Уран зохёолшо, ирагуу найрагшад
Намсараев Хоца
- 1934 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой гэшүүн
Буряад совет литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Хоца Намсараевич Намсараев Хэжэнгын аймагай Дээдэ Хэжэнгэ нютагта 1889 оной майн 9-дэ түрэһэн юм. Гурбан наһатай болохоо ябахадаа, нютагайнгаа дунда шадалтай Цэбэгэй Намсарайн үргэмэл хүбүүниинь болобо. Жэл болоод байхада, үргэһэн эсэгэнь наһа баража, гурбатай заахан хүбүүн үргэһэн эхэ Норжомын, хүгшэн эхэ Бадмын харууһа үргэмжэдэ үлэбэ. Үбэлэй ута һүни соо хүгшэн эжынь арадай онтохон, үльгэрнүүдые аша хүбүүндээ хөөрэжэ үгэдэг һэн. Тиигэжэ ерээдүйн зохёолшо бүри заахан наһанһаа түрэл арадайнгаа аман зохёолой баялигай ашата шэмые сэдьхэлдээ шэнгээжэ эхилбэ.
Найматай болоходонь, гэртэхиниинь нютагайнгаа монгол бэшэг һайн мэдэдэг Бадлын Дагбада шаби болгон үгэбэ. Үбгэн Дагба заахан хүбүүе уншуулжа, бэшүүлжэ, хэрэг хүтэлүүлжэ һургаа һэн. Юумэ мэдэхэ абьяастай Хоца монголоор бэшэгдэһэн юун дайралданаб, бүгэдыень шуналтайгаар уншадаг байба.
1918 оной сентябрьда шэнэ тогтоһон Дээдэ Хэжэнгын һургуулида тэрэниие багша болгон томилбо. Энээнһээ хойшо 1928 он болотор X. Намсараев һургуулинуудта багшалаа бэлэй. 1919 онһоо Хоца Намсаравай уран зохёолой ябуулга эхилһэн байна. Тэрэ үедэ буряад нютагуудта бүгэдын наадан дээрэ нютагай авторнуудай гараар бэшэһэн зүжэгүүдые табидаг байгаа. Тэдэ зүжэгүүдынь шэнэ байдалай түлөө залуушуулай тэмсэхэ хурса зэбсэг боложо үгэдэг байһан юм. «Харанхы» гэжэ заахан зүжэг бэшэһэн залуу Намсараевшье тиимэ авторнуудай нэгэниинь бэлэй. 1924 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониндо «Харанхы саг хаягдаба» гэһэн шүлэгынь толилогдобо. Тэрэ сагһаа хойшо сонин, сэтгүүлнүүдэй хуудаһануудта хэблэгдэһэн уянгын, байгаали зураглаһан, шог ёгто шүлэгүүдынь, поэмэнүүдынь үргэн олон уншагшадай дура сэдьхэл татаа һэн. Уран зохёолшын бэшэһэн һургаалай гү, али энеэдэтэй, шог зугаагай удхатай, арадай маягтай богонихон рассказуудынь «Тиимэ байгаа» гэһэн нэрэтэйгээр хэблэгдэн гаража, арад зон тэрэнииень уншахадаа, эльгээ эгшэтэрээ энеэлдэдэг бэлэй.
1934 ондо Х. Намсараев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болобо. Гушаад онуудаар зохёохы ажалынь, бэлиг шадабаринь урган хүгжэжэ, шэнэ шэнэ зохёолнуудые бэшэжэ эхилээ һэн. Буряад литературын эрхим зохёолнуудай нэгэн болоһон «Цыремпил» гэжэ повесть 1935 ондо хэблэгдээ. Хойто жэлдэнь «Тиимэ байгаа» гэжэ рассказуудай суглуулбари, 1938 ондо «Нэгэтэ һүни» гэжэ повесть хэблэн гаргаа. Мүн энэ үедэ арадай аман зохёолнуудые суглуулжа шэнжэлдэг, тэдэниие литературна хэлэн дээрэ уран гоёор найруулжа «Аламжа Мэргэн», «Сагаадай Мэргэн», «Харалтуур хаан» гэһэн арадай поэтическэ эрхим зохёолнуудые хэблэн гаргаа һэн. Эдэ зохёолнуудые үргэн арад зон, һургуулиин һурагшад ехэл һонирхон уншадаг байгаа.
Поэдэй дайнай үеын творчество «Эхын юрөөл» гэжэ дүлэтэмэ хурса шүлэгөөр эхилбэ. X. Намсараевай сатирическэ шүлэгүүдынь фашис булимтарагшадые ууртайгаар гэмнэнэ. «Илалтын туяа» гэжэ повесть совет арадай фронтдошье, ара таладашье хэһэн шанга тэмсэлые харуулна. Буряад совет драматургиин эрхим зохёолнуудай нэгэн болохо «Тайшаагай ташуур» гэжэ зүжэгынь дайнай үедэ бэшэгдэһэн байгаа. Дайнһаа хойшо уран зохёолшо «Үүрэй толон» гэжэ роман дээрэ хүдэлөө һэн.
Уран зохёолшын гуша гаран жэл соо бэшэһэн ехэнхи зохёолнуудынь 5 боти болгон 1957-1959 онуудта хэблэгдэһэниинь, буряад арадай соёлой жэшээгүй урагшаа хүгжэн ургаһые гэршэлһэн үйлэ хэрэг, хэһэн ажалайнь дүн боложо үгэһэн байгаа.
Хоца Намсараевай онсо илгарһан габьяа үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Ленинэй, Ажалай Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаһан, Буряадай АССР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагшын нэрэ зэргэ олгогдоһон байна. Хоца Намсараевич Намсараев СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар дүрбэ дахин һунгагдаа бэлэй.
Уран зохёолшо 1959 оной зун наһанһаа нүгшөө.
Найматай болоходонь, гэртэхиниинь нютагайнгаа монгол бэшэг һайн мэдэдэг Бадлын Дагбада шаби болгон үгэбэ. Үбгэн Дагба заахан хүбүүе уншуулжа, бэшүүлжэ, хэрэг хүтэлүүлжэ һургаа һэн. Юумэ мэдэхэ абьяастай Хоца монголоор бэшэгдэһэн юун дайралданаб, бүгэдыень шуналтайгаар уншадаг байба.
1918 оной сентябрьда шэнэ тогтоһон Дээдэ Хэжэнгын һургуулида тэрэниие багша болгон томилбо. Энээнһээ хойшо 1928 он болотор X. Намсараев һургуулинуудта багшалаа бэлэй. 1919 онһоо Хоца Намсаравай уран зохёолой ябуулга эхилһэн байна. Тэрэ үедэ буряад нютагуудта бүгэдын наадан дээрэ нютагай авторнуудай гараар бэшэһэн зүжэгүүдые табидаг байгаа. Тэдэ зүжэгүүдынь шэнэ байдалай түлөө залуушуулай тэмсэхэ хурса зэбсэг боложо үгэдэг байһан юм. «Харанхы» гэжэ заахан зүжэг бэшэһэн залуу Намсараевшье тиимэ авторнуудай нэгэниинь бэлэй. 1924 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониндо «Харанхы саг хаягдаба» гэһэн шүлэгынь толилогдобо. Тэрэ сагһаа хойшо сонин, сэтгүүлнүүдэй хуудаһануудта хэблэгдэһэн уянгын, байгаали зураглаһан, шог ёгто шүлэгүүдынь, поэмэнүүдынь үргэн олон уншагшадай дура сэдьхэл татаа һэн. Уран зохёолшын бэшэһэн һургаалай гү, али энеэдэтэй, шог зугаагай удхатай, арадай маягтай богонихон рассказуудынь «Тиимэ байгаа» гэһэн нэрэтэйгээр хэблэгдэн гаража, арад зон тэрэнииень уншахадаа, эльгээ эгшэтэрээ энеэлдэдэг бэлэй.
1934 ондо Х. Намсараев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болобо. Гушаад онуудаар зохёохы ажалынь, бэлиг шадабаринь урган хүгжэжэ, шэнэ шэнэ зохёолнуудые бэшэжэ эхилээ һэн. Буряад литературын эрхим зохёолнуудай нэгэн болоһон «Цыремпил» гэжэ повесть 1935 ондо хэблэгдээ. Хойто жэлдэнь «Тиимэ байгаа» гэжэ рассказуудай суглуулбари, 1938 ондо «Нэгэтэ һүни» гэжэ повесть хэблэн гаргаа. Мүн энэ үедэ арадай аман зохёолнуудые суглуулжа шэнжэлдэг, тэдэниие литературна хэлэн дээрэ уран гоёор найруулжа «Аламжа Мэргэн», «Сагаадай Мэргэн», «Харалтуур хаан» гэһэн арадай поэтическэ эрхим зохёолнуудые хэблэн гаргаа һэн. Эдэ зохёолнуудые үргэн арад зон, һургуулиин һурагшад ехэл һонирхон уншадаг байгаа.
Поэдэй дайнай үеын творчество «Эхын юрөөл» гэжэ дүлэтэмэ хурса шүлэгөөр эхилбэ. X. Намсараевай сатирическэ шүлэгүүдынь фашис булимтарагшадые ууртайгаар гэмнэнэ. «Илалтын туяа» гэжэ повесть совет арадай фронтдошье, ара таладашье хэһэн шанга тэмсэлые харуулна. Буряад совет драматургиин эрхим зохёолнуудай нэгэн болохо «Тайшаагай ташуур» гэжэ зүжэгынь дайнай үедэ бэшэгдэһэн байгаа. Дайнһаа хойшо уран зохёолшо «Үүрэй толон» гэжэ роман дээрэ хүдэлөө һэн.
Уран зохёолшын гуша гаран жэл соо бэшэһэн ехэнхи зохёолнуудынь 5 боти болгон 1957-1959 онуудта хэблэгдэһэниинь, буряад арадай соёлой жэшээгүй урагшаа хүгжэн ургаһые гэршэлһэн үйлэ хэрэг, хэһэн ажалайнь дүн боложо үгэһэн байгаа.
Хоца Намсараевай онсо илгарһан габьяа үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Ленинэй, Ажалай Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаһан, Буряадай АССР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагшын нэрэ зэргэ олгогдоһон байна. Хоца Намсараевич Намсараев СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар дүрбэ дахин һунгагдаа бэлэй.
Уран зохёолшо 1959 оной зун наһанһаа нүгшөө.