Алтаргана
"Алтарганын" түүхэ
9 января 2015
13413
1990-дэхи онуудаар Бэлигсайхан гэжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ буряад сэхээтэнэй халуун дэмжэлгээр «Буряад арадай аман зохёолые һэргээлгын жаса» Монгол орондо тогтооһон юм. Түрүүлэгшээрнь Монголой Социалис Ажалай Баатар, арадай артист Пүрэвдорж һунгагдаа һэн. Энэ жасын үүсхэлээр, Хэнтэй аймагай буряад дуунуудта дуратайшуулай дэмжэлгээр имагтал буряад арадай, тиихэ мүртөө хори-буряадуудай дуунуудай найр наадан болохо зорилготойгоор «Алтаргана» эхиеэ абаа бэлэй.
1990-дэхи онуудаар Бэлигсайхан гэжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ буряад сэхээтэнэй халуун дэмжэлгээр «Буряад арадай аман зохёолые һэргээлгын жаса» Монгол орондо тогтооһон юм. Түрүүлэгшээрнь Монголой Социалис Ажалай Баатар, арадай артист Пүрэвдорж һунгагдаа һэн. Энэ жасын үүсхэлээр, Хэнтэй аймагай буряад дуунуудта дуратайшуулай дэмжэлгээр имагтал буряад арадай, тиихэ мүртөө хори-буряадуудай дуунуудай найр наадан болохо зорилготойгоор «Алтаргана» эхиеэ абаа бэлэй.
Хоёр жэлдэ нэгэ удаа үнгэргэгдэдэг байха дэмбэрэлтэ энэ найрые буряад угсаатанай ажаһуудаг нютагаархид, тэндэһээ гарбалтан али болохоор дэмжээ һэн. Саашадаа энэ найр бүри үргэдэжэ, бүгэдэ буряад угсаатанай наадан болоходоо, уг зорилгоньшье адли тэгшээр ургаа. Тиин буряад арадай хори, хонгоодор, эхирэд, булагад, бусадшье отогуудай дуунууд зэдэлжэ захалаа бэлэй.
Энэ һайндэрэй нэрыень абаһан алтаргана ургамал хадаа хуурайшаг уларилтай тала, губи, хадалиг газарнуудта ургадаг, набша намаагаар үсөөншэг, хадхууртай шэлбэһэтэй, шарахан сэсэгтэй, үндэһөөр бүхэ ургамал мүн. Монголой арадай артист Д. Жаргалсайхан энэ наадан тушаа тон сэсэнээр иигэжэ хэлэһэн юм: «Алтаргана хадаа манай буряад монгол угсаатанай ажаһуудаг жэнхэни газар нютагуудта ургадаг, халуунда хатадаггүй, хүйтэндэ хүлдэдэггүй, бүхэ үндэһэтэй тон урданай ургамал болоно. Манай арадшье, арадаймнай дууншье энэ алтаргана мэтэ бүхэ голтой, тиимэһээл улам һалбаржа, хүгжэжэ, дэлхэйн олон арадуудай дунда өөрынгөө хүндэтэ һуури эзэлэнхэй, уянгатайхан аялгаараа баясуулха үндэр заяатай. Энэл даа тус нааданай гол удха шанар».
Түрүүшын «Алтаргана» 1994 ондо Хэнтэй аймагай Дадал сомондо үнгэрөө, удаадахи найрнууд 1996 ондо – Багануурта, 1998 ондо – Батшэрээтэдэ, 2000 ондо – Дашбалбарта наярһан түүхэтэй. Буряад арадай дуунуудай найр саашадаа үнгэрхэ бүреэ олоной халуун анхарал, дэмжэлгэдэ хүртэжэ, Монгол орондо эмхидхэгдэдэг иимэрхүү мүрысөөнүүдэй дунда өөрын һуури эзэлээ бэлэй. Дашбалбарта болоһон найрта Агын Буряадай автономито тойрогой болон Буряад Республикын түлөөлэгшэд түрүүшынхеэ хабаадаа.
2002 ондо тус наадан уласхоорондын зиндаа абажа, анха удаа Россиин хилэ дабаа. Тиихэдэ «Алтарганые» Агын Буряадай автономито тойрог угтан абажа, гурбан гүрэнэй буряад түлөөлэгшэд хабаадаа бэлэй. Нааданай программа эндэ үргэдэжэ, эрын 3 нааданай зүйлнүүд – бүхэ барилдаан, һур харбалга болон мори урилдаан оруулагдаа.
“Алтарганын” программада ородог зохёохы удхатай нааданууд:
- Буряад арадай дуунуудые гүйсэдхэгшэдэй дунда наһанай илгаагаар 4 бүлэгтэ мүрысөөн.
- Буряад арадай аман зохёолой бүлгэмүүдэй наадан
- Буряад арадай модошо, алташа уран дархашуулай, оёдолшодой, нэхэгшэдэй болон бусад уран гартанай бүтээһэн бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн-харалга.
- Буряад арадай һэеы гэр шэмэглэн табижа, досоонь жэнхэни байдал зохёолго. Буряад эдеэ хоол бэлдэжэ, айлшадые угталга.
- «Алтарганын» ээлжээтэ наада эмхидхэһэн газар нютагые магтан түүрээһэн композиторнуудай дуунуудай дунда мүрысөөн.
- Тамирай мүрысөөнүүд: бүхэ барилдаан, һур харбалга, мори урилдаан.
2004 оной “Алтаргана” наадан Монголой Дорнод аймагай Чойбалсан хотодо амжалтатайгаар үнгэрбэ. Тиихэдэ ээлжээтэ наадан 2006 ондо Буряад орондо үнгэрхэ гэһэн шиидхэбэри абтаа бэлэй. Тиигэжэ “Алтарганын” долоодохи ехэ нааданууд буряадуудай уг нютаг болохо Баргажан-Түхэмэй дайдада гэхэ гү, али манай республикада үнгэрөө.
Гэрэл зурагууд: Александр Гармаев
"Алтаргана" нааданда, 2006 он. Гэрэл зураг Александр Гармаевай
"Алтаргана" нааданда, 2006 он. Гэрэл зураг Александр Гармаевай
Хоёр жэлдэ нэгэ удаа үнгэргэгдэдэг байха дэмбэрэлтэ энэ найрые буряад угсаатанай ажаһуудаг нютагаархид, тэндэһээ гарбалтан али болохоор дэмжээ һэн. Саашадаа энэ найр бүри үргэдэжэ, бүгэдэ буряад угсаатанай наадан болоходоо, уг зорилгоньшье адли тэгшээр ургаа. Тиин буряад арадай хори, хонгоодор, эхирэд, булагад, бусадшье отогуудай дуунууд зэдэлжэ захалаа бэлэй.
Энэ һайндэрэй нэрыень абаһан алтаргана ургамал хадаа хуурайшаг уларилтай тала, губи, хадалиг газарнуудта ургадаг, набша намаагаар үсөөншэг, хадхууртай шэлбэһэтэй, шарахан сэсэгтэй, үндэһөөр бүхэ ургамал мүн. Монголой арадай артист Д. Жаргалсайхан энэ наадан тушаа тон сэсэнээр иигэжэ хэлэһэн юм: «Алтаргана хадаа манай буряад монгол угсаатанай ажаһуудаг жэнхэни газар нютагуудта ургадаг, халуунда хатадаггүй, хүйтэндэ хүлдэдэггүй, бүхэ үндэһэтэй тон урданай ургамал болоно. Манай арадшье, арадаймнай дууншье энэ алтаргана мэтэ бүхэ голтой, тиимэһээл улам һалбаржа, хүгжэжэ, дэлхэйн олон арадуудай дунда өөрынгөө хүндэтэ һуури эзэлэнхэй, уянгатайхан аялгаараа баясуулха үндэр заяатай. Энэл даа тус нааданай гол удха шанар».
Алтаргана
Алтаргана
Түрүүшын «Алтаргана» 1994 ондо Хэнтэй аймагай Дадал сомондо үнгэрөө, удаадахи найрнууд 1996 ондо – Багануурта, 1998 ондо – Батшэрээтэдэ, 2000 ондо – Дашбалбарта наярһан түүхэтэй. Буряад арадай дуунуудай найр саашадаа үнгэрхэ бүреэ олоной халуун анхарал, дэмжэлгэдэ хүртэжэ, Монгол орондо эмхидхэгдэдэг иимэрхүү мүрысөөнүүдэй дунда өөрын һуури эзэлээ бэлэй. Дашбалбарта болоһон найрта Агын Буряадай автономито тойрогой болон Буряад Республикын түлөөлэгшэд түрүүшынхеэ хабаадаа.
2002 ондо тус наадан уласхоорондын зиндаа абажа, анха удаа Россиин хилэ дабаа. Тиихэдэ «Алтарганые» Агын Буряадай автономито тойрог угтан абажа, гурбан гүрэнэй буряад түлөөлэгшэд хабаадаа бэлэй. Нааданай программа эндэ үргэдэжэ, эрын 3 нааданай зүйлнүүд – бүхэ барилдаан, һур харбалга болон мори урилдаан оруулагдаа.
“Алтарганын” программада ородог зохёохы удхатай нааданууд:
- Буряад арадай дуунуудые гүйсэдхэгшэдэй дунда наһанай илгаагаар 4 бүлэгтэ мүрысөөн.
- Буряад арадай аман зохёолой бүлгэмүүдэй наадан
- Буряад арадай модошо, алташа уран дархашуулай, оёдолшодой, нэхэгшэдэй болон бусад уран гартанай бүтээһэн бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн-харалга.
- Буряад арадай һэеы гэр шэмэглэн табижа, досоонь жэнхэни байдал зохёолго. Буряад эдеэ хоол бэлдэжэ, айлшадые угталга.
- «Алтарганын» ээлжээтэ наада эмхидхэһэн газар нютагые магтан түүрээһэн композиторнуудай дуунуудай дунда мүрысөөн.
- Тамирай мүрысөөнүүд: бүхэ барилдаан, һур харбалга, мори урилдаан.
2004 оной “Алтаргана” наадан Монголой Дорнод аймагай Чойбалсан хотодо амжалтатайгаар үнгэрбэ. Тиихэдэ ээлжээтэ наадан 2006 ондо Буряад орондо үнгэрхэ гэһэн шиидхэбэри абтаа бэлэй. Тиигэжэ “Алтарганын” долоодохи ехэ нааданууд буряадуудай уг нютаг болохо Баргажан-Түхэмэй дайдада гэхэ гү, али манай республикада үнгэрөө.