Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь
Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь
Ехэнхидээл бэһэлиг нюужа наададаг һэн. Байгшад бэеэ хубаажа, хоёр можо болохо юм. Алишье можодонь хамаагүй нэгэ хүн бэһэлиг нюухын тула табигдаха. Тэрэ хүн энэ наада наадагшадай али нэгэнэйнь бэһэлиг абаад, нэгэ можодонь ошохо. Тэдэнь альгаяа хонхойлгон тодоод байха. Тиихэдэнь альган соонь гараа хээд лэ үнгэржэ ябатараа, али нэгэнэйнь альган соо бэһэлигээ орхижорхихо юм. Тэрэ можынхид бултадаа альгаяа адхаад һууха ёһотой. Тиигээд байхадань, нүгөө можынхид хэндэ нюугдаһыень тааха ёһотой болохо. Тэрэнээ бэһэлиг эрилгэн гэдэг юм. Хэнһээшье эрихэ мүрөө оложо ядан тэбдэшоо һаань, бэһэлигтэ можынхид:
Алтанхан бэһэлигээ эриита,
Альган манай шалашаба.
Мүнгэнхэн бэһэлигээ эриита,
Мүрнүүд манай шалашаба
гэжэ байжа дуулалдаха юм. Хэрбээ бэһэлиг нюулгаһан хүниие оложо элирүүлжэрхёо һаань, тэрэнь бэһэлигээ гаргажа үгөөд, таагдагша можынхид дуу дуулаха ёһотой юм. Бэһэлиг нюулгаһан хүниие оложо шадангүй, алдажа эреэ һаань, эригшэ можонь дуулаха ёһотой. Дуулажа дүүргэхэдэнь, бэһэлигээ нүгөө можодо нюуха юм. Иигэжэ дуу андалдан мүрысэжэ, бүхэли һүниндөө наадагша бэлэй. Мэдэхэ дуунуудаа бултынь дуулажа, ээлжээнэйнгээ ерэхэдэ, дуулаха дуугүй болошоһон можонь хонжогдоһондо тоологдохо юм. Дуулаха дуугаа һанажа ядажа, удаан болоо һаань, нүгөө можынхидынь элдэб дуунуудые дуулажа байтараа:
Мэдэхэл дуугаа дуулыта,
Мэнгээрһэн хоолоймнай шалашабал.
Шадахал дуугаа дуулыта,
Шалажал байна хоолоймнай
гэхэ мэтээр нүгөөдүүлээ дайран дууладаг һэн.
Жэл бүхэндэ хэнэйшье зохёоһониинь мэдэгдээгүй аад, ехэнхидээ инаг дуран тухай, хаа-яа бэе бэеэ дайраһан дуунууд бии боложо, 2-3 жэл соо дуулагдаад мартагдашадаг һэн. Эдэ дуунууд өөр өөрын тусхай аялгануудтай байгаа. Теэд бэһэлиг нюулган дээрэ тиимэ дуунуудые дуулажа болохогүй, харин хэр угһаа хойшо дамжажа ябаһан, тогтомол аялгатай домог дуунуудые дуулаха ёһотой байгаа юм. Жэшээнь, иимэнүүд дуунууд байгаа:
ХУАА НУГЫН ШЭЛЭ
Хуаа Нугын шэлэ бэй,
Шэлэтэй сайхан шэлэ бэй.
Шэнгэхэн дэлэстэй сабидар
Шэнжэтэй сайхан морин бэй.
Хазаарлагша хазаарынь
Хажа мүнгэн гэлэй лэ.
Тохогдоһон эмээлынь
Тохой зандан гэлэй лэ.
Тохом дүрөөбшэ хоёрынь
Торгоной саари гэлэй лэ.
Баригшахан ташуурынь
Баатар зандан гэлэй лэ.
Шэрэгшэхэн ургань
Шэрдэмэл зандан гэлэй лэ.
Татагшахан номониинь
Татамал мүнгэн хүбшэтэй.
Табигшахан сомониинь
Тарбажын содон гэлэй лэ.
Бороотойдо түрэгшэ
Борогшо гүүнэй унаган
Бодоод, тэнжээд ябахадаа,
Бодотой сайхан хүлэг бэй.
Харалганда түрэгшэ
Харагша гүүнэй унаган
Хатаад, тэнжээд ябахадаа,
Хаһатай сайхан хүлэг бэй.
ХУДАРИИН САГААН ШУЛУУН
Худариин сагаан шулууниинь
Хэды хүндэ байбашье,
Хүхэ далайн долгиндо
Эрхэ бэшэ шэлжэрдэг.
Хүнэй ганса хүбүүниинь
Хэды эрхэ байбашье,
Хариин хаанай албанда
Эрхэ бэшэ мордодог.
Адуунһаа таһарагша
Ардаг шаргал гансаараа,
Аба, эжыһээ холодогшо
Аляа Самба гансаараа.
Эжэлһээ таһарагша
Эмниг шаргал гансаараа,
Эжы, абаһаа холодогшо
Эрхэ Самба гансаараа.
Абын, минии хайрладаг
Алтан шара номомни,
Ара Линхын хотодо
Алдуу үгы дэлилэйб.
Эжын, минии хайрладаг
Эбхэмэл торгон маюуза,
Үбэр Линхын хотодо
Эмээл дээрэһээ дэлилэйб.
АЛТАЙ ХАНГАЙН ДАБААНДА
Алтай хангайн дабаанда
Атан тэмээн гүлмэлзээ.
Аба, эжын холодо
Алаг нюдэн мэлмэлзээ.
Элэстэй гэгшын дабаанда
Энгин тэмээн гүлмэлзээ.
Эжы, абын холодо
Эреэн нюдэн мэлмэлзээ.
Хүхэ далайн долгиндо
Хүлэг морин сүрдэнэ.
Хүгшэн хаанай хуулида
Хүмүүн албатань сүрдэнэ.
Хара далайн долгиндо
Хазаарта морин сүрдэнэ.
Хариин хаанай албанда
Харша албатань сүрдэнэ.
Хэдышье дуунуудые дуулаа һаань, тэдэнь булта тус тустаа аялгатай байгаа.
Бэһэлиг нюужа наадахадаа, хэдэн саг соо һуугаад, дуунай мүрысөө хэдэг байгаа юм. Хүн зон таруу байдалтай аад, уулзаханьшье хомор байгаа гэжэ дээрэ хэлэгдээ һэн. Тиимэһээ илангаяа залуушуул сугларжа хүхидэг, сэнгэдэг һэн. Тээ оройшог, һүниин 2-3 саг багаар «Мори бү үргээ», «Боли, яажа байна гээшэбши» гэлдэһээр, залуушуул гэр гэртээ тарадаг байгаа юм.