Уран зурааша, уран барималшад
Налабардин Иннокентий
Налабардин Иннокентий Григорьевич 19.04.1933 ондо түрэhэн, уран зурааша, график.
Уран зурааша Иннокентий Григорьевич Налабардинай зохёохы ажалай эхин залуу уран зураашадай, ирагуу найруулагшадай болон уран зохёолшодой зохёохы ажал шэнэдхэхэ сагай охин, эрмэлзэл дээрэ тудаhан байна. XX дугаар зуунай хоёрдохи хахадта Зүблэтэ гүрэнэй, ба Буряад ороной уран зурагай урлигта Европа, Америкэ, Азиин улас оронуудтай соёлой харилсаа тогтоохын тула нээгдэhэн үйлэ ажалhаа боложо хубилалта эхилhэн байгаа. Тэрэ үедэ зүблэлтэ ороной хүнэй нюдэ нээhэн зарим арга хэмжээнүүд гэбэл: 1957 ондо Москвада залуушуул оюутанай бүхэдэлхэйн наадам, 1964 ондо А.С. Пушкинай нэрэмжэтэ Уран зурагай урлигай музейдэ Пабло Пикассын бүтээлэй үзэсхэлэн баруунай урлигтай танил бэшэ манай харагшадые сохилтодо оруулhан байха юм. Зарим уран зураашад оршон сагай бүтээлнүүдые ехэ hайшааба, тиигэжэ hунгамал заншалта урлигай ёhо журамаа эбдэхэ баатай болобо, нүгɵɵдүүлынь шэнэ түхэл ажалдаа хэрэглэбэшье, үнэн бодото заншалаа ɵɵртɵɵ үлдээhэн байгаа.
Буряад уласай олонхи уран зураашад, дунда наhанай үеын хүнүүд, эгээл тэрэ сагта ажалаа эхилhэн байдаг, тэдэнэр бүхы шэнэдхэлэй газарнуудта, соёлой түб гэгдэхэ Москва, Ленинградта hураhан. Буряадай уран зураашад уран зурагай шэнэ hэбшээнэй түхэл хэрэглэжэ урлигай бодото шэглэл дээрэ хүдэлжэ, ниигэмэй түүхэтэ хүгжэлтэ зураглаhан бүтээлнүүдые хэжэ байгаа.
Иннокентий Григорьевич Налабардин 60-аад онуудай эхиндэ зохёохы ажал дээрэ гараhан ба зуун жэлэй уулзуур дээрэ урлигай хүндэхэн үедэ ажаллажа байгаа. Зохёохы ажалай он жэлнүүд соо тэрэнэй бэшэхэ маяг ɵɵршэлэгдэжэ байгаа, гэбэшье үнэн бодото байдал зураглаха hуургуулидаа этигэhээр үлɵɵ юм.
Иннокентий Григорьевич Налабардин 1933 оной 4 hарын 19-дэ Улаан-Баатар хотодо түрэhэн. Тэрэнэй эсэгэ Григорий Тимофеевич тэрэ үедэ үйлэдбэри барижа, Монголдо байhан байгаа. Налабардинай удам Хяагта хотын уран дархашуул байhан. Монголдо хэдэн жэл хүдэлhэнэй дараа тэрэнэй гэр бүлэ Улаан-Yдэ нүүhэн юм. Иннокентий багаhаа зураха дуратай байгаа. Пеэшээ нүүрhээр будахадань, эжынь шохойдодог байба. Һургуулида ханын сонин шэмэглэбэ. Зурагай хэшээлдэ бүхы хүүгэдтэл адли харандашаар Эсэгэ ороноо хамгаалха дайнай байлдаа зураха. Тэрэнэй зураг зураха шадабариие багша, Пионернүүдэй байшанда зураг заадаг Иннокентий Павлович Голубев анхарhан байна. Тэрэ Иннокентидэ зурагай нэмэлтэ hуралсалай hургуулида ябахыень дурадхаа. Ябан ошон hонирхолыень уран зурааша болохо эрмэлзэлтэй болгоо. 1949 ондо Эрхүүгэй уран hайханай училищида ороо. Залуу уран зохёолшын багшанар болбол А. Рыловай, В. Матэн, Н. Рерихэй шаби болохо мэдээжэ уран зурааша-багша Б.И. Лебединский, П. Филомоновай, А.П. Крыловай шаби — А.П. Жибинов байгаа. 1952 ондо училищида hураха үедэ И. Налабардин Зүблэлтэ сэрэгэй уhан далай сэрэгтэ татагдаа. Сэрэгэй флодто алба хаагаад, түрэл училищидээ ерээд, тэрэнээ 1957 ондо дүүргэхэдээ, дипломой хүдэлмэридɵɵ тэрээндэ дүтэ болоhон гурбан жэлэй сэрэгэй албанай сэдэбээр «Матросой кубриг соо» гэhэн зураг байба.
Училищи дүүргэhэнэй удаа И. Налабардин Улаан-Yдэ бусажа, Буряадай уран зураашадай холбооной уран hайханай санда ажалда оробо. Тэрэ үедэ Уран зураашадай холбоон 1959 ондо Москвада Буряадай урлигай II декадада ошохоо бэлдэжэ байба. Мэдээжэ биирэй ба hиилэшэдтэй хамта уран зурагай урлигай үзэсхэлэндэ hургуули hаяхана дүүргэhэн залуу уран зураашад болон уран зурагай дээдэ hургуулиин оюутад хабаадаа. Иннокентий Налабардин ехэ бэшэ хэмжээтэй «Галинушка» ба «Загаhашан» зурагуудаараа хабаадаа. Тихэдэ томо хэмжээнэй үзэсхэлэндэ хабаадахын тула тэрэ нарин шалгалта гаража шадаhан байна. Тэрэ үзэсхэлэнэй hүүлээр арбан жэл соо «Басаган», «Нарата үдэр» (1962 он), «Орой талада» (1962 он), «Һургуулиин туулайн байра» (1963 он) хүнгэн этюдые зураба, тэрэ зурагууд зураашын баяртай амидарал харуулба.
1964 ондо тэрэ Буряадай уран зураашадай холбоондо оробо. 1967 ондо «Балтахинов» гэжэ түүхын сэдэбтэ зорюулhан томо зураг, «Yглɵɵ» гэжэ хотын байгаалин зураг зураба.
И. Налабардинай зохёохы ажалай нэгэ шата гэхэдэ 60-аад онуудта Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлбэ. Тэндэ тэрэ Буряадай уран зохёолшодой зохёолнуудтай танилсаба, тэдэ номуудые шэмэглэбэ. Имагта И.С. Калашниковтай уулзалга ба ярилсаа ехэ хадуугдаа hэн, тэрэ тиихэдэ Чингисхаанай амидарал ба дайгаар добтолго тухай роман бэшэхые hанаашалжа байгаа ха юм. Бэлигтэй уран зохёолшонтой ярилдаhаар уран зурааша түүхын томо сэдэбээр hонирхохо болобо. Харин залуу хүнэй урда ондоо зорилго табигдаhан байгаа. 1968 ондо И. Налабардин Москвагай полиграфическэ дээдэ hургуулида орожо, 1974 ондо тэрэнээ дүүргээ. Тэрэнэй дипломой ажал хадаа Ж. Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ ном шэмэглэхэ ажал байгаа юм.
Дээдэ hургуули түгэсхэhэнэй удаа нэгэ хэды соо номой хэблэлдэ хүдэлжэ байгаад, уран зурагаараа ябаха гэжэ шиидхэбэри абаба. Тиигэжэ сүлɵɵтэй уран зураашын замда гараа бэлэй. Уран зурааша элдэб жанрта хүдэлбэ: хүрэг, байгаалиин зураг, түүхын зураг.
1970-1990 онуудта голдоо байгаалиин үзэсхэлэн зурагуудые зураад байба. Хада уула, хүбшэ тайга, Байгал нуур, уудам тала дайда гээд лэ Буряад ороной гайхамшагта байгаалиин сэдэбээр олон бүтээлнүүд гараба. «Баргажанай зам» (1979), «Хурамхаанай уула» (1977), «Захааминай хада уулаар» гэжэ хада уула зурахадаа, үдхэн шэрэ хэрэглэжэ, шэрүүн, гайхалтай hайхан байгаалиин ая зураглана. Буряадай намхан доботой үргэн талын зурагууд — «Оронгын үдэшэ» (1985), «Хурамша» (1986), Юрɵɵгэй гол" (1992), «Бусалга» (2000).
Уран зураашын hонирхолые түүхын сэдэб ходо татадаг байгаа, имагта түрэл хизаар ороной түүхэ: хубисхалай үеын үйлэ хэрэгүүд ба граждан дайн, уран зурагта ороогүй хори-буряадай I Петр хаанда бараалхалга, Эзэн Чингисхаанай үе. 1980-аад онуудта И. Налабардин Чингисхаанай сэдэбтэ дахин оробо. Агууехэ сэрэгшэ тухай материал суглуулба, дүрбэ дахин Монгол ошожо, ехэ хаанай газар нютагтай танилсаба. 1990 ондо «Хэтын хэтэ сагhаа» триптихэй түрүүшын зураг дүүргэбэ. 2006 ондо И. Налабардин тэрэ триптих зурагаа Занабазарай нэрэмжэтэ Монголой уран зурагай урлигай музейдэ бэлэн болгон бариба. Тэрэ жэл Улан-Yдэдэ элитэ монголой эрдэмтэн ба уран зохёолшо Сайшаялай «Чингисхаан тухай домог үгэ» гэжэ ном хэблэлдэ гараа, тэрэ номдо «Хэтын хэтэ сагhаа» гэжэ триптих зураг хэрэглэгдэhэн.
Буряад арад угсаатанай Ородой уласта ороhон түүхын үйлэ хэрэгтэ зорюулжа «Хори буряадай I Петр хаанда бараалхалга» гэhэн зураг 2004 ондо зорюулhан юм.
Мүнɵɵ дээрээ Иннокентий Григорьевич Налабардин дүрɵɵ дээрээ, Буряад ороной байгаали зурана, «Хэтын хэтэ сагhаа» гэжэ триптих зурагай хоёрдохи шата дээрэ хүдэлжэ байна.
2020 оной апрель һарада наһа бараһан.
Уран зурааша Иннокентий Григорьевич Налабардинай зохёохы ажалай эхин залуу уран зураашадай, ирагуу найруулагшадай болон уран зохёолшодой зохёохы ажал шэнэдхэхэ сагай охин, эрмэлзэл дээрэ тудаhан байна. XX дугаар зуунай хоёрдохи хахадта Зүблэтэ гүрэнэй, ба Буряад ороной уран зурагай урлигта Европа, Америкэ, Азиин улас оронуудтай соёлой харилсаа тогтоохын тула нээгдэhэн үйлэ ажалhаа боложо хубилалта эхилhэн байгаа. Тэрэ үедэ зүблэлтэ ороной хүнэй нюдэ нээhэн зарим арга хэмжээнүүд гэбэл: 1957 ондо Москвада залуушуул оюутанай бүхэдэлхэйн наадам, 1964 ондо А.С. Пушкинай нэрэмжэтэ Уран зурагай урлигай музейдэ Пабло Пикассын бүтээлэй үзэсхэлэн баруунай урлигтай танил бэшэ манай харагшадые сохилтодо оруулhан байха юм. Зарим уран зураашад оршон сагай бүтээлнүүдые ехэ hайшааба, тиигэжэ hунгамал заншалта урлигай ёhо журамаа эбдэхэ баатай болобо, нүгɵɵдүүлынь шэнэ түхэл ажалдаа хэрэглэбэшье, үнэн бодото заншалаа ɵɵртɵɵ үлдээhэн байгаа.
Буряад уласай олонхи уран зураашад, дунда наhанай үеын хүнүүд, эгээл тэрэ сагта ажалаа эхилhэн байдаг, тэдэнэр бүхы шэнэдхэлэй газарнуудта, соёлой түб гэгдэхэ Москва, Ленинградта hураhан. Буряадай уран зураашад уран зурагай шэнэ hэбшээнэй түхэл хэрэглэжэ урлигай бодото шэглэл дээрэ хүдэлжэ, ниигэмэй түүхэтэ хүгжэлтэ зураглаhан бүтээлнүүдые хэжэ байгаа.
Иннокентий Григорьевич Налабардин 60-аад онуудай эхиндэ зохёохы ажал дээрэ гараhан ба зуун жэлэй уулзуур дээрэ урлигай хүндэхэн үедэ ажаллажа байгаа. Зохёохы ажалай он жэлнүүд соо тэрэнэй бэшэхэ маяг ɵɵршэлэгдэжэ байгаа, гэбэшье үнэн бодото байдал зураглаха hуургуулидаа этигэhээр үлɵɵ юм.
Иннокентий Григорьевич Налабардин 1933 оной 4 hарын 19-дэ Улаан-Баатар хотодо түрэhэн. Тэрэнэй эсэгэ Григорий Тимофеевич тэрэ үедэ үйлэдбэри барижа, Монголдо байhан байгаа. Налабардинай удам Хяагта хотын уран дархашуул байhан. Монголдо хэдэн жэл хүдэлhэнэй дараа тэрэнэй гэр бүлэ Улаан-Yдэ нүүhэн юм. Иннокентий багаhаа зураха дуратай байгаа. Пеэшээ нүүрhээр будахадань, эжынь шохойдодог байба. Һургуулида ханын сонин шэмэглэбэ. Зурагай хэшээлдэ бүхы хүүгэдтэл адли харандашаар Эсэгэ ороноо хамгаалха дайнай байлдаа зураха. Тэрэнэй зураг зураха шадабариие багша, Пионернүүдэй байшанда зураг заадаг Иннокентий Павлович Голубев анхарhан байна. Тэрэ Иннокентидэ зурагай нэмэлтэ hуралсалай hургуулида ябахыень дурадхаа. Ябан ошон hонирхолыень уран зурааша болохо эрмэлзэлтэй болгоо. 1949 ондо Эрхүүгэй уран hайханай училищида ороо. Залуу уран зохёолшын багшанар болбол А. Рыловай, В. Матэн, Н. Рерихэй шаби болохо мэдээжэ уран зурааша-багша Б.И. Лебединский, П. Филомоновай, А.П. Крыловай шаби — А.П. Жибинов байгаа. 1952 ондо училищида hураха үедэ И. Налабардин Зүблэлтэ сэрэгэй уhан далай сэрэгтэ татагдаа. Сэрэгэй флодто алба хаагаад, түрэл училищидээ ерээд, тэрэнээ 1957 ондо дүүргэхэдээ, дипломой хүдэлмэридɵɵ тэрээндэ дүтэ болоhон гурбан жэлэй сэрэгэй албанай сэдэбээр «Матросой кубриг соо» гэhэн зураг байба.
Училищи дүүргэhэнэй удаа И. Налабардин Улаан-Yдэ бусажа, Буряадай уран зураашадай холбооной уран hайханай санда ажалда оробо. Тэрэ үедэ Уран зураашадай холбоон 1959 ондо Москвада Буряадай урлигай II декадада ошохоо бэлдэжэ байба. Мэдээжэ биирэй ба hиилэшэдтэй хамта уран зурагай урлигай үзэсхэлэндэ hургуули hаяхана дүүргэhэн залуу уран зураашад болон уран зурагай дээдэ hургуулиин оюутад хабаадаа. Иннокентий Налабардин ехэ бэшэ хэмжээтэй «Галинушка» ба «Загаhашан» зурагуудаараа хабаадаа. Тихэдэ томо хэмжээнэй үзэсхэлэндэ хабаадахын тула тэрэ нарин шалгалта гаража шадаhан байна. Тэрэ үзэсхэлэнэй hүүлээр арбан жэл соо «Басаган», «Нарата үдэр» (1962 он), «Орой талада» (1962 он), «Һургуулиин туулайн байра» (1963 он) хүнгэн этюдые зураба, тэрэ зурагууд зураашын баяртай амидарал харуулба.
1964 ондо тэрэ Буряадай уран зураашадай холбоондо оробо. 1967 ондо «Балтахинов» гэжэ түүхын сэдэбтэ зорюулhан томо зураг, «Yглɵɵ» гэжэ хотын байгаалин зураг зураба.
И. Налабардинай зохёохы ажалай нэгэ шата гэхэдэ 60-аад онуудта Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлбэ. Тэндэ тэрэ Буряадай уран зохёолшодой зохёолнуудтай танилсаба, тэдэ номуудые шэмэглэбэ. Имагта И.С. Калашниковтай уулзалга ба ярилсаа ехэ хадуугдаа hэн, тэрэ тиихэдэ Чингисхаанай амидарал ба дайгаар добтолго тухай роман бэшэхые hанаашалжа байгаа ха юм. Бэлигтэй уран зохёолшонтой ярилдаhаар уран зурааша түүхын томо сэдэбээр hонирхохо болобо. Харин залуу хүнэй урда ондоо зорилго табигдаhан байгаа. 1968 ондо И. Налабардин Москвагай полиграфическэ дээдэ hургуулида орожо, 1974 ондо тэрэнээ дүүргээ. Тэрэнэй дипломой ажал хадаа Ж. Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ ном шэмэглэхэ ажал байгаа юм.
Дээдэ hургуули түгэсхэhэнэй удаа нэгэ хэды соо номой хэблэлдэ хүдэлжэ байгаад, уран зурагаараа ябаха гэжэ шиидхэбэри абаба. Тиигэжэ сүлɵɵтэй уран зураашын замда гараа бэлэй. Уран зурааша элдэб жанрта хүдэлбэ: хүрэг, байгаалиин зураг, түүхын зураг.
1970-1990 онуудта голдоо байгаалиин үзэсхэлэн зурагуудые зураад байба. Хада уула, хүбшэ тайга, Байгал нуур, уудам тала дайда гээд лэ Буряад ороной гайхамшагта байгаалиин сэдэбээр олон бүтээлнүүд гараба. «Баргажанай зам» (1979), «Хурамхаанай уула» (1977), «Захааминай хада уулаар» гэжэ хада уула зурахадаа, үдхэн шэрэ хэрэглэжэ, шэрүүн, гайхалтай hайхан байгаалиин ая зураглана. Буряадай намхан доботой үргэн талын зурагууд — «Оронгын үдэшэ» (1985), «Хурамша» (1986), Юрɵɵгэй гол" (1992), «Бусалга» (2000).
Уран зураашын hонирхолые түүхын сэдэб ходо татадаг байгаа, имагта түрэл хизаар ороной түүхэ: хубисхалай үеын үйлэ хэрэгүүд ба граждан дайн, уран зурагта ороогүй хори-буряадай I Петр хаанда бараалхалга, Эзэн Чингисхаанай үе. 1980-аад онуудта И. Налабардин Чингисхаанай сэдэбтэ дахин оробо. Агууехэ сэрэгшэ тухай материал суглуулба, дүрбэ дахин Монгол ошожо, ехэ хаанай газар нютагтай танилсаба. 1990 ондо «Хэтын хэтэ сагhаа» триптихэй түрүүшын зураг дүүргэбэ. 2006 ондо И. Налабардин тэрэ триптих зурагаа Занабазарай нэрэмжэтэ Монголой уран зурагай урлигай музейдэ бэлэн болгон бариба. Тэрэ жэл Улан-Yдэдэ элитэ монголой эрдэмтэн ба уран зохёолшо Сайшаялай «Чингисхаан тухай домог үгэ» гэжэ ном хэблэлдэ гараа, тэрэ номдо «Хэтын хэтэ сагhаа» гэжэ триптих зураг хэрэглэгдэhэн.
Буряад арад угсаатанай Ородой уласта ороhон түүхын үйлэ хэрэгтэ зорюулжа «Хори буряадай I Петр хаанда бараалхалга» гэhэн зураг 2004 ондо зорюулhан юм.
Мүнɵɵ дээрээ Иннокентий Григорьевич Налабардин дүрɵɵ дээрээ, Буряад ороной байгаали зурана, «Хэтын хэтэ сагhаа» гэжэ триптих зурагай хоёрдохи шата дээрэ хүдэлжэ байна.
2020 оной апрель һарада наһа бараһан.