Хадагаар золгохо гурим

“Хадаг” гэһэн үгэмнай түбэд үндэһэтэй, “тэнгэри” гэһэн удхатай юм. Буряад-монгол зоной бэлэгэй дээдын бэлэг, хүндэлэл ёһололой эгээл дээдын тэмдэг гэжэ хадагаа нэрлэдэг. Эгээл ехээр хүндэлһэн хүндөө хадагуудые баридаг гээшэбди. Будда бурханай номнол һургаалай дэлгэрэн таража эхилхэдэ, хадаг бии болоһон түүхэтэй.
 
Хадагые яажа бүтээдэг бэ гэбэл, торгон миндаһан утаһаар нэхэжэ хэдэг юм. Хадаг бүхэн өөрын нэрэтэй, хээтэй, үнгэтэй байдаг. 

Эгээл багань һэблиг хадаг гэжэ нэрэтэй. 60 сантиметрһээ 1 метр хүрэтэр утатай. Юрын хадаг 1-һээ 1,5 метр хүрэтэр утатай, аюуша хадаг 2-һоо 4 метр хүрэтэр ута юм. 

Хээгээрээ яагаад илгардаг бэ гэбэл, алхан хээтэй, найман тахилтай, түмэн үлзытэй байдаг. Түмэн үлзытэйнь хас тэмдэгшүү, тиин дотороо 3-4 янзын байжа магад: бүтүү утаһан хээтэй, набшаһан хээтэй, сэсэгшүү хээтэй. 

Үнгын талаар иимэ илгаралтай: хүхэ, сагаан, шара, ногоон, улаан. Юрэнхыдөө һолонгын 7 үнгые холисолдуулан хэһэн байжа магад. Хүхэ үнгэтэй хадаг илангаяа дэлгэрэнги. Сагаалганай үедэ, хүүгэдээ айл болгоходоо, бусад ниитын найр нааданай үедэ хүхэ хадагаар аба, эжыгээ, түрэл гаралаа, хүндэтэй танилнуудаа, нүхэдөө золгодог ушартай. Хүндэтэй номын Багшадаа сагаан хадаг баридаг. 

Юрэнхыдөө хадаг барюулха хүнтнай ямар тушаал зиндаатайб, ямар аша габьяатайб, дүтын гү, али холын гү, ниитын, хубиин ажабайдалда ямар удхатай ажал ябуулнаб – иимэл харааһаа бодомжолон, хадагаа шэлэжэ абадаг гээшэ. Тиихэдэ утын хэмжээн, хээ, үнгэ хараада абтана бшуу. 

Хадаг бариха ёһо. Хадагаа дундуурнь утаашань нугалхада, ама гараһан талыень нюур тала гэдэг, хоёр альган дээрээ тааруулан табижа, бариха хүн руугаа нюурта талыень харуулжа, эрхы хургаараа дээрэһээнь даража баряад, үреэлэй үгэ хэлэжэ, барижа золгодог. Аманиинь юун гэһэн удхатайб гэбэл, амандаа хэшэгтэй, олоһон олзотнай олзо боложо, дүүрэн жаргалтай ябахые хүсэнэб гэһэн тэмдэг мүн. 

Хадагые мүнгэтэй, һүтэй аягатай, бусад бэлэгтэй хамта барижа золгодог. 

Мүнгэн гээшэмнай баһал зүб, буруу талатай байдаг. Зүб талань хадаа дотор талань болоно. Шүбгэ мэтэ хурса оройтой ордонтой талань бэшэ, харин нүгөөдэ талань болоно. Мүнгэнэй дотор талые дээшэнь харуулаад, толгой талыень баруун гарайнгаа эрхы хургаар дараад, хадагтайгаар золгодог гээшэ. Хадаг барихадаа, хүнэй гар дээрэ, гарай шэлбэ дээрэ тохожо, табижа болохогүй. Гарайнь альган дээрэ зүб мүрөөр барюулха ёһотой. Мүн лэ хүзүүн дээрэнь табижа болохогүй. 

Хадаг абаха ёһо.  Хадаг абажа байһан хүн хадаг барижа байһан хүнэй үреэлэй үгэ бултыень шагнажа, хоёр гарайнгаа альгые дэлгээгээд, эрхы хургаяа ёдойлгон, хадагыень хүлеэн абадаг. Харюугай үреэл хэлэхэ гээ һаа, хадагаа гар дээрээ эрьюулжэ, аман талаарнь тэрэ хүн тээшээ харуулаад, үреэлээ хэлэдэг. Эндэ онсо ажаглахаар юумэн гэхэдэ, хадаг барижа, хадаг абажа байһан хүнүүд орой соорхой байдаггүй, толгойдоо малгайтай байха ёһотой. 


Хадагаа хүлеэжэ абаад, зүүн гар дээрээ баруун гараараа нугалжа эбхээд, үбэртэлдэг. Энэ хадаа дээдын бэлэгые ёһолон хүндэлжэ абаһанай тэмдэг гээшэ. Хадагые ганса гараараа дундаһаань шүүрэн абадаггүй. Хадаг абаад, иишэ тиишэнь табидаггүй, харин эгээл хүндэтэй дээрэ, сарюун сэбэр газарта табидаг. Зарим хүн хадаг барюулхадань, хүзүүндээ үлгэдэг. Иимэ ёһо буруу, анхан сагһаа Буряад-Монголдо иимэ гурим байгаагүй юм. 

Урда сагта хадагай үсөөн байхада, бэе бэедээ дамжуулан, хүндэ ямбатай хүнүүдээ илган хүндэлжэ ябаһан саг байгаа. Юрэнхыдөө хадаг гээшэ алта мүнгэнһөөшье үлүү сэнтэй хүндын тэмдэг байгаа, байһаншье зандаа. 

Сагаалганай үедэ хадагаар золгохо ёһо заншалаа зүбөөр хэрэглэжэ сахиял! 

Р-Н. Базаровай гэрэл зурагууд