Сультимов Доржо

Сультимов Доржо Норбосампилович 1950 ондо Буряадай АССР-эй Хэжэнгын аймагай Ород тосхондо таряаша бүлэдэ түрэһэн юм. Дунда һургуулияа дүүргээд, нютагайнгаа «Октябриин 50 жэл» гэжэ һангай ажахыда ажаллаа. 

Доржо Сультимов мүнөө үедөө яһала тобойжо, эли болон ургажа ябаһан уран зохёолшо, Оросой Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн. Эхилхэдээ бишыхан хүүгэдэй ухаанай тэды богонихон үгүүлэлнүүдые бэшэһээр, байн тэдээнээ амяарнь «Гуталгүй гулабхаа», «Амиды зула» гэжэ нэрлэгдэһэн номууд болгожо хэблүүлнэ, театрай тайзан дээрэ тэрэнэй бэшэһэн «Амиды зула», «Алтан бэһэлиг», «Эртын хабар» гэһэн зүжэгүүд табигдаһан байна. Тиихэдэ С. Эрдэнын «Хойто наһандаа уулзахабди», Ж. Балданжабоной «Бүргэд» гэһэн зохёолнуудые тайзанай хэлэндэ оруулжа табюулһан юм. Хүршэ Монголой Дархан хотын хүгжэмтэ драмын театрай тайзан дээрэ Д. Сультимовай «Эртын хабар» гэжэ зүжэг 2009 ондо монгол зүжэгшэдэй наадалгаар табигдаа. 2015 ондо уран зохёолшын гурбадахи ном хэблэлһээ гарана. «Эхын захяа» гэжэ нэрлэгдэһэн энэ ном соо «Эхын дуудалга» гэһэн туужа, үгүүлэлнүүд, дурсалганууд ороһон байха юм. Энэнь монгол хэлэндэ оршуулагдажа, баһал ном боложо хэблэгдээ. Энэ хүдэлмэринь 2016 ондо И. К. Калашниковай шанда хүртэһэн юм. 

Уран зохёол шэнжэлэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Е. Е. Балданмаксарова энэ зохёолые оршон үеын зохёолнуудай тоодо үндэрөөр сэгнэжэ, энэнь «Байгал» сэтгүүлдэ толилогдоһон байна. 2016 ондо тэрэнэй дүрбэдэхи ном нара хараба. «Сагай эрхэ» гэжэ ниитэ нэрлэгдэһэн ном соо тэрэнэй нэгэ туужа, тиихэдэ үгүүлэлнүүдынь оронхой. Буряад театрай тайзан дээрэ арба гаран зүжэгүүд тэрэнэй буряад хэлэндэ оршуулгаар табигдаһан байдаг. Тиихэдэ монгол уран зохёолшодой— С. Эрдэнын «Сэрүүн дуганай мүхэл», С. Намсарайн «Үхэжэ болодоггүй оршолон» гэһэн хоёр туужа оршуулагдаа. Оршуулгын талаар үргэлжэлүүлхэ болоо һаа, гуша гаран уран һайханай фильмнүүдэй оршуулганууд тэрэнэй гуурһан дороһоо гараһан байна.

Доржо Сультимов 1993 онһоо 1998 он болотор Буряадай радиогой буряад дамжуулгануудай редакциин ахамад редакторай тушаалда аша үрэтэйгөөр ажаллаһан байна. Тэрэ үедөө хэдэ хэдэн һонин удхатай дамжуулгануудые байгуулһан, тэдэнь республикын соёлой ажабайдалай нэрэ түрэдэ горитой нэмэри боложо, өөрынгөө һууриие эзэлһэн байдаг. «Гэсэр» үльгэрэй 1 000 жэлэй ойдо зорюулжа агаарай долгиндо Гэсэрэй 9 һалаа бүгэдыень, тиихэдэ Сэнгын Эрдэнын «Хойто наһандаа уулзахабди» гэһэн роман, Х. Намсараевай «Сэрэмпэл» гэһэн туужа уншажа гараһан юм. Өөрын оролдолгоор, хабаадлгаар хэдэн радиозүжэгүүдые табижа, миндаһан дээрэ буулгаһан байдаг. Зарим нэгыень нэрлэбэл: Б. Барадинай «Шойжод», Д. Эрдынеевэй «Бадьжан хатан», Ц. Галановай «Гэсэрэй һэлмэ», Ж. Балданжабоной «Бүргэд», өөрынь (Д. Сультимовай) бэшэһэн «Баярай нулимса» болон бусад зүжэгүүдынь радиогой алтан жасада ороһон байна. Тэдэнэй зарим нэгэниинь мүнөөшье шагнагшын һонирхол хангажа агаарай долгиндо табигдажа байдаг. 

Доржо Сультимов 1975 ондо Алас-Дурнын (Владивосток хото) урлалай талаар багшанарай дээдэ һургуули дүүргэжэ, театрай ба киногой зүжэгшэн гэһэн мэргэжэл оложо гарана. Тиигээд, 1975 онһоо 1993 он болотор Буряадай Гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай зүжэгшэн боложо хүдэлнэ. Эндэ хүдэлхэ үедөө дэлхэйн, ородой классика болон оршон үеын, Монголой болон Буряадай зохёолшодой зүжэгүүдтэ олон тоото удха түгэлдэр, гол дүрэнүүдые байгуулжа, харгшадтаа дамжуулһан байха юм. Мольерэй, Лопе де Вегын, Н. Гоголиин, Л. Леоновой, А. Вампиловай, Ч. Чимидэй, Х. Намсараевай, Д. Батожабайн, Ц. Шагжинай, Д. Эрдынеевэй, Б-М. Пурбуевай, Б. Эрдынеевэй, Д. Дылгыровэй, А. Ангархаевай зүжэгүүдэй Буряад театрай тайзан дээрэ табигдажа, ябажа байха үеын харагшад эдэ зүжэгүүд соо Д. Сультимовай байгуулһан дүрэнүүдые һанана ёһотой. «Момент истины» дамжуулгые хүтэлэгшэ, сурбалжалагша Андрей Караулов Доржо Сультимовай нааданай эдидэ абтаад: «Энэтнай буряад Варламов ха юм!» гэжэ дэмыл гайхалаа элирхэйлээ үгы байха. Варламов гээшэ XIX зуун жэлэй Санкт-Петербургын императорска театрай зүжэгшэн байһан гэжэ мэдэнэ ха юмбибди даа.

Х. Намсараевай нэрэмжэтэ театрай тайзан дээрэ 60 гаран дүрэнүүдые зүжэгүүд соо байгуулаа, тэдэнэй 10 гараниинь гол дүрэнүүд байха. 1976 ондо Москва хотодо үнгэрһэн тоосоото гастрольдо хабаадаһан юм. Театрайнгаа зүжэгшэн байхадаа 1978, 1989 онуудта Монгол орондо, 1983 ондо Хальмагта, Ленинград хотодо үнгэрһэн нүүдэл зүжэг табилгануудта хабаадаһан. «Чингисхаанай нюуса» гэһэн Андрей Борисовай фильмдэ Ваан хаанай дүрэ харуулжа наадаа, тиихэдэ Акира Курасавын «Дерсу Узала» гэһэн фильмдэ наадаһан байха юм.

Д. Н. Сультмимов 1999 онһоо 2011 он болотор Буряадай улас түрын Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ драмын театрай захирал. Арбан хоёр жэлнүүдэй туршада театрай захирал ябахадаа буряад арадай соёл, урлалай Оросой болон дэлхэйн соёлдо даамайгаар шэлжэн орохын тухай ажал ябуулһан, энэ ябадалдаа бага бэшэ амжалтануудые туйлаһан байха юм. Ниитын болон ажахы эрхилэлгын талаар орон дотор ушараад байһан айхабтар хүшэр үедэ зохёохы арга шадалаа, хүсэеэ заахашье һуларуулангүй, нэрэ хүндэеэ үргэжэ, олоной дунда бэхилжэ, шэнэ шэнэ зүжэгүүдые тайзан дээрээ байгуулжа, ойро холын можо нютагуудай, хүршэ Монгол ороной театрнуудтай зохёохы харилсаа тогтоожо, хамтын зохёохы ажалай хэлсээнүүдые баталжа, тэдэнээ амжалтатай бэелүүлжэ байгаа. Д. Сультимовай захиралай тушаалда ажаллажа байха үедэ Буряад театр Уласхоорондын ехэ наадануудта хабаадалсажа Белорусси (Брест), Франци (Ницца), Монгол (Улаан-Баатар) гүрэнүүдээр ябажа ерэһэн юм. Өөрынгөө тайзан дээрэ можо нютагууд хоорондын «Хүсэлэй эрье» («Желанный берег») гэһэн фестиваль эмхидхээ, тиихэдэ Эрхүү, Красноярск, Барнаул хотонуудай хабаадалгатай «Сибирский транзит» гэһэн фестивальда дүрбэ удаа хабаадалсахадаа, нэгэ уулзалгыень мүн лэ өөрынгөө тайзан дээрэ үнгэргэһэн байха юм. Энэл үеэр театр түрүүшынхиеэ үргэн хэмжээнэй нүүдэл тоглолтонуудые Якутск, Нерюнгри, Абакан, Шэтэ, Эрхүү хотонуудта тэндэхи харагшадай халуун альга ташалган доро, театр шэнжэлэгшэдэй магтаал һайшаалда хүртэжэ үнгэргөө гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Д. Сультимовай ударидалга доро театр 2007 ондо Москва хотодо гастрольнуудта гаража ерээ һэн, тэндэ театр шэнжэлэгшэд, бусад мэргэжэлтэд зүжэгүүдые хаража, манай театрай зохёохы ажалые үндэрөөр сэгнэһэн, энээн тухайгаа тусхай шэглэлтэй һонинууд болон сэтгүүлнүүдтэ тунхаглаһан байдаг. Нэгэнтэ бэшэ Монгол ороноор ябажа ерэһэн, республикын аймагуудаар аймагуудай толгойлогшонорой болон Арадай Хуралай депутадуудай дэмжэлгэдэ хүртэн харагшадтайгаа уулзаха — тиимэ нэгэ арга олоод лэ байдаг болоо. Театрай аша үрэтэй ажаллажа байхын тула байд гээд лэ зүжэгшэдэй бүридэлдэ шэнэ, залуу халааниие нэмэжэ оруулжа байха хэрэгтэй байдаг. Энэ театрай ажабайдалда шухала асуудалые анхаралһаа табингүй, 2002 ондо Улаан-Үдын Соёл урлалай ехэ һургуули дүүргэжэ гараһан бүлэг залуу бэлигтэй зүжэгшэдые театрай бүридэлдэ абажа, тэдэнь мүнөө амжалта түгэс ажаллажа байдаг. Санкт-Петербург хотын Театрай ехэ һургуулитай хэлсээ баталжа, 2006 онһоо нэгэ бүлэг залуушуулые Буряадай Соёлой яамантай баһал хэлсээ баталжа, гүрэнэй тэдхэмжэ дээрэ һургахаяа эльгээһэн байгаа. Тиигэжэ 2011 ондо 11 залуу артистнар театрай бүридэлдэ ерэжэ ороо. Д. Сультимовай ажаллажа байха үедэ театрай гурбан зүжэгүүд: Б-М. Пурбуевай гурбан хубиһаа бүридэһэн «Эрьехэ наран», Г. Башкуевай «С.С.С.Р...», Б. Гавриловай «Чингрисхаан» гээд Буряад Уласай Гүрэнэй шагналда хүртэһэн байна. Иихэдээ тэдэ зүжэгүүд театрай тэрэ үедөө урлалай талаар ябуулжа байһан зохёохы ажалай дээдын туйлалта гэжэ сэгнэгдэнэ гээшэ. 

Д. Н. Сультимов «Нэгэдэмэл России» гэһэн намай гэшүүн, 2009 ондо Москвада үнгэрһэн энэ намай ехэ хуралда хабаадаһан, 2009-2011 онуудта намай Улаан-Үдэ хотын зүблэлэй гэшүүн байһан юм. 2006 ондо Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй юрэнхылэгшын уялгануудые дүүргэгшэ байгаа. 

2011 ондо театрай захиралай тушаалһаа наһанайнгаа амаралтада гараад, Монголой театрай ажал ябуулагшадай Холбооной юрэнхылэгшын захиралтаар Монголой театрай ажал ябуулагшадай Орос орондохи хоёр оронуудай театрнуудай харилсаа хүгжөөхэ зорилготой бүрин эрхэтэ түлөөлэгшэ боложо томилогдоно. Тэрэнэй эдэбхи үүсхэлээр 2015 ондо оросой Холбооной болон Монголой театрнуудай ажал ябуулагшадай Холбоонуудай хэлсээн баталагдажа, А. А. Калягин Б. Тунгалаг хоёрой гар табилгаар баталагдаһан юм. Монголой театрай ажал ябуулагшадай Холбооной гэшүүн Д. Н. Сультимов энэ Холбооной Хитадай Хүхэ-Хотодо ба Монголой Улаан-Баатар хотонуудта үнгэрһэн эмхидхэлэй хорооной зүблөөнүүдтэ хабаадлсаһан байдаг. Монголой Гадаадын хэрэгүүдэй яаманай сайдай захиралтаар Монголой соёлой Орос орондохи түлөөлэгшэ боложо томилогдоһон байна. Монгол Уласаё соёлой элшэн. Буряад Уласай Толгойлогшын дэргэдэ аха захатанай Зүблэлэй гэшүүн юм.

Үбэр-Монголой зохёолшон Лигдэнэй «Гайхамшагтагурбан тулам» гэжэ номые 2017 ондо буряад хэлэндэ оруулаа. Тэрэнь буряад хэлэн дээрэ ном боложо хэблэгдээд, номой һанда ороо.

2017 ондо «Сагайэрхэ» гэжэ номынь монгол хэлэн дээрэ оршуулагдажа, Улаан-Баатарта хэблэгдээ.
«Эхын захяа» гэжэ туужа ба үгүүлэлнүүд 2016 ондомонгол хэлэн дээрэ оршуулагдаад, Улаан-Баатар хотын номой хэблэлдэ хоёр удаабарлагдажа, уншагшадта хүргэгдэһэн, энэ ном 2017 ондо Буряадай Гүрэнэй шанда хүртөө.

Согтын Жамсын бэшэһэн Шэнэхээнэй түүхэоршуулагдаад, 2017 ондо ном боложо гараа.

2017 ондо С. Эрдэниин «Хүхэ хулгана жэл» гэһэн туужаоршуулжа, тайзанай хэлэндэ оруулжа, Агын тойрогой «Амар сайн» театрай тайзан дээрэ найруулжа табяа.