Эзэгүй гэртэ хононхаар, үхээриин газарта хоно

Зунай үдэр арба гаратай хүбүүн аянда ябажа ябаһаар, гэртээ хүрэжэ үрдингүй, орой болгожорхибо. Хүбүүн хармаан соогоо гансал бишыхан донгорогтой ябаһан байба. Байза, яалтай гээшэб, ойро тойрон гэр барааншье, галшье харагданагүй гэжэ хүбүүн бодолгото болоно. Тиигэһээр байтар бүришье харанхы болошобо. Тэрээхэн багтань орбо торбо шулуунууд харагдаха шэнги болобо Байза энээхэн шулуунуудай хоорондуур хэбтэжэ, унтаха болоо даа. Тиигэтэрни үглөөгүүр болоно бэзэ даа гээд, бүхэ нойроор унташаба ха. 

Һүниин тэн багаар һэрин гэхэдэнь, шэхэндэнь иигэжэ дуулдаба: "Ээ, манайдамнай ехэ айлшан хоножо байнал, айлшанаа һайнаар хаража, манажа хоноё", — гэлсэжэ байгаад, үхээрэй һүнэһэд хеөрэлдэнэ. Үшөө саашань шагнахадань, иигэжэ зугаалапдана: "Энэ айлшан хүбүүнэймнай һамган болохо басаган тээ тэрэ айлдамнай түрэбэ".

"Юун гэһэн хөөрэлдөө, зугаа дуулаба гээшэбиб, ямар газарта унтажа байба гээшэбиб", — гэжэ хүбүүн сэдьхээд, нюдэеэшье нээхэеэ гайхашоод, бүри хүдэлэнгүй хэбтэжэ байһаар, дахин бүхэ нойроор унташаба. 

Үглөөгүүр эртэ хүбүүн һэрибэ. Хүбүүн залд гэжэ байра дээрээ бодоод, иишэ тиишээ хараашална. Обор-тобор шулуунуудаа адаглан харахадань, үхээрэй маанинууд байшаба. Үхээр дээрэ унтаа хүн байнаб гэжэ ойлгобо. Хайшаа гайхалтай юумэн гээшэб, минии һамган болохо басаган мүнөө түрэжэ байха гэжэ хүбүүн һүни дуулаһан һүнэһэдэй хөөрэлдөө ухаандаа оруулан саашалба.

Тээ холохон ошоходонь, нэгэ багашаг гэр байба. Тэрэ гэрэй үүдыень нээгээд харахадань, нарай үхибүүн уйлажа хэбтэбэ. Энэ нарай үхибүүн минии һамган болохо байгаа гээшэ гү гээд, халааһан соонь байһан донгорогоо абажа, нарай үхибүүн тээшэ харуулжа шэдэжэрхёод, саашаа аһан шадалаараа гүйжэл мэдэбэ. 

Хэдэн жэл үнгэрһэн хойно хүбүүн гэрлэбэ. Үдэшэлэн хүбүүн һамгантаяа унтахаяа шэрээдэ оробо. Эльбэжэ энхэржэ байһаар, гуядань шархын болдигор һорьбо обёоржорхибо. 

— Энэ юун һорьбо гээшэб?— гээд һамганһаа һураба. 
— Минии һая түрөөд хэбтэхэдэмни, нэгэ хүн хутага шэдэжэрхиһэн байгаа. Тэрэнь гуядамни шаагдашоо. Тиигээд энэ ехэ һорьботой үлөөб, — гэжэ һамганиинь хэлэбэ. 

Тиигэжэ хэлэхэдэнь, хүбүүн бэеэрээ багадань болоһон ушараа һанажа, үнэхөөрөөл һүнэһэн тиигэжэ хэлээ һэн гэжэ ойлгожо абаһан байгаа. 

"Тольбо газар малтахагүй", "Адхаал һүхөөр хахалхагүй", "Далын яһа сабшахагүй", "Хүдөөгэй ганса модо хүндэхэгүй", "Хээрэ хэбтэһэн шулууе хобхолхогүй", "Эзэгүй гэртэ хонохогүй" гэхэ мэтэ гаршагтай урданай сэсэн һургаал зааһан статьянуудые уншахада гайхалтай. Энэ хииһээ абаад, дэмы яриһан үгэнүүд бэшэ. Бодото ажабайдалда үнэхөөр дайралдаһан ба зүб гэжэ гэршэлэгдэһэн ушарнууд. 

"Арадай ёһо заншалнууд соо алтанай дуһалнууд байхал даа", — гээд лэ шэхэндээ тогтоожо, шэгэбшэдээ хабшуулыта, нүхэд. 

Манай угсаатан һургаалай заабаринуудые оньһон сэсэн үгэнүүдээр захяа болгон залуу шэнэ айл бүлэ боложо байһан, болохоёо байһан залуушуулда хэлэдэг заншалтай. 

Урдын хүгшэд, үбгэдэй үгөөр: 
“Үреэлэй үзүүртэ тоһон 
Хэрүүлэй үзүүртэ шуһан”, — гэжэ хэлсэгшэ. 

Аба эжынгээ, аха захынгаа, үетэн нүхэдэйнгөө үреэл айладхажа байхада, хоёр залуушуул хүл дээрээ бодожо, баярые хүргэхэ ёһотой.

Бурханда мүргэжэ, 
Буянтай һуугты: 
Орон тэнгэридээ зальбаржа, 
Үндэр сагаан үргөөндөө 
Үнэр баян һуужа, 
Тэбхэр сагаан үргөөндөө 
Тэнигэр һайханаар жаргажа, 
Дүрбэн аба эжын үреэлээр 
Дүүрэн жаргал эдлэжэ, 
Ерэхэдэмнай ехэл боложо, 
Ороходомнай олон боложо, 
Аба эжыгээ һайханаар үргэжэ, 
Аха нүхэдөө аятайгаар хүндэлжэ, 
Үетэн нүхэдөө хүхюутэйгээр угтажа, 
Хүхиһэн газартатнай 
Хүхы шубуун донгодожо, 
Наадаһан газартатнай 
Набша сэсэг ургажа байг. 
Хорин табан жэлэй саада тээ 
Мүнгэн хурим хэжэ, 
Үри бэеынгээ мүнгэн бэлэгтэ хүртэжэ, 
Табин жэлэй саада тээ 
Алтан хурим хэжэ, 
Аша зээнэрэйнгээ алтан бэлэгтэ хүртэжэ, 
Эбдэршэгүй эбтэй, 
Һалашагүй дуратай, 
Ута наһа наһалжа, 
Удаан жаргал эдлэжэ, 
Амгалан мэндэ, тэгшэ һайхан 
Һуухатнай болтогой!

Хэлэхэ, дурсаха үгүүлэл гэхэдэ, тамхинай хорон, архиин айдар, хаартын холшорһоо боложо, худал хулгай хоёр урилдахадаа, үбшэн үхэл, аюул тонуул, тулюур туйган, ёһорхуу дээрэлхүү, бүдүүрхүү бэерхүүгэй үлэгдэлнүүд үзэгдэжэ, хүнэй урин сэдьхэлые холборхой, ухаан бодолые балархай болгодог. Энэ гурбан үзэгдэлые үгы хэхэ ёһон байхал даа. Тиигэхын тула эдэ үзэгдэлнүүдһээ хахасахаяа һанаһан хүн нигүүлэсхы сэдьхэл түрэжэ, Арьяа Баалын тарни уншаашьегүй һаа "Ум маани бадмай хум" гэжэ зальбаржа, буян үйлэдэжэ ябабал, тамхиншье, архишье, хаарташье хаагдаха зэргэтэй. 

Хүн түрэһэн нэрэ түрэеэ хүндэлжэ, ухаан бодолоороо туйлажа, үнэн зүрхэнһөө буян үйлэдэбэл, үхэл хамшаг хоморжожо, үйлын үриһөө хахасаха ябадал байхал даа. 

Тамхинай хорон — тангалай үбшэн. 

Хаартын хорхой — халагай уурхай. 

Архиин аюул — тархиин тоншуул — гэжэ үшөө дахин һануулаад, энээхэн хөөрөөгөө дүүргэе даа.