Ниитын, улас түрын зүтхэлтэн
Сахьянова Мария
Сахьянова М. М. — сог залитай хубисхалша, буряадуудай дундаhаа түрүүшын большевигүүдэй нэгэн. СССР-эй, Монголой, Сибириин, БМАССР-эй хубисхалай элитэ ажаябуулагша. Нэгэнтэ бэшэ В. И. Ленинтэй, Л. Д. Троцкитай, И. В. Сталинтай, М. И. Калининтай уулзаhан байна. 1930-аад онуудта Чувашида олон зоной хамалганда абтахадань хабаадаа. Москва хотодо 1981 ондо наhа бараа.
Мария Михайловна Сахьяновагай хуби заяан — гашуудалтай, тэрэ үеын оросой эхэнэр-большевигуудай харуулһан үйлэ хэрэг. Тэдэ өөһэдынгөө эрмэлзэлээр хубисхалша политическэ ажабайдалда гүрэн түрэеэ шэнэлэн байгуулгада шуналтайгаар эрмэлзээд, бүхы сэдьхэлээрээ өөһэдынгөө, партиингаа гол ёһо, заршам сахин албаяа дүүргэжэ ябаа. Үнэн дээрээ, бодото ажабайдал дээрэ энэ партиин практика үнэн һайхан гол зорилгонуудһаа алгасан байгаа. Тиимэһээ тэдэ этигэлээ алдаа гэжэ түүхэ харуулаа: уряануудтаа, түрэл партиин хэрэгүүдтэ ба тэдэнэй «вождьнуудай» мүн баһа өөһэдынгөө суртаал һургаалайнгаа ба наһанайнгаа үнэтэ зүйлһээ ба зүг шэгһээ.
Мария Сахьяновагай хуби заяан дабхарлаһан уй гашуудалтай: өөрынгөө арадай оюун ухаанай эрилтэһээ, соёл болбосоролһоо, «зүүн зүгэй эхэнэрэй» ухаан бодолой, зүрхэ сэдьхэлэй илгааһаа таһарһан эхэнэр-нацменкын. Бүхэдэлхэйн хубисхалай утопическа үзэл бодолой аша туһада бэеэ зорюулһан. Урданайнгаа үзэл бодол баримталһан, гал гуламтын, гэр бүлын, угай — арадай үнэтэй зүйлнүүдые, үни урда сагай юумэ заншалта гол нарин сахигшад болохо Зүүн зүгэй миллион эхэнэрнүүдһээ онсо илгаань гэхэдэ, тэрэ хадаа «эрэ хүндэ адли» энэ юртэмсын ажабайдал үндэһөөрнь үгы болгожо, «шэнэ һаруул амгалан байдал» тогтоохоёо оролдоһон байна. Эрэ хүнэй абари шэнжэтэйгээр большевистскэ партиин үндэр удха ба гол зорилгонуудые «ойлгодоггүй» хүнүүдые ба бүхэли арадуудые заһалгын шуһата онол аргануудые хэрэглэхэ һанаатай һэн.
М. М. Сахьянова хаанта засагай буряад газарнуудые хүсөөр эзэлдэн буляажа байһан үе сагта, 1896 ондо Эрхүүгэй гүберниин Балаганска үездын Шэбэртэ тосхондо түрөө.
Арбан долоон үхибүүд энэ үгытэй гэр бүлэдэ түрөө, гансал табаниинь амиды бүтэн үлһэн юм. Хүдөөгэй малша, таряашан ангиин гэртэхи ажалай барагдажа дууһашагүй хүндэ хүшэр байдалда наадаха сүлөө забдагүй ургаа. Хүүгэдэй хүхюун нааданууд элүүр энхэ сэдьхэлэй байдалда нүлөөлдэг. Буряад тосхоной Маша басаган хоридохи зуун жэлэй эхиндэ зориг ехэтэй ультра-интернационалистка боложо хубилаа, үндэһэн яһатанайнгаа эрхэ байдал тоогоогүй. Тэрэ бага наһандаа баяр жаргалһаа хаһагдаһан үгытэй ажабайдалда үндын бодоһон хадаа иимэ зантай болоо. Эхэ эсэгэ хүдэр, бүри хүндэ ажал хэжэ, амиды үлэһэн үлэн хооһон хүүгэдэйнгээ ажамидаралайнь түлөө оролдоһон юм. Тиимэһээ амарха, амтан эдеэ эдихэ арга боломжотой «баяшуулые» үзэн ядалгын тэмдэг Машын сэдьхэлдэнь үлэһэн байна. Бага наһатанай үзэн ядалга баа сухалаа хүрэлгэ «хубисхалша» багшанартай уулзуулхадаа, абаһаар лэ өөрынгөө «үзэл бодолой» түлөө тэмсэжэ, «арадай дайсадые» гам хайрагүй хюдаха сэрэгшэд болгожо тодоруулна.
Маша гэртэхи, оршон тойронхи ажабайдал үндэһэн буряад арадайнгаа хүмүүжэл гүн ухаандаа шэнгээгээгүй. Эндэхи буряад угсаатанай газар уһан дээрэ үндэһэн арадыень ород заншалтай ба христиан шажанай үзэл бодолтой болгохын политическэ үйлэ хэрэгүүд хайхарамжатайгаар ябуулагдаа; XIX зуун жэлэй хахадта буряад үхибүүдые үнэн алдартанай шажантай болгохо зорилготой һүмын һургуулинууд нээгдээ. Бага наһандаа угсаатанайнгаа ёһо заршам тухай һургаалай талаар буряад-национальна ойроо хүртэшэгүй эрхэ абангүй, Маша өөрөө үнэтэ зүйлнүүдэй зүг заршам ба наһанайнгаа зүг шэглэл хубисхалша удхатай юрын лозунгнуудһаа байгуулаа. Бага наһанһаа эрмэлзэһэн ухаан бодолоороо, хатуу зоригтой, шиидэнги зангаараа онсо илгардаг байһыень тэрэнэй багша, Россида мэдээжэ буряад этнограф М. Н. Хангалов таажа ойлгоһон байна. Тэрэ нютагтаа нэрэ хүндэтэй хүн хадаа хотоной зонһоо мүнгэ суглуулжа, Петербург хото руу Машые һурахыень эльгээгээ.
Маша шэнжэлхы ухаан бодолтой ударидагша шанартай хадаа ехэ эрдэмтэн, эмхидхэлшэ болохо гэжэ тэрэ бодоhон байгаа. Харин тэрэниинь большевик болошоо.
1915 ондо Петербургда эхэнэрнүүдэй дээдэ курсда орожо, Маша Бүгэдын ба Ородой түүхын факультет шэлэжэ ороо, экономикын үндэhэ hууриин ород хэлэнэй ба литературын факультедүүдэй хэшээлнүүдтэ ябадаг байгаа. Хэнэйшье мэдэhээр, Жамцарано, Барадин гэһэн буряад ажал ябуулагшад эрдэмэй Зүүн зүгые шэнжэлэлгын шэглэл шэлэлгэ, эли тодо гэртэхи, буряад хүмүүжэлгэhээ дулдыдаа. Маша гансал нюур шарайгаараа буряад байгаа. Энэ шухала, гол ёhото хараа бодол. Тэрэниие хараадаа абангүй, буряадай үндэhэн яhатанай байгуулалтада горитойхон алдуутай тобшолол Сахьянова тушаа хубилалта оруулаа гэжэ зарим түүхэшэд хэлэдэг. Зориг ехэтэй басаган, хэшээлэй hүүлдэ ариг сэбэрые сахигшаар, мэдээнүүдые буулгажа бэшэгшээр, ашаа буулгагшаар хүдэлжэ, ажамидарха хүнэhэеэ олодог байгаа.
Масоной религиозно философуудай, поэдүүдэй, зохёолшодой, марксистнуудай хэшээлдэ ябаа. Шэнэ танигдаагүй юумэ үзэхэеэ hанабашье, «плитануудтай», «мистикэнүүдтэй», «фантазёрнуудтай» адли харгытай бэшэ байhанаа ойлгоно, жандармска бодото байдалтай тэмсэhэниинь тодо ойлгосотой, зүг шэглэлтэй хубисхалша уряатай РСДРП-гэй буруу бодол бүхыдөө басаганай зүрхэ сэдьхэл, ухаан бодол эзэлнэ, залуу сэбэр, ухаатай, үнэн сэхэ, шанга, зандарган зантай, бага наhанhаа социальна үнэн сэхэ ёhын түлөө оролдоhон хадаа, большевигуудай партида тэрэ оронгүй байхын аргагүй байгаа. Тэрэ үедэ «дарлуулhан, тулиhан» зоной найдал түрүүлhэн, тэрэ сагта диилэнхи хубинь байhан. (Эндэл РСДРП(б)-гэй илалтануудай үндэhэн hуури болоно, сагаантан өөhэдынгөө программашье зохёогоогүй).
Марксистнуудай аюултай хэмжээ ябуулгануудай хабаадагшадые 1916 ондо Питерэй большевистскэ партиин 6 райкомуудай нэгэндэ РСДРП(б)-гэй гэшүүндэ абана. Гүрэндэ харша хорлол, hүйд хэжэ байһан ажалайнгаа түлөө М. Сахьянова харша сагдаагай албатанаар тушаагдажа, эхэнэрэй түрмэдэ хаагдаа. Түрмэhөө — хубисхалшадай политическэ университедhээ, тэрэ хатуужаhан партиин тэмсэлшэнээр гараа, 1917 оной февраль соо тэрэнэй үзэн ядаhан эзэн улас hандаржа байгаа.
Апрель hарада Маша большевигуудай Питерскэ лидернуудтай Ленин багшые угтана, тэрэнэй «Апрельскэ тезиснүүдые» шагнана. Петербург хотын шииг нойтон, хүйтэн, үлэн хооhон байдал бэеынь муудуулна, тэрэ уушханай ханяаданhаа боложо, 1917 оной зун нютагаа бусана. Эрхүүдэ түрэл буряад уларил, тэмсэлэйнь hанал бодолнууд тэрэниие элүүржүүлээ, ажал руу шунахайран, тархяараа ороно. Тэрэ Эрхүүгэй большевигуудтай социалис-демокрадуудые hалгааха hэдэлгэ хэнэ.
Эсернүүд ба меньшевигүүд, эдэ «үни заяанай шашаг шалиг зонууд ба аалин ябадагууд», хэтэдээ большевигуудтай харгыhаа хоёр тээшээ тарана. Энэ засаг гүрэн түрэ эзэмдэхын түлөө ехэ шухала шиидхэбэри байгаа. Тэрэ Эрхүүдэ болоhон Декабрьска шуhата үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадана, тиибэшье энэ басаганай хабаадаhан тушаа, энэ хэрэгтэ оруулhан хубита тухай мэдээн үгы. Шэрүүн хатуу тулалдаануудта, олон зонтой региониие доhолгоожо, бүхы Сибириин ниигэм зондо общество, Россида Граждан дайниие дэбжээhэн юм. Эндэ большевигууд өөhэдынгөө эмхидхэлшэдэй ба идхагшадай hайн шанарнуудые харуулаа. Элдэб янзатай, үзэл суртаалгүй дайсад: юнкернүүд, сэрэгшэд, хасагууд, сэрэгэй офицернүүд ба «Сагаан хүдэлөөнэй» бэшэ отрядууд хабаадаа. 1918 оной эхиндэ Маша эдэбхитэй Эрхүү буряадуудые суглуулжа, өөрынгөө хүтэлбэри доро иимэ бүридхэлтэй большевигуудай түрүүшын буряад бүлэг байгуулна. Тэрэ хадаа Н. Махачкеев, Д. Убугунов, И. Рампилун, М. Забанов гэгшэдые эсернүүдэй шанга партячейкэ конкурентнуудаа, үсөөн тоото большевигуудайнгаа бүлэгтэ шэлжүүлэн оруулжа шадана.
22-той Мария үнэхээр лидер ба большевистскэ ячейкын үзэл суртаал номнолшон. Эрхүү соогоо хүндэтэй болоhон партиин губкомой Бурсекциин М. Сахьянова хэлсээнгүйгөөр Центрсибириин эмхидхэлэй таһагай дэргэдэхи Буряад таhагай даагшаар томилогдоно.
Энэ Сибириин тушаалнуудта баhал өөрыгөө залитай тэмсэлшэ байhанаа харуулаа, Бурнацкомой урдаhаа, буряадуудай гүрэн түрын неформальна органай, арадай политическэ зохёохы заншалаар бии болгоогдоhон гэжэ Буряад ороной, Эрхүүгэй ба Новосибирскын түүхэшэд тоолодог. Национальна асуудалаар большевистскэ хараа түсэбөө хамгаалдаг байгаа. Энэ буруу ойлгомжо: үндэhэ яhатанай асуудалаар ганса нэгэ ленинскэ программа байгаа, эгээ демократическа, эдээнэй hуурида яhатанай бэеэ дааха эрхэ үгтэhэн байгаа, Росси гүрэнэй бүридэлhөө баhа бэеэ даанхай гүрэниие тогтоон байгуулха гэhэн. Энэнь этнофедерализмын ленинскэ концепции Совет засагай 2-дохи декредээр 1917 оной арбадугаар hарада абтагдаа. Түүхэшэд энээниие ойлгонгүй 1918-1922 онуудай үндэhэ яhатанай асуудалаар Бурнацкомой политикые сибирскэ большевигуудай алдуутай ябадал гэжэ харана. Хизаар ороной большевигууд (ба Бурсекци) үнэн ёhото буряадууд тушаа сагаан-улаан-таряашанай шовинизмын нютагуудые ходо хулгай дээрмэ хэжэ, үтэгүүдые (бууса газар) эзэмдэн абалга, дайсан харша хандасатай байгаа буряадуудай бэеэ даанги эрхэдэ оролдолгын үнэн ёhото ушар байдал гэжэ хараа. Большевигууд өөрын захиргаата газар нютаг байгуулхын тула харша бодолтой байгаа — 1920 оной арбадугаар hарын Ленинскэ хубиин заабариин: «Буряад-монголнуудта ба хальмагуудта бэеэ даанхай захиргаан байгуулха» асуудалаар Сахьянова — буряадай эмгэнэлтэ байдал эндэ хадаа «интернационализм» харуулжа, өөрынгөө угсаата зонтой тэмсэлээр ба сохилгоноор, Сибириин партейцуудай урда «албанайнгаа» дэбжэлтэ хээ. Тэрэ хизаар орондоо «сепаратизм ба национализмые» элирхэйлжэ, эгээ түрүүн тэмсээ эхилээ.
Эрхүүгэй буряадуудай губернскэ съезддэ Мария, буряад большевигуудай зүгhөө үгэ хэлэхэдээ, Совет засагай съездээр совет засагые хэрэгтэй гэжэ тоолоhон байна, автономно эмхи зургаанда, ород нүхэд-большевигуудтай холбоон үндэhэ яhатаниие хараада абангүй байна гэжэ тоолоо. Эрхүүгэй бэшэ (бусад) буряадууд шэнги, М. Н. Богданов буряадуудай, национальна культура, нэгэдэмэл газар дайда, арад зоной ажаhууhан зонойнгоо тоогоороо үсөөн хада, национальна хүгжэлтын арга боломжодо юрэдөө этигэдэггүй байгаа.
Һүүлдэнь, Забайкалиин хизаарай соплеменнигүүдэй нүлөөн доро Ц. Жамцарано, Э.-Д. Ринчино, Д. Сампилоной, тэдэ өөһэдынгөө этигэл мохоо ябадалай шалтагаанhаа буруу хараа бодолоо ойлгодог байгаа.
Большевигууд энэ съезддэ нилээхэн шангадан гараа гэhэн бодото баримта байна. Делегадууд Д. Сампилоной оруулhан, бүхы буряадуудай тогтоолой түлөө дуугаа үгөө. Арад зоной дундаhаа гараhан делегадууд, буряад большевигуудта орходоо, арадтаа дүтэ байгаа. Буряад арадай ёhото патриодуудай байгуулhан Бурнацком бүхы буряад аймагуудай гол дээдэ шатын орган гэжэ дахинаа тунхаглагдаа.
Граждан дайнай үедэ, буряад автономинуудай ба ДВР-эй бии болохо сагта, М. М. Сахьянова партиин даабаряар олон элдэб участогуудта партиин ба коминтернын шэглэл бэелүүлхээ эльгээгдэнэ. 1924 онhоо 1928 оной hүүл болотор тэрэ БМАССР-эй партиин обкомой секретаряар хүдэлнэ, hүүлдэнь ВКП(б)-гэй ЦК-да дуудуулна. Тэрэнэй наhанай намтарай гол шатань хадаа Чувашай АССР-эй ЦК ВКП(б)-гэй дэргэдэхи партийна хинан шалгалтын Комитедэй этигэмжэтэ ажалда үнгэрнэ. Эндэ тэрэ «гүрэндэ харша элементнүүдэй» «бүхэли сеть» элирүүлжэ, республикын хүтэлбэрилхы газарта хамалганда абхуулhан байна. Мүн тэрэ Башкириин хүтэлбэришэдые гэмнэлгын хэрэгтэ Сталинай даабаряар олон тоото мэдүүлгэнүүдые шалгалгын, «арадай дайсадта» hэргылэмжэгүй гэжэ энэ республикада хубитаяа оруулаа. Арадай дайсадые элирүүлгын хэрэгтэ hайнаар ажалаа ябуулаагүй гэжэ гэмнэгдээд, тэрэ хэhээгдээ. Энэ ажалhаа гаргуулагдаhан М. М. Сахьянова багахан тушаалнуудта союзна удхатай, персональна амаралтада гаратараа хүдэлөө.
60 наhанайнгаа ойн баярта тэрэ Ленинэй 2-дохи орденоор шагнагдаа. Москвада 85 наhатайдаа өөрынгөө гэртэ наhа бара, Улаан-Uдэдэ хүдөөлүүлэгдэнхэй. Иигэжэ түрэл партиин идеалнуудта үнэн сэхээр этигэhэн, тодорхой зорилготой, шанга, сог залитай, хубисхалшанай-большевичкын наhанайнь ябадал түгэсөө.
Тэрэнэй өөрын гай тодхор партитайнь холбоотой.
«Арадтаа эрхэ сүлөө, адли тэгшэ байдал, аха дүү ёhоной барисаан», тунхаглаhан парти эдэ гайхамшагта үнэтэ зүйлнүүдые дороо даража, унагаажа, «албанай талаар дэбжэлтэдэ дашууранхай засаг баригшадай эблэл» боложо хубилаа. Энэ хадаа партии бэшэ, харин партида урбагшадай ябуулганууд гэжэ ойлгохо юм һаа, зүбтэйл байха һэн.
Мария Михайловна Сахьяновагай хуби заяан — гашуудалтай, тэрэ үеын оросой эхэнэр-большевигуудай харуулһан үйлэ хэрэг. Тэдэ өөһэдынгөө эрмэлзэлээр хубисхалша политическэ ажабайдалда гүрэн түрэеэ шэнэлэн байгуулгада шуналтайгаар эрмэлзээд, бүхы сэдьхэлээрээ өөһэдынгөө, партиингаа гол ёһо, заршам сахин албаяа дүүргэжэ ябаа. Үнэн дээрээ, бодото ажабайдал дээрэ энэ партиин практика үнэн һайхан гол зорилгонуудһаа алгасан байгаа. Тиимэһээ тэдэ этигэлээ алдаа гэжэ түүхэ харуулаа: уряануудтаа, түрэл партиин хэрэгүүдтэ ба тэдэнэй «вождьнуудай» мүн баһа өөһэдынгөө суртаал һургаалайнгаа ба наһанайнгаа үнэтэ зүйлһээ ба зүг шэгһээ.
Мария Сахьяновагай хуби заяан дабхарлаһан уй гашуудалтай: өөрынгөө арадай оюун ухаанай эрилтэһээ, соёл болбосоролһоо, «зүүн зүгэй эхэнэрэй» ухаан бодолой, зүрхэ сэдьхэлэй илгааһаа таһарһан эхэнэр-нацменкын. Бүхэдэлхэйн хубисхалай утопическа үзэл бодолой аша туһада бэеэ зорюулһан. Урданайнгаа үзэл бодол баримталһан, гал гуламтын, гэр бүлын, угай — арадай үнэтэй зүйлнүүдые, үни урда сагай юумэ заншалта гол нарин сахигшад болохо Зүүн зүгэй миллион эхэнэрнүүдһээ онсо илгаань гэхэдэ, тэрэ хадаа «эрэ хүндэ адли» энэ юртэмсын ажабайдал үндэһөөрнь үгы болгожо, «шэнэ һаруул амгалан байдал» тогтоохоёо оролдоһон байна. Эрэ хүнэй абари шэнжэтэйгээр большевистскэ партиин үндэр удха ба гол зорилгонуудые «ойлгодоггүй» хүнүүдые ба бүхэли арадуудые заһалгын шуһата онол аргануудые хэрэглэхэ һанаатай һэн.
М. М. Сахьянова хаанта засагай буряад газарнуудые хүсөөр эзэлдэн буляажа байһан үе сагта, 1896 ондо Эрхүүгэй гүберниин Балаганска үездын Шэбэртэ тосхондо түрөө.
Арбан долоон үхибүүд энэ үгытэй гэр бүлэдэ түрөө, гансал табаниинь амиды бүтэн үлһэн юм. Хүдөөгэй малша, таряашан ангиин гэртэхи ажалай барагдажа дууһашагүй хүндэ хүшэр байдалда наадаха сүлөө забдагүй ургаа. Хүүгэдэй хүхюун нааданууд элүүр энхэ сэдьхэлэй байдалда нүлөөлдэг. Буряад тосхоной Маша басаган хоридохи зуун жэлэй эхиндэ зориг ехэтэй ультра-интернационалистка боложо хубилаа, үндэһэн яһатанайнгаа эрхэ байдал тоогоогүй. Тэрэ бага наһандаа баяр жаргалһаа хаһагдаһан үгытэй ажабайдалда үндын бодоһон хадаа иимэ зантай болоо. Эхэ эсэгэ хүдэр, бүри хүндэ ажал хэжэ, амиды үлэһэн үлэн хооһон хүүгэдэйнгээ ажамидаралайнь түлөө оролдоһон юм. Тиимэһээ амарха, амтан эдеэ эдихэ арга боломжотой «баяшуулые» үзэн ядалгын тэмдэг Машын сэдьхэлдэнь үлэһэн байна. Бага наһатанай үзэн ядалга баа сухалаа хүрэлгэ «хубисхалша» багшанартай уулзуулхадаа, абаһаар лэ өөрынгөө «үзэл бодолой» түлөө тэмсэжэ, «арадай дайсадые» гам хайрагүй хюдаха сэрэгшэд болгожо тодоруулна.
Маша гэртэхи, оршон тойронхи ажабайдал үндэһэн буряад арадайнгаа хүмүүжэл гүн ухаандаа шэнгээгээгүй. Эндэхи буряад угсаатанай газар уһан дээрэ үндэһэн арадыень ород заншалтай ба христиан шажанай үзэл бодолтой болгохын политическэ үйлэ хэрэгүүд хайхарамжатайгаар ябуулагдаа; XIX зуун жэлэй хахадта буряад үхибүүдые үнэн алдартанай шажантай болгохо зорилготой һүмын һургуулинууд нээгдээ. Бага наһандаа угсаатанайнгаа ёһо заршам тухай һургаалай талаар буряад-национальна ойроо хүртэшэгүй эрхэ абангүй, Маша өөрөө үнэтэ зүйлнүүдэй зүг заршам ба наһанайнгаа зүг шэглэл хубисхалша удхатай юрын лозунгнуудһаа байгуулаа. Бага наһанһаа эрмэлзэһэн ухаан бодолоороо, хатуу зоригтой, шиидэнги зангаараа онсо илгардаг байһыень тэрэнэй багша, Россида мэдээжэ буряад этнограф М. Н. Хангалов таажа ойлгоһон байна. Тэрэ нютагтаа нэрэ хүндэтэй хүн хадаа хотоной зонһоо мүнгэ суглуулжа, Петербург хото руу Машые һурахыень эльгээгээ.
Маша шэнжэлхы ухаан бодолтой ударидагша шанартай хадаа ехэ эрдэмтэн, эмхидхэлшэ болохо гэжэ тэрэ бодоhон байгаа. Харин тэрэниинь большевик болошоо.
1915 ондо Петербургда эхэнэрнүүдэй дээдэ курсда орожо, Маша Бүгэдын ба Ородой түүхын факультет шэлэжэ ороо, экономикын үндэhэ hууриин ород хэлэнэй ба литературын факультедүүдэй хэшээлнүүдтэ ябадаг байгаа. Хэнэйшье мэдэhээр, Жамцарано, Барадин гэһэн буряад ажал ябуулагшад эрдэмэй Зүүн зүгые шэнжэлэлгын шэглэл шэлэлгэ, эли тодо гэртэхи, буряад хүмүүжэлгэhээ дулдыдаа. Маша гансал нюур шарайгаараа буряад байгаа. Энэ шухала, гол ёhото хараа бодол. Тэрэниие хараадаа абангүй, буряадай үндэhэн яhатанай байгуулалтада горитойхон алдуутай тобшолол Сахьянова тушаа хубилалта оруулаа гэжэ зарим түүхэшэд хэлэдэг. Зориг ехэтэй басаган, хэшээлэй hүүлдэ ариг сэбэрые сахигшаар, мэдээнүүдые буулгажа бэшэгшээр, ашаа буулгагшаар хүдэлжэ, ажамидарха хүнэhэеэ олодог байгаа.
Масоной религиозно философуудай, поэдүүдэй, зохёолшодой, марксистнуудай хэшээлдэ ябаа. Шэнэ танигдаагүй юумэ үзэхэеэ hанабашье, «плитануудтай», «мистикэнүүдтэй», «фантазёрнуудтай» адли харгытай бэшэ байhанаа ойлгоно, жандармска бодото байдалтай тэмсэhэниинь тодо ойлгосотой, зүг шэглэлтэй хубисхалша уряатай РСДРП-гэй буруу бодол бүхыдөө басаганай зүрхэ сэдьхэл, ухаан бодол эзэлнэ, залуу сэбэр, ухаатай, үнэн сэхэ, шанга, зандарган зантай, бага наhанhаа социальна үнэн сэхэ ёhын түлөө оролдоhон хадаа, большевигуудай партида тэрэ оронгүй байхын аргагүй байгаа. Тэрэ үедэ «дарлуулhан, тулиhан» зоной найдал түрүүлhэн, тэрэ сагта диилэнхи хубинь байhан. (Эндэл РСДРП(б)-гэй илалтануудай үндэhэн hуури болоно, сагаантан өөhэдынгөө программашье зохёогоогүй).
Марксистнуудай аюултай хэмжээ ябуулгануудай хабаадагшадые 1916 ондо Питерэй большевистскэ партиин 6 райкомуудай нэгэндэ РСДРП(б)-гэй гэшүүндэ абана. Гүрэндэ харша хорлол, hүйд хэжэ байһан ажалайнгаа түлөө М. Сахьянова харша сагдаагай албатанаар тушаагдажа, эхэнэрэй түрмэдэ хаагдаа. Түрмэhөө — хубисхалшадай политическэ университедhээ, тэрэ хатуужаhан партиин тэмсэлшэнээр гараа, 1917 оной февраль соо тэрэнэй үзэн ядаhан эзэн улас hандаржа байгаа.
Апрель hарада Маша большевигуудай Питерскэ лидернуудтай Ленин багшые угтана, тэрэнэй «Апрельскэ тезиснүүдые» шагнана. Петербург хотын шииг нойтон, хүйтэн, үлэн хооhон байдал бэеынь муудуулна, тэрэ уушханай ханяаданhаа боложо, 1917 оной зун нютагаа бусана. Эрхүүдэ түрэл буряад уларил, тэмсэлэйнь hанал бодолнууд тэрэниие элүүржүүлээ, ажал руу шунахайран, тархяараа ороно. Тэрэ Эрхүүгэй большевигуудтай социалис-демокрадуудые hалгааха hэдэлгэ хэнэ.
Эсернүүд ба меньшевигүүд, эдэ «үни заяанай шашаг шалиг зонууд ба аалин ябадагууд», хэтэдээ большевигуудтай харгыhаа хоёр тээшээ тарана. Энэ засаг гүрэн түрэ эзэмдэхын түлөө ехэ шухала шиидхэбэри байгаа. Тэрэ Эрхүүдэ болоhон Декабрьска шуhата үйлэ хэрэгүүдтэ хабаадана, тиибэшье энэ басаганай хабаадаhан тушаа, энэ хэрэгтэ оруулhан хубита тухай мэдээн үгы. Шэрүүн хатуу тулалдаануудта, олон зонтой региониие доhолгоожо, бүхы Сибириин ниигэм зондо общество, Россида Граждан дайниие дэбжээhэн юм. Эндэ большевигууд өөhэдынгөө эмхидхэлшэдэй ба идхагшадай hайн шанарнуудые харуулаа. Элдэб янзатай, үзэл суртаалгүй дайсад: юнкернүүд, сэрэгшэд, хасагууд, сэрэгэй офицернүүд ба «Сагаан хүдэлөөнэй» бэшэ отрядууд хабаадаа. 1918 оной эхиндэ Маша эдэбхитэй Эрхүү буряадуудые суглуулжа, өөрынгөө хүтэлбэри доро иимэ бүридхэлтэй большевигуудай түрүүшын буряад бүлэг байгуулна. Тэрэ хадаа Н. Махачкеев, Д. Убугунов, И. Рампилун, М. Забанов гэгшэдые эсернүүдэй шанга партячейкэ конкурентнуудаа, үсөөн тоото большевигуудайнгаа бүлэгтэ шэлжүүлэн оруулжа шадана.
22-той Мария үнэхээр лидер ба большевистскэ ячейкын үзэл суртаал номнолшон. Эрхүү соогоо хүндэтэй болоhон партиин губкомой Бурсекциин М. Сахьянова хэлсээнгүйгөөр Центрсибириин эмхидхэлэй таһагай дэргэдэхи Буряад таhагай даагшаар томилогдоно.
Энэ Сибириин тушаалнуудта баhал өөрыгөө залитай тэмсэлшэ байhанаа харуулаа, Бурнацкомой урдаhаа, буряадуудай гүрэн түрын неформальна органай, арадай политическэ зохёохы заншалаар бии болгоогдоhон гэжэ Буряад ороной, Эрхүүгэй ба Новосибирскын түүхэшэд тоолодог. Национальна асуудалаар большевистскэ хараа түсэбөө хамгаалдаг байгаа. Энэ буруу ойлгомжо: үндэhэ яhатанай асуудалаар ганса нэгэ ленинскэ программа байгаа, эгээ демократическа, эдээнэй hуурида яhатанай бэеэ дааха эрхэ үгтэhэн байгаа, Росси гүрэнэй бүридэлhөө баhа бэеэ даанхай гүрэниие тогтоон байгуулха гэhэн. Энэнь этнофедерализмын ленинскэ концепции Совет засагай 2-дохи декредээр 1917 оной арбадугаар hарада абтагдаа. Түүхэшэд энээниие ойлгонгүй 1918-1922 онуудай үндэhэ яhатанай асуудалаар Бурнацкомой политикые сибирскэ большевигуудай алдуутай ябадал гэжэ харана. Хизаар ороной большевигууд (ба Бурсекци) үнэн ёhото буряадууд тушаа сагаан-улаан-таряашанай шовинизмын нютагуудые ходо хулгай дээрмэ хэжэ, үтэгүүдые (бууса газар) эзэмдэн абалга, дайсан харша хандасатай байгаа буряадуудай бэеэ даанги эрхэдэ оролдолгын үнэн ёhото ушар байдал гэжэ хараа. Большевигууд өөрын захиргаата газар нютаг байгуулхын тула харша бодолтой байгаа — 1920 оной арбадугаар hарын Ленинскэ хубиин заабариин: «Буряад-монголнуудта ба хальмагуудта бэеэ даанхай захиргаан байгуулха» асуудалаар Сахьянова — буряадай эмгэнэлтэ байдал эндэ хадаа «интернационализм» харуулжа, өөрынгөө угсаата зонтой тэмсэлээр ба сохилгоноор, Сибириин партейцуудай урда «албанайнгаа» дэбжэлтэ хээ. Тэрэ хизаар орондоо «сепаратизм ба национализмые» элирхэйлжэ, эгээ түрүүн тэмсээ эхилээ.
Эрхүүгэй буряадуудай губернскэ съезддэ Мария, буряад большевигуудай зүгhөө үгэ хэлэхэдээ, Совет засагай съездээр совет засагые хэрэгтэй гэжэ тоолоhон байна, автономно эмхи зургаанда, ород нүхэд-большевигуудтай холбоон үндэhэ яhатаниие хараада абангүй байна гэжэ тоолоо. Эрхүүгэй бэшэ (бусад) буряадууд шэнги, М. Н. Богданов буряадуудай, национальна культура, нэгэдэмэл газар дайда, арад зоной ажаhууhан зонойнгоо тоогоороо үсөөн хада, национальна хүгжэлтын арга боломжодо юрэдөө этигэдэггүй байгаа.
Һүүлдэнь, Забайкалиин хизаарай соплеменнигүүдэй нүлөөн доро Ц. Жамцарано, Э.-Д. Ринчино, Д. Сампилоной, тэдэ өөһэдынгөө этигэл мохоо ябадалай шалтагаанhаа буруу хараа бодолоо ойлгодог байгаа.
Большевигууд энэ съезддэ нилээхэн шангадан гараа гэhэн бодото баримта байна. Делегадууд Д. Сампилоной оруулhан, бүхы буряадуудай тогтоолой түлөө дуугаа үгөө. Арад зоной дундаhаа гараhан делегадууд, буряад большевигуудта орходоо, арадтаа дүтэ байгаа. Буряад арадай ёhото патриодуудай байгуулhан Бурнацком бүхы буряад аймагуудай гол дээдэ шатын орган гэжэ дахинаа тунхаглагдаа.
Граждан дайнай үедэ, буряад автономинуудай ба ДВР-эй бии болохо сагта, М. М. Сахьянова партиин даабаряар олон элдэб участогуудта партиин ба коминтернын шэглэл бэелүүлхээ эльгээгдэнэ. 1924 онhоо 1928 оной hүүл болотор тэрэ БМАССР-эй партиин обкомой секретаряар хүдэлнэ, hүүлдэнь ВКП(б)-гэй ЦК-да дуудуулна. Тэрэнэй наhанай намтарай гол шатань хадаа Чувашай АССР-эй ЦК ВКП(б)-гэй дэргэдэхи партийна хинан шалгалтын Комитедэй этигэмжэтэ ажалда үнгэрнэ. Эндэ тэрэ «гүрэндэ харша элементнүүдэй» «бүхэли сеть» элирүүлжэ, республикын хүтэлбэрилхы газарта хамалганда абхуулhан байна. Мүн тэрэ Башкириин хүтэлбэришэдые гэмнэлгын хэрэгтэ Сталинай даабаряар олон тоото мэдүүлгэнүүдые шалгалгын, «арадай дайсадта» hэргылэмжэгүй гэжэ энэ республикада хубитаяа оруулаа. Арадай дайсадые элирүүлгын хэрэгтэ hайнаар ажалаа ябуулаагүй гэжэ гэмнэгдээд, тэрэ хэhээгдээ. Энэ ажалhаа гаргуулагдаhан М. М. Сахьянова багахан тушаалнуудта союзна удхатай, персональна амаралтада гаратараа хүдэлөө.
60 наhанайнгаа ойн баярта тэрэ Ленинэй 2-дохи орденоор шагнагдаа. Москвада 85 наhатайдаа өөрынгөө гэртэ наhа бара, Улаан-Uдэдэ хүдөөлүүлэгдэнхэй. Иигэжэ түрэл партиин идеалнуудта үнэн сэхээр этигэhэн, тодорхой зорилготой, шанга, сог залитай, хубисхалшанай-большевичкын наhанайнь ябадал түгэсөө.
Тэрэнэй өөрын гай тодхор партитайнь холбоотой.
«Арадтаа эрхэ сүлөө, адли тэгшэ байдал, аха дүү ёhоной барисаан», тунхаглаhан парти эдэ гайхамшагта үнэтэ зүйлнүүдые дороо даража, унагаажа, «албанай талаар дэбжэлтэдэ дашууранхай засаг баригшадай эблэл» боложо хубилаа. Энэ хадаа партии бэшэ, харин партида урбагшадай ябуулганууд гэжэ ойлгохо юм һаа, зүбтэйл байха һэн.