Уран зурааша, уран барималшад
Москалев Георгий
- Ородой Холбооной Уласай уран зурааша
- Буряадай АССР-эй уран зурааша
- РСФСР-эй габьяата уран зурааша
- Советскэ Союзай баатар
Георгий Николаевич 1925 ондо Шэтэ можын картаhаа мүнɵɵ алга болоhон Мензын Адаг гэжэ нютагта түрэhэн намтартай. 1933 ондо тэрэнэй гэр бүлэ Улаан-Yдэ хото нүүжэ, 9 наhатай Георгий Москалев эхин классай hургуулида оробо. Тэрэл жэлдээ соёлой байшанда зурагай хэшээлдэ ябажа эхилhэн. Соёлой байшанда ерээдүйн уран зурааша, ɵɵрын багшатай, кружогой хүтэлбэрилэгшэ, Буряадай түрүүшын уран зураашадай нэгэн Аюшинов Архип Хуригановичтай танилсаhан.
1941 оной июниин 21-дэ дайнай эхилхэдэ, Георгий зурагай студиин 2 нүхэдɵɵрɵɵ ольтирог дээрэ гаража, наранай мандаха зураг зураха гэжэ шиидэhэн байгаа. Гэртээ онгосоороо тамаржа бусахадань, гэр байра руунь хон жэн шэмээгүй болошоhон үзэгдэл байhан гэхэ. Хүршэ эхэнэр тэдэнтэй харгыдань уулзахадаа, тэдэ хүбүүдтэ дайнай эхилhэн тухай дуулгаhан ...
Дайнай эхилhээр байдал ехэ муудаа бэлэй. Зурагай багша дайнда мордобо, эсэгэнь үдэр hүнигүй уhан онгосын участок дээрэ дайнда ошоhон хүнүүдэй бааржа пароходуудые үдэшэдэг ажалтай болобо. Талхан дуталдадаг болоо, хүнүүд дэлгүүртэ ээлжээндэ зогсодог болобо. Георгиин хүүгэд наhан 1943 оной январь соо дүүрhэн гэхэдэ болохо, юуб гэхэдэ 9 дугаар ангида hуража байхадань, тэрниие сэрэгэй албанда татаа юм. Тэрэниие Улаан-Yдэ хото шадар Девизионно үртɵɵдэ байдаг Yбэр Байгалай ябаган сэрэгэй училищида оруулба.
1944 оной май hарада бага лейтенантын зэргэтэй Георгий дайнда — Украинын 2 дугаар фронтын 46 дугаар армиин буудагшадай 59 дугаар девизиин 176 дугаар буудагшадай гвардиин полкда эльгээгдэбэ.
Георгий Москалев түрэлхидтɵɵ бэшэhэн бэшэгүүд соогоо дайн байлдаан тухай дурагүйгɵɵр бэшэдэг байба, харин түрэл нютаг, hургуули хүрэтэрɵɵ онгосоор тамардаг Сэлэнгэ мүрэн тухайгаа ехэ дуратайгаар дурсадаг hэн. 1944 оной сентябриин 3-най бэшэг соогоо Георгий мэдээ дуулгахадаа — Бессараби, Румыни гараад, Болгариин хилэдэ ойртоhон тухай бэшэнэ. 1944 оной үбэл Георгий Москалев толгойгоо шархатаба, теэд Венгриhээ бэшэhэн бэшэг соогоо түрэлхидэйнгɵɵ hанааень зобоохогүйн тула шархатаhан тухайгаа юушье хэлээгүй байба.
Апрелиин 9-дэ Дъер хотоhоо мэдээ дуулдаба — Георгий Николаевич шархатаад, эмнэлэгтэ орожо, хоёр hара соо хэбтэхэ баатай болоо гэhэн тухай бэшэг ерэhэн байгаа. Гурбан хоногой үнгэрhэн хойно Георгий бэшэгээ бэшэхэдээ, эдэгэжэ байнаб, Советскэ Союзай баатаршье болгохо hураг байна гэнэ.
1945 оной мартын 24-дэ СССР-эй Юрэнхы Зүблэлэй зарлигаар Г.Н. Москалевто 1944 оной декабриин 4-5-най hүни Дунай мүрэн гаталха ехэ даабари дүүргэhэнэй баатаршалга гаргаhанай түлɵɵ Советскэ Союзай баатарай солодо хүртэбэ.
Дунай гаталхадаа, Георгий Москалев десантын буухада ба талмай эзэлээд байха үйлэ ажалда хабаадаhан. 2 дугаар буудагшадай батальонай 5 сэрэгшэдэй тоодо Георгий Москалевые Советскэ Союзай баатарай солодо хүртɵɵhэн юм.
Германиин унаhан тухай соносхохын урда Георгий түрэлхидтɵɵ Берлинэй эзэлэгдэhэн тухай дуулгаhан байдаг. Майн 16-да дайна дүүрэбэ гэжэ баhа баяртай мэдээ дуулгаhан. Дайнай жэлнүүдтэ Георгий Николаевич Ясско-Кишиневой байлдаанда, Белгрод — Днестройн добтолхо байлдаанда, Бендерые сүлɵɵлhэн юм. 2 дахин шархатаhан.
1945 оной июниин эсэстэ Георгий Москалев эмнэлгэhээ гаргажа, сэрэгэйнгээ ангида ошобо. Тэрэ саашанхи ажал амидаралаа бодожо эхилээ hэн: ажал hуралсал тухай, наhажаал түрэлхид тухайгаа, амаралта тухай. Сентябрь hарын нэгэ үдэр Сэлэнгын эрьедэ байгаа түрэлхидэй гэртэ нэгэ залуу, энгэртэй баатарай одон зүүhэн лейтенант орожо ерэhэн. Тиигэжэ vри хүбүүн дайн сэрэгhээ гэртээ амаралтада ерээ hэн!
Амаралтада гэртээ байхадаа, Георгий ɵɵрын урид зураhан зурагуудаа үзэбэ, соёлой байшанда оробо, тэрэнэй зурагай багша А.Х. Аюшиновай дайнда наhа бараhаниие мэдэбэ. Тэрэ үдэрнүүд соо Георгий үдэр бүри байгаалиин зураг зураба. Нэгэ hара соо зураhан зурагуудаа Буряадай эгээл түрүүшын уран зураашадай нэгэн Роман Мэрдыгеевтэ үзүүлбэ. Роман Мэрдыгеев тэрэ зурагуудыень ехэ анхаралтайгаар хаража, ехэ үндэр сэгнэлтэ үгэбэ. Уран hайханай тусхай мэргэжэлдэ, уралигай түүхэ үзэхыень, бэлигээ дээшэлүүлхыень Георгийдэ дурадхаhан байна. Улаантанай сэрэгhээ тэрэниие татан буулгаха тухай СССР-эй баталан хамгаалха арадай комиссарта хандаха тухай Мэрдыгеев тэрээндэ дурадхал оруулба. 1946 оной хабар ахалагша лейтенант Георгий Москалевые сэрэгэй албанhаа татан буулгаха тухай захиралта гараhан байна.
1946 оной намар Георгий Эрхүүгэй уран hайханай училищиин 2 дугаар курсда оробо. Г. Москалевой hуралсалай жэлнүүд ниитын ажалаар баhа дүүрэн байба. Георгий курсын ахалагша, hунгалтада бэлдэхэ, идхалгын ажалда хамааруулагдана. Эрхүүгэй училищида hураха сагтаа тэрэ ханитаяа аралжаа хамжаанай училищиин оюутан Нина Кончеленкотой танилсаа. Тэрэ эхэнэр наhанайнь хани, тулгань болоhон юм.
Училищи дүүргэhэнэй удаа залуу бүлэ Улаан-Yдэ бусаа. 1951 ондо Георгий Москалев В.И. Суриковай нэрэмжэтэ Москвагай уран hайханай институдай байгаалиин зурагай факультедэй оюутан болоо. Тэрэнээ 1957 ондо дүүргээ.
Георгий Николаевичай дипломой ажалынь Георгий Марковай «Строговууд» романай зураг шэмэглэл болоо. Тэрэ номой гол сэдэбынь хүбшэ тайга, Сибирь, тэрэнэй түүхэ, баяр гашуудалтай хүн зоной ажа амидарал байгаа.
Институт дүүргэhэнээ удаа залуу уран зурааша түрэл Улаан-Yдэ бусажа, бүхы хүсэ шадалаа зурагта элсүүлбэ. 1950 оной хуушаар 1960 оной эхеэр уралигта шэнэ урасхал ерэhэн байгаа. Тэрэнь «шэрүүн түхэлэй» гэhэн нэрэтэй болоо hэн. Уран зураашад оршон үеын хүнүүдые, тэдэнэй хүсэ шадал, ажалай баатаршалга ехээр зурадаг болоо hэн.
Буряад Уласай хүдɵɵ ажахые, үйлэдбэри бодхоохо баатар хүнүүдые олохо гэhэн зорилго Москалев урдаа табиhан байгаа. Тиигэжэ уула уурхайн ажалшад тухай гэhэн бүтээл нара хараба. Энэ бүтээл бүтээхын тула Москалев шахта руу оробо, геологиин ажалаар хүдɵɵ газараар ябаба.
Гэхэдээ, Москалевай зохёохы ажалай гол сэдэб гэхэдэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн болоно. ɵɵрын зурагууд соо дайсантай тэмсэхэ, Илалтын үдэр хүрэтэр амиды бусаагүй хүнүүдтэ зурагуудаа зорюулжа, дайнай гашуудал зоболон дабтахагүйн тулада зурагуудаа зураха гэhэн ɵɵрын үүргэ дүүргэхэ ёhотойб гэжэ бододог байhан. 70-аад онуудта «Дунайн түлɵɵ байлдаан» гэhэн сэдэбээр зурагуудые зуража, тэрэ зурагтаа дурасхаал үлɵɵhэн юм. Тэрэ зурагуудынь Илалтын 40 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Амгалан байдал тогтоохобди» гэhэн ехэ үзэсхэлэндэ дэлгээгдэhэн. Георгий Николаевич «Дунай руу ябадал» гэhэн дурсалгын ном 1985 ондо бэшэжэ гаргаа. 1975 ондо Буряадай АССР-эй арадай уран зураашын нэрэ зэргэдэ хүртɵɵ. 1982 ондо РСФСР-эй габьяата уран зураашын нэрэ зэргэдэ хүртɵɵ. 1975 ондо Георгий Николаевич Улаан-Yдэ хотын хүндэтэй эрхэтэн болоhон.
Георгий Николаевич наhан соогоо олон эмхи зургаануудта хүдэлɵɵ: эгээл түрүүн уран hайханай-үйлэдбэриин мастескойнуудта, П.П. Постышевай нэрэмжэтэ Пионерэй ордоной дэргэдэ «Залуу зурааша» гэhэн кружок хүтэлбэрилɵɵ (1957-1962, 1964-1965 онууд).
1962-1963 онуудта Буряадай уран зураашадай холбооной зүблэлэй түрүүлэгшэ, 1966-1968 онуудта Ц.С. Сампиловай нэрэмжэтэ музейн захирал хээ, багшын училищида багшалаа. Улаан-Yдэ хотын арадай депутадаар хэдэн дахин hунгагдаhан, Советскэ Союзай 30 баатарнуудай тоодо Венгридэ Илалтын 30 жэлэй ойн баярта хабаадаа, Москвада Илалтын 50 жэлэй ойдо хабаадаа, 1996 оной майн 9-нэй Улаан талмайда сэрэгэй жагсаалда, 2000 оной майн 9-нэй Илалтын жагсаалда хабаадаhан.
Буряадhаа Советскэ Союзай hүүлшын баатар, ехэ hайхан сэдьхэлтэй уран зурааша 2011 оной мартын 3-да Улаан-Yдэ хотодо наhа бараhан.
Георгий Николаевич Москалевай зохёохы ажалай 50 гаран уран бүтээлнүүд Ц.С. Сампиловай нэрэмжэтэ уран hайханай музейдэ байдаг. Георгий Москалевай бүтээлнүүд 2015 оной апрелиин 25-да Эсэгэ ороноо хамгаалын дайнай Илалтын 70 жэлэй ойдо зорюулагдаhан үзэсхэлэндэ дэлгээгдэhэн.
1941 оной июниин 21-дэ дайнай эхилхэдэ, Георгий зурагай студиин 2 нүхэдɵɵрɵɵ ольтирог дээрэ гаража, наранай мандаха зураг зураха гэжэ шиидэhэн байгаа. Гэртээ онгосоороо тамаржа бусахадань, гэр байра руунь хон жэн шэмээгүй болошоhон үзэгдэл байhан гэхэ. Хүршэ эхэнэр тэдэнтэй харгыдань уулзахадаа, тэдэ хүбүүдтэ дайнай эхилhэн тухай дуулгаhан ...
Дайнай эхилhээр байдал ехэ муудаа бэлэй. Зурагай багша дайнда мордобо, эсэгэнь үдэр hүнигүй уhан онгосын участок дээрэ дайнда ошоhон хүнүүдэй бааржа пароходуудые үдэшэдэг ажалтай болобо. Талхан дуталдадаг болоо, хүнүүд дэлгүүртэ ээлжээндэ зогсодог болобо. Георгиин хүүгэд наhан 1943 оной январь соо дүүрhэн гэхэдэ болохо, юуб гэхэдэ 9 дугаар ангида hуража байхадань, тэрниие сэрэгэй албанда татаа юм. Тэрэниие Улаан-Yдэ хото шадар Девизионно үртɵɵдэ байдаг Yбэр Байгалай ябаган сэрэгэй училищида оруулба.
1944 оной май hарада бага лейтенантын зэргэтэй Георгий дайнда — Украинын 2 дугаар фронтын 46 дугаар армиин буудагшадай 59 дугаар девизиин 176 дугаар буудагшадай гвардиин полкда эльгээгдэбэ.
Георгий Москалев түрэлхидтɵɵ бэшэhэн бэшэгүүд соогоо дайн байлдаан тухай дурагүйгɵɵр бэшэдэг байба, харин түрэл нютаг, hургуули хүрэтэрɵɵ онгосоор тамардаг Сэлэнгэ мүрэн тухайгаа ехэ дуратайгаар дурсадаг hэн. 1944 оной сентябриин 3-най бэшэг соогоо Георгий мэдээ дуулгахадаа — Бессараби, Румыни гараад, Болгариин хилэдэ ойртоhон тухай бэшэнэ. 1944 оной үбэл Георгий Москалев толгойгоо шархатаба, теэд Венгриhээ бэшэhэн бэшэг соогоо түрэлхидэйнгɵɵ hанааень зобоохогүйн тула шархатаhан тухайгаа юушье хэлээгүй байба.
Апрелиин 9-дэ Дъер хотоhоо мэдээ дуулдаба — Георгий Николаевич шархатаад, эмнэлэгтэ орожо, хоёр hара соо хэбтэхэ баатай болоо гэhэн тухай бэшэг ерэhэн байгаа. Гурбан хоногой үнгэрhэн хойно Георгий бэшэгээ бэшэхэдээ, эдэгэжэ байнаб, Советскэ Союзай баатаршье болгохо hураг байна гэнэ.
1945 оной мартын 24-дэ СССР-эй Юрэнхы Зүблэлэй зарлигаар Г.Н. Москалевто 1944 оной декабриин 4-5-най hүни Дунай мүрэн гаталха ехэ даабари дүүргэhэнэй баатаршалга гаргаhанай түлɵɵ Советскэ Союзай баатарай солодо хүртэбэ.
Дунай гаталхадаа, Георгий Москалев десантын буухада ба талмай эзэлээд байха үйлэ ажалда хабаадаhан. 2 дугаар буудагшадай батальонай 5 сэрэгшэдэй тоодо Георгий Москалевые Советскэ Союзай баатарай солодо хүртɵɵhэн юм.
Германиин унаhан тухай соносхохын урда Георгий түрэлхидтɵɵ Берлинэй эзэлэгдэhэн тухай дуулгаhан байдаг. Майн 16-да дайна дүүрэбэ гэжэ баhа баяртай мэдээ дуулгаhан. Дайнай жэлнүүдтэ Георгий Николаевич Ясско-Кишиневой байлдаанда, Белгрод — Днестройн добтолхо байлдаанда, Бендерые сүлɵɵлhэн юм. 2 дахин шархатаhан.
1945 оной июниин эсэстэ Георгий Москалев эмнэлгэhээ гаргажа, сэрэгэйнгээ ангида ошобо. Тэрэ саашанхи ажал амидаралаа бодожо эхилээ hэн: ажал hуралсал тухай, наhажаал түрэлхид тухайгаа, амаралта тухай. Сентябрь hарын нэгэ үдэр Сэлэнгын эрьедэ байгаа түрэлхидэй гэртэ нэгэ залуу, энгэртэй баатарай одон зүүhэн лейтенант орожо ерэhэн. Тиигэжэ vри хүбүүн дайн сэрэгhээ гэртээ амаралтада ерээ hэн!
Амаралтада гэртээ байхадаа, Георгий ɵɵрын урид зураhан зурагуудаа үзэбэ, соёлой байшанда оробо, тэрэнэй зурагай багша А.Х. Аюшиновай дайнда наhа бараhаниие мэдэбэ. Тэрэ үдэрнүүд соо Георгий үдэр бүри байгаалиин зураг зураба. Нэгэ hара соо зураhан зурагуудаа Буряадай эгээл түрүүшын уран зураашадай нэгэн Роман Мэрдыгеевтэ үзүүлбэ. Роман Мэрдыгеев тэрэ зурагуудыень ехэ анхаралтайгаар хаража, ехэ үндэр сэгнэлтэ үгэбэ. Уран hайханай тусхай мэргэжэлдэ, уралигай түүхэ үзэхыень, бэлигээ дээшэлүүлхыень Георгийдэ дурадхаhан байна. Улаантанай сэрэгhээ тэрэниие татан буулгаха тухай СССР-эй баталан хамгаалха арадай комиссарта хандаха тухай Мэрдыгеев тэрээндэ дурадхал оруулба. 1946 оной хабар ахалагша лейтенант Георгий Москалевые сэрэгэй албанhаа татан буулгаха тухай захиралта гараhан байна.
1946 оной намар Георгий Эрхүүгэй уран hайханай училищиин 2 дугаар курсда оробо. Г. Москалевой hуралсалай жэлнүүд ниитын ажалаар баhа дүүрэн байба. Георгий курсын ахалагша, hунгалтада бэлдэхэ, идхалгын ажалда хамааруулагдана. Эрхүүгэй училищида hураха сагтаа тэрэ ханитаяа аралжаа хамжаанай училищиин оюутан Нина Кончеленкотой танилсаа. Тэрэ эхэнэр наhанайнь хани, тулгань болоhон юм.
Училищи дүүргэhэнэй удаа залуу бүлэ Улаан-Yдэ бусаа. 1951 ондо Георгий Москалев В.И. Суриковай нэрэмжэтэ Москвагай уран hайханай институдай байгаалиин зурагай факультедэй оюутан болоо. Тэрэнээ 1957 ондо дүүргээ.
Георгий Николаевичай дипломой ажалынь Георгий Марковай «Строговууд» романай зураг шэмэглэл болоо. Тэрэ номой гол сэдэбынь хүбшэ тайга, Сибирь, тэрэнэй түүхэ, баяр гашуудалтай хүн зоной ажа амидарал байгаа.
Институт дүүргэhэнээ удаа залуу уран зурааша түрэл Улаан-Yдэ бусажа, бүхы хүсэ шадалаа зурагта элсүүлбэ. 1950 оной хуушаар 1960 оной эхеэр уралигта шэнэ урасхал ерэhэн байгаа. Тэрэнь «шэрүүн түхэлэй» гэhэн нэрэтэй болоо hэн. Уран зураашад оршон үеын хүнүүдые, тэдэнэй хүсэ шадал, ажалай баатаршалга ехээр зурадаг болоо hэн.
Буряад Уласай хүдɵɵ ажахые, үйлэдбэри бодхоохо баатар хүнүүдые олохо гэhэн зорилго Москалев урдаа табиhан байгаа. Тиигэжэ уула уурхайн ажалшад тухай гэhэн бүтээл нара хараба. Энэ бүтээл бүтээхын тула Москалев шахта руу оробо, геологиин ажалаар хүдɵɵ газараар ябаба.
Гэхэдээ, Москалевай зохёохы ажалай гол сэдэб гэхэдэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн болоно. ɵɵрын зурагууд соо дайсантай тэмсэхэ, Илалтын үдэр хүрэтэр амиды бусаагүй хүнүүдтэ зурагуудаа зорюулжа, дайнай гашуудал зоболон дабтахагүйн тулада зурагуудаа зураха гэhэн ɵɵрын үүргэ дүүргэхэ ёhотойб гэжэ бододог байhан. 70-аад онуудта «Дунайн түлɵɵ байлдаан» гэhэн сэдэбээр зурагуудые зуража, тэрэ зурагтаа дурасхаал үлɵɵhэн юм. Тэрэ зурагуудынь Илалтын 40 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Амгалан байдал тогтоохобди» гэhэн ехэ үзэсхэлэндэ дэлгээгдэhэн. Георгий Николаевич «Дунай руу ябадал» гэhэн дурсалгын ном 1985 ондо бэшэжэ гаргаа. 1975 ондо Буряадай АССР-эй арадай уран зураашын нэрэ зэргэдэ хүртɵɵ. 1982 ондо РСФСР-эй габьяата уран зураашын нэрэ зэргэдэ хүртɵɵ. 1975 ондо Георгий Николаевич Улаан-Yдэ хотын хүндэтэй эрхэтэн болоhон.
Георгий Николаевич наhан соогоо олон эмхи зургаануудта хүдэлɵɵ: эгээл түрүүн уран hайханай-үйлэдбэриин мастескойнуудта, П.П. Постышевай нэрэмжэтэ Пионерэй ордоной дэргэдэ «Залуу зурааша» гэhэн кружок хүтэлбэрилɵɵ (1957-1962, 1964-1965 онууд).
1962-1963 онуудта Буряадай уран зураашадай холбооной зүблэлэй түрүүлэгшэ, 1966-1968 онуудта Ц.С. Сампиловай нэрэмжэтэ музейн захирал хээ, багшын училищида багшалаа. Улаан-Yдэ хотын арадай депутадаар хэдэн дахин hунгагдаhан, Советскэ Союзай 30 баатарнуудай тоодо Венгридэ Илалтын 30 жэлэй ойн баярта хабаадаа, Москвада Илалтын 50 жэлэй ойдо хабаадаа, 1996 оной майн 9-нэй Улаан талмайда сэрэгэй жагсаалда, 2000 оной майн 9-нэй Илалтын жагсаалда хабаадаhан.
Буряадhаа Советскэ Союзай hүүлшын баатар, ехэ hайхан сэдьхэлтэй уран зурааша 2011 оной мартын 3-да Улаан-Yдэ хотодо наhа бараhан.
Георгий Николаевич Москалевай зохёохы ажалай 50 гаран уран бүтээлнүүд Ц.С. Сампиловай нэрэмжэтэ уран hайханай музейдэ байдаг. Георгий Москалевай бүтээлнүүд 2015 оной апрелиин 25-да Эсэгэ ороноо хамгаалын дайнай Илалтын 70 жэлэй ойдо зорюулагдаhан үзэсхэлэндэ дэлгээгдэhэн.