Түүхэһээ

Урдын урда сагһаа хойшо арад бүхэн Шэнэ жэлые угтажа, һайндэрлэдэг байһаниинь мэдээжэ. Теэд нэгэ тогтомол хамтын үдэр гэжэ байгаагүй, арад бүхэн өөһэдынгөө ажабайдалда, ажахыда таарамжатай саг һунган шэлэжэ, хабартаа, намартаа, үбэлдөө, зундаа тэмдэглэдэг байгаа. Саг жэлэй үнгэрхэ тума арад түмэн юртэмсын эрьесэ байдалые, байгаалиин жама ёһые һайса мэдэхэ боложо, үе сагай литые наринаар тодорхойлходоо, эрдэм ухаанай үндэһөөр байгуулагдаһан астрономическа литэтэй болоһон түүхэтэй. 

Иимэ ушарһаа уламжалан, буряад арадай Шэнэ жэлэй һайндэр – сагаалган гурбан шата дабажа, һуури байраяа гурба дахин урилһан байна.Ямар шатануудые дабажа гараа юм гээд танилсаял даа. 

Буурай холын барга сагай заншалаар буряад арадай, юрэнхыдөө монгол угсаатанай шэнэ жэл – Сагаалган намар (мүнөөнэйхеэр октябрьда) болодог байгаа. Энэнь мал ажалтай арадуудай байдалһаа дулдыдадаг һэн. Табан хушуута малынь үбэлэй хүйтэниие, хагсуу хабарай хатууе дабажа гараад, үдэжэ олошороод, зунай ногоон дээрэ тобиржон һайжараад, намартаа тарган һайнаар ондо орохоор бэлэн болоод байдаг гээшэ. Баян тарган, элдин һайхан энэ үедэ монгол угсаатан шэнэ жэлээ – Сагаалганаа хэдэг һэн. “Ерэхэ үбэл, хабарнай зуд туранхагүйгөөр, ажана амгалан үнгэрһэй, сагаан эдеэн дэлгэржэ, амитанай үрэ хоол тэгшэ һайн оршоһой”, – гэжэ хүнүүд дайда дэлхэйн эзэдтэ шүтэдэг, мүргэдэг, үргэл хэдэг байгаа. 

Тиихэдэ ехэ найр зугаа хэжэ, хүнэй хүбүүд хүсэ шадалаа туршадаг, хүлэгэй унагадаар бай буляалдуулжа һайндэрлэдэг һэн ха. Энэ һайндэрые юундэ сагаалган гээ юм гэхэдэ, “Энэ хадаа сагаан эдеэнэй удха дээрэһээ гараа” гэжэ Буряадай түрүүшын эрдэмтэ Доржо Банзаров, профессор Гомбожаб Цыбиков гэгшэд харюусана. Урданай гуримаар Сагаалганһаа эхилжэ, зунай элбэг дэлбэг сагта даража абаһан аарса сагаагаа эдижэ захалдаг, хойто жэлдэ сагаан эдеэнэй бүри ехээр дэлгэрхынь тулада зальбардаг, үргэл ёһолол хэдэг бэлэй. Энэнь Шэнэ жэлээ – Сагаалганаа намар угталга хадаа һайндэрэй нэгэдэхи шата болоно. Тэрэ үедэ монгол угсаата арадууд жэлдээ хоёр удаа – намартаа, хабартаа сагаалжа байгаа. 

ХIII зуун жэлэй эхинһээ монгол угсаатан хитад литэдэ орожо захалаа гээд, зарим эрдэмтэд тэмдэглэдэг. Хитад литэ хадаа Хитадай эрдэмтэ зурхайшадай хэдэн мянган жэлэй хугасаа соо огторгойн одо мүшэдэй, һара, наранай эрьесые адаглажа, шэнжэлжэ тогтооһон һарын литэ гэхэ гү, али хара зурхай гээшэ. Буряад зон энээгээр ехэтэ һонирхожо, “монгол һара” гэжэ нэрлэдэг юм. 



Энэ литын ёһоор, Сагаалганиие намар һайндэрлэхэеэ болижо, хабарай эхин һара болохо Сагаан һарын нэгэн шэнэдэ хэдэг болоо бэлэй. Чингис Богдо хаанай 1206 оной Барас жэлдэ – бүхы монгол угсаатанай хаан гэһэн солодо хүртэһэн жэлдэ – сагаан эдеэнэй дэлгэржэ, малай түлэй түлжэжэ байһан хабарай эхин һарада Ехэ Монгол Уласые тогтооһон ушараар монгол угсаата арадуудай ехэ баярай үдэр болоһон байха юм. Тэрэ гэһэнһээ хойшо үбэлэй үнгэржэ байхада сагаалнабди. Энэнь хадаа шэнэ жэлые һайндэрлэлгын хоёрдохи шата болоно. 

Сагаан һарын нэгэн шэнэ гээшэ тогтомол нэгэ үдэр бэшэ, харин үндэр, набтар жэлһээ боложо, 20 гаран хоногой һэлгээтэй байдаг. Мүнөөнэй литын ёһоор, январиин 20-һоо февралиин 18 хүрэтэрхи үдэрнүүдэй али нэгэндэнь тудадаг гэхэ гү, али дайралдадаг юм. 

Хитадай хара зурхай зохёоһон мэргэшүүл энээниие һанаанһаа абаад табижархёо бэшэ, харин одо мүшэдые, һара нарые наринаар шэнжэлжэ, суг мүшэд жэлдээ оройдоол нэгэ дахин нарантай тохёоно гэжэ тодоруулаа. Тиин эдэ суг гэхэ гү, али бүлэг мүшэд наран хоёрой тохёохо үеһөө шэнэ жэлые тоолоо юм. Энэнь дээрэ дурсагдаһан сагтай тудалдана бшуу. Тиимэһээ Хитадай зурхайшад он жэлэй эрьесые, һара, наранай хиртэлгые, гараг үдэрнүүдые, ододой тохёолгые таблица болгожо зохёодог байгаа. Хитад литэ гансал монгол угсаатанай дунда тараа бэшэ, харин түбэд, япон, манжуур, солонгос гэхэ мэтын Зүүн зүгэй арадууд хэрэглэдэг болоо.
 
Энэ литые монгол угсаатан ламын шажанаар дамжуулжа, Түбэдһөө абаа ха гэжэ олонхи зон ойлгодог. Зүгөөр энэнь буруу. Хитад литэ Буддын шажанай (шарын шажанай) дэлгэрхэһээ хэдэн зуун жэл урда тээ монгол угсаатанда тараһан байгаа. Энээниие баталһан түүхын хэдэн баримта бии. Жэшээнь, 1260 ондо, Хубилай хаанай үедэ, монголшуудай ниислэл хото Хитадай Бээжэн хото байһан юм. Хубилай хаан тэндэ бүхы наһаяа үнгэргэһэн юм. Энэ һайндэртэ хитадууд ямар нүлөө үзүүлээб гэхэдэ, бууза, банша (пельмень) заабол баридаг болоо һэн ха. Шэнэ жэлые угталгын һайндэрэй бүхы ёһо заншалнууд хуушаараа, монгол янзаараа үлэһэн байгаа. 

Һүүлээрнь энээгүүр ябаһан Европо түбиин Венеци хотын аяншалагша Марко Поло ном соогоо иигэжэ бэшээ һэн: “Тэдэнэй хаан Хубилай албата зонтойгоо иигэжэ һайндэрлэнэ: эрэ эмэгүй хүнүүд бултадаа сагаан хубсаһа өөһэдынгөө гуримаар үмдэдэг. Тэдэ сагаан үнгые жаргалай үнгэ гэжэ тоолодог, тиимэһээ бүхэли жэл соо аза жаргалтай, энхэ амгалан һуухын түлөө сагаан үнгөөр хубсалдаг”. 



ХY-ХVI зуун жэлһээ монгол угсаатанай дунда Буддын шажан дэлгэржэ эхилээд, ХVIII зуун жэлдэ Буряадта хүрэжэ ерээ. Шарын шажан бии болоһоор, арадай урданай ёһо заншалнуудай зарим нэгые үгы хэжэ, нүгөө заримыень өөртөө тааруулан абаһан юм. Тэрэ тоодо Сагаалганиие шажанай шанартай һайндэр болгохо һэдэлгэ гаргагдаа һэн. 

Энээниие ламанар ямараар номнодог байгааб? Ямар суртаал байһан гээшэб? Будда Шакьямуни хадаа сагаан һарын нэгэн шэнэ болотор Тэрэсэй (брахман) 6 багшатай ном хэлсэхэеэ айгаад, тэрьедэжэ ябаһан дүрэ үзүүлдэг байһан аад, нэгэн шэнын үдэрһөө эхилжэ, Баранасын (Бенарес) балгааһанай дэргэдэ тэдээнтэй уулзаад, 15 хоногой туршада эди шэдиеэ гаргажа, Тэрэсэй 6 багшые номгоруулаад, өөрынгөө шажанда хабаадуулаа һэн ха. Һүүлээрнь бүхы Энэдхэг орондо Буддын шажан мандаһан түүхэтэй. Бурхан багшын энэ илалтые дасангуудаар тэмдэглэжэ, Сагаан һарын нэгэн шэнэһээ 15 хоногой туршада Ганжуур хурадаг байгаа. Энэнь сагаан һарын хурал гэжэ нэрэтэй һэн. 

Совет засагай жэлнүүдтэ манай Буряад орондо Сагаалган хоригдошонхой байгаа. Тиигээшье һаань, буряад арад сагаан һарын һайндэрые нюусааршье һаа, тэмдэглэдэг һэн. 1990 оной һүүл багта Бүгэдэ буряадуудай ехэ хуралдаан боложо, үндэһэн соёлой тусхай эмхи – эблэл байгуулагдаа бэлэй. Элинсэг хулинсагуудайнгаа үеын үедэ сахижа ябаһан ёһо заншалнуудые, үндэһэн соёлые һэргээхэ, түрэл хэлэеэ шудалха, хүгжөөхэ ехэ зорилгонууд хараалагдаа һэн. 

Тиин Буряадай ССР-эй Верховно Соведэй 1991 оной январиин 11-нэй Тогтоолоор арадай һайндэр – Сагаалган, Сагаан һара хуулита болгогдоо бэлэй. Тиин арба гаран жэл соо Сагаалганай – Шэнэ жэлэй һайндэрые тэмдэглэжэ байнабди. 

Сагаан һарын гарахада, 
Сагаан һахалта баабайнараа, 
Сагаан һаншагта эжынэрээ 
Сагаан хадагаар золгожо, 
Сагаан һанаа һанаалагты! 



Сагаалганай амаршалга, золгохо ёһо өөрын гуримтай. Хүнүүд бултадаа нэгэ наһа нэмэбэ гээшэ. Дүү хүнүүд ахынгаа гарай дороһоонь альгануудаа өөдэнь харуулжа, тохоногтонь дүнгэн золгохо. Аха хүнүүд альгануудаа уруунь харуулаад, дээрэнь гараа табижа, амаршалха ёһотой. Мэндэ амараа хэлсэһэнэй һүүлээр айлшад хойморто һуужа, амгалан зохидоор хөөрэлдэжэ, сай уудаг, сагаан эдеэнһээ ама хүрэдэг юм. Айлшадай гараха дээрэ гарай бэлэгүүд барюулагдадаг. 

 Алтан дэлхэйн арадуудай эгээл һайхан һайндэрынь Шэнэ жэл гэжэ тоологдодог гээшэ ааб даа. Манай буряад арад Шэнэ жэлээ – Сагаалганаа, Сагаан һараяа үбэлэй янгинама хүйтэнэй бууража, хабарай элдин һайхан сагай гарахаяа байхада угтажа, “сагаан сэдьхэлтэйгээр”, “сагаан һанаатайгаар”, “сагаан эдеэтэйгээр” тэмдэглэдэг һайхан заншалтай гээшэ. Сагаалганаар! Сагаан һараар! 

"Информ-Полис" һониной, Ж. Дымчиковагай, 
Р-Н. Базаровай гэрэл зурагууд