгты, hүгэдэгты!“ гэжэ ёhололые хүтэлэгшэ захирдаг. Булта үбдэглэн hэхэржэ, бурханда мүргэhэн шэнгеэр духаяа газарта дүрбэ дахин хүргэжэ дохино.
...Хаан ордоной тэг дунда байhан улаан үнгэтэй hайхан шэрээ дээрэ табяатай мандалда хүн бүхэн дүтэлнэ. Шэрээ дээрэ агууехэ хаанай нэрэ бэшээтэй: хүн бүхэн уталга абажа, мандал дээрэ табяад, хангал үнэртэй санзай хаанай хүндэлэлдэ аhаагаад, өөhэд өөhэдынгөө hуурида бусана».
Энэ ушарые Марко Поло буруугаар тайлбарилаа гээд Доржи Банзаров зааhан байна: «...түшэмэлнүүд хаанай хүндэдэ санзай ууюулна гэжэ тэрэ бэшэнэ, тэрэнь тиимэ бэшэ юм, тэдэнэр тэнгэридэ зорюулжа санзай табидаг байгаа. Мүнөөшье монголнууд шэнэ жэлэй үдэр гэрэйнгээ урда үргэлэй газар бэлдэжэ, hайхан хангалтай ногоо ууюулдаг».
Мүнөө үедэ мэдээжэ болоhон түүхын баримтануудые нэмэн дурдая. Хубилай хаанай зонхилхо үедэ зүүн зүгтэ Корейhээ эхилээд, баруун зүгтэ Венгри хүрэтэр, хойно Байгалhаа захалаад, урда зүгтэ Гималай хүрэтэр асари ехэ Хамаг Монгол гүрэн түрэ нэмжыдэг бэлэй. Тэрэнэй хаан шэрээдэ hууhан жэлнүүд Евразиин хамагhаа томо гүрэнэй эгээн hалбарhан үе болоно. Агууехэ хаан Азиин, Европын эртэ урдын соёлой, оюун ухаанай туйлалтануудые ашаглахые оролдодог байгаа. Уран зохёол, эрдэм, урлал хүгжөөлгые дэмжэдэг hэн. Марко Полын гэршэлhээр, Хубилай хаанай ордон шадар хариин олон эрдэмтэд, зураашад, зохёолшод, уран дархашуул, далайн онгосо бүтээгшэд хүдэлдэг байhан. Хубилай Урда Хитадhаа ниислэл хотодо барайгар зөөхын түлөө Агууехэ канал барюулжа дүүргээ. Хитад верьфнүүдтэ мянга мянгаар худалдаа наймаанай ба сэрэгэй онгосонууд бүтээгдээд, талын монгол далайда тамаржа hураа бэлэй. Агуу гүрэнэй онгосонууд аяар холын 13 зуун жэлдэ Номгон, Энэдхэг ехэ далайнуудые гаталжа, Цейлон, Ява, Перси хүрэдэг hэн.
Найр нааданай үедэ
Агууехэ торгон зам, сайн зам ниислэл Бээжэн хотые Европын заха хизаартай холбодог hэн. Сайн зам манай Буряад тала дайдаар мүн лэ гарадаг байгаа.
Хубилай хаанай тогтоолоор бүхы гүрэн түрэдэ шэнэ жэлэй hайндэр үбэл хабар хоёрой уулзуур дээрэ 1267 онhоо тэмдэглэгдэдэг болоо hэн. Харин энээнhээ урид монголнууд шэнэ жэлээ намарынь угтадаг байгаа гээд Доржи Банзаров онсолно: «Буддын шажанда ороогүй байхадаа, монголнууд шэнэ жэлые намар тэмдэглэдэг байгаа. ...нэрэнь сагаан (айрhан) гэhэн үгэhөө гараа гэжэ хэлэхэ шухала, юундэб гэхэдэ, намар үнеэдэй хожоржо, hү багаар үгэхэ сагта монголнууд айрhаяа эдижэ захалдаг юм. Тиимэhээ сагаан hарые „айрhанай hара“ гэжэ нэрлэхэдэ болохо».
Д.Банзаров сагаан hарые татаарнуудай сабан (сабантуй) гэдэг hайндэртэй жэшэнэ: «Урдань сагаан hарын намар тэмдэглэгдэдэг байхада, эндэхи татаарнуудай сабан гэдэг hайндэртэл адли мори урилдаан, бүхэ барилдаан болодог байгаа. Һүүлдэ сагаан hарын үбэлэй hүүл багаар болгогдоходо, энэ ёhо заншал болюулагдаhан юм. Үбэлэй хүйтэндэ, саhан соогуур, моридой туранхай сагта монголнууд тиимэ наада зугаа гаргаха аргагүй болоо. Харин зунай сагта орон дэлхэйн эзэдтэ үргэл мүргэл хэхэ, обоо тахиха үедэ мори урилдаан, бүхэ барилдаан болодог».
Казань хотодо ажабайха үедөө сагаан hара нэгэтэ бэшэ угтаhан ерээдүй солото эрдэмтэн арадайнгаа ёhо заншал наринаар сахижа, бэелүүлжэ боломоор үргэл мүргэл үйлэдэдэг байhан гэжэ багсаамжалхаар. Монголнуудай Шэнэ жэл Казаньда яагаад угтаhан тухай тэрэ иигэжэ бэшэнэ: «Арадайнгаа hайндэрэй баяр ёhололдо монголнууд ород хани нүхэдөө, танил талаяа үргэнөөр хабаадуулдаг заншалтай, энэ hайндэртэнь ородууд өөhэдhөөнь олон байхаяа hанадаг».
Эрдэмтын эдэ мүрнүүдые уншаад, Буряад Уластамнай Сагаан hарын hайндэр ямар үргэн дэлисэтэйгээр, бүхы үндэhэ яhатанай хабаадалгатайгаар, эбтэй hайханаар үнгэрдэг гээшэб гэhэн баяр халима бодол түрэнэ. Бүгэдэ арадай hайндэр гэжэ хуулита ёhоор баталагдаад, амаралтын үдэр болгогдоhон ха юм даа.
Буурал сагай сууряан, Түб Азиин арадуудай жэнхэни ехэ hайндэр Сагаан hараяа урма баяртай угтажа, саг үедэ сагаалжа, ногоолжо байхамнай болтогой!