Ниитын, улас түрын зүтхэлтэн
Очиров Бато-Далай
Бато-Далай Очиров — Yбэр Байгалай болон Агын ниитын зvтхэлтэн, гээгээрүүлэгшэ, олзын хэрэг эрхилэгшэ, Ородой хаанта гүрэнэй Гүрэнэй дүүмын хоёрдохи зарлалай депутат. Очиров Бато-Далай малшан айлай гэр бүлэдэ Yбэр Байгал шадар Шэтын хушуунда түрэhэн намтартай. Бага наhандаа Агын үргэн талаар болон хүршэ Монголдошье мал адуулжа ябаhан. Агын церковно-приходской hургуулида, Шэтын училищиин гурбан класс дүүргэhэнэй удаа, Агада гурбан жэл багшаар ажаллаа. Һургуулидаа хэшээлнүүдээ үнгэргөөд, Агын Талын дүүмын ахамад тайшаагай албанай газарай бэшээшын үүргэ дүүргэдэг hэн. Хоридохи зуун жэлэй эхиндэ Б-Д. Очиров Ага можын ахалагшаар хүдэлжэ байхадаа, Эрхүүдэ гарадаг «Сибирь», Томскын «Сибирская жизнь», Шэтын «Жизнь на Восточной окраине» г.м. олон сонин газетэнүүдтэй суг ажаллаа. 1905 оной декабрь hарада Б-Д. Очиров буряад арадай зүгhөө түлөөлhэн хэдэн хүнүүдтэй Петербург ошожо, Ородой хаанта гүрэнэй дүүмэдэ буряад болон эвенкнүүдэй дундаhаа түлөөлэгшэдые hунгаха эрхэдэ хүртэhэн юм. Тус баримта бэшэг Николай II хаанай гар табилга доро үнэмшэлэгдэhэн байгаа юм. Тиихэ сагта Буряадуудай өөрын засаг захиргаа гэhэн шухала асуудалай шиидхэгдэхэнь бэрхэтэй байhан юм. 1907 оной хабар Б-Д. Очиров Yбэр Байгалай можоhоо Гүрэнэй дүүмын хоёрдохи зарлалай түлөөлэгшөөр hунгагдаhан байгаа. Тэрэ сагта буряадуудай дундаhаа түлөөлэгшөөр гансаараа байhан юм.
Гүрэнэй дүүмын хоёрдохи зарлал хамта дээрээ 102 үдэр ажалаа үргэлжэлүүлээд, П. Столыпинай эрилтээр тогтоогдожо, хаанай зарлигаар тараагдаhан байгаа. Столыпин Гvрэнэй Дvvмэдэ hунгалгын шэнэ тvсэл бэлдэжэ, арадай түлөөлэгшэнүүдтэ эрилтынь бүри шангадхаа. Тэрэнэй hүүлээр Б-Д. Очиров нютагаа бусаа hэн.
Нютагаа бусаад, Б-Д. Очиров ниитын ажал эдэбхитэй хэжэ эхилhэн юм. Тэрэ Ага нютагта түрүүшын Yбэр Байгалай хизаарта зээлиин эмхи байгуулжа, хитад сай, хүдөө ажахын зэр зэмсэг, талха, хилээмэ г.м. худалдан абадаг, наймаалдаг болобо. Һүүлээрнь эмхиниинь ажалаа үргэнөөр ябуулжа, эд хэрэглэгшэдэй нэгэдэл болотороо ургаад, хүдэлмэриеэ үргэнөөр дэлгэн эмхидхээ hэн. Б-Д. Очиров Yбэр Байгалда мал үйлэдбэриин фермэнүүдые байгуулжа, холмогоор болон костромагай үүлтэрэй үхэр, сагаан англиин үүлтэрэй гахай барижа эхилээ. Тиигээд Агадаа ехээр ногоо ургуулдаг болоо hэн.
1909 ондо Бато-Далай Очиров «Буряадай гэгээрэлэй ниигэмлиг» байгуулжа, Шандали, Зүдхэли, Хойто-Ага, Догой, Хүнхэр, Сүүгэл г.м. буряад hууринуудта эхин hургуулинуудые нээгээ hэн. 1911 ондо Агын дүрбэн классай приходской училищида hуралсал ябуулагдажа захалаа. Б-Д. Очиров эрхим бэлигтэй буряад үхибүүдтэ hуралсалай тэдхэмжэ байгуулжа, саашаа дээдэ hургуулинуудта hурахыень дэмжэдэг байгаа.
Б-Д. Очиров ород уран зохёолшодой зохёолнуудые буряадта оршуулдаг байгаа. Жэшээнь, А.И. Крыловай зуу гаран баснинуудые оршуулhан, Л.Н. Толстойн рассказуудай согсолбори, хамжаан тухай номуудые, хаанта гүрэнэй хуулинуудые, монголhоо ород хэлэндэ буддын hургаалай хэдэн номуудые оршуулhан. Хаанта уласай газар зvйн ниигэмлигэй Шэтын таhагай ударидалга доро Yбэр Байгалай хизаарта амита байгаали, газар шэнжэлэлгын хүдэлмэридэ эдэбхитэй хабаадалсаhан юм.
Буряад эрдэмтэ Ш.Б. Чимитдоржиев арадайнгаа мэдээжэ хүнүүд тухай бэшэхэдээ, Б-Д. Очировые үндэhэ яhатанайнгаа соёл болбосоролой хүгжэлтын тула бүхы хүсэлөөрөө оролдоhон, арадайнгаа заншалта ёhо заншал сахиха, үлээхэ, хүгжɵɵхын тула бүхы шадалаараа эдэбхи үүсхэл гаргажа хабаадаhан, мүн ганса буряад бэшэ, ородшье арадайнгаа түлөөлэгшэдтэ аргагүй ехэ хүндэтэй байhан юм гэжэ ном соогоо бэшэhэн байдаг.
Бато-Далай Очиров 1913 ондо 38 наhатайдаа моринhоо унаад, наhанhаа нүгшэhэн. Түрэл арадайнгаа хүгжэлтын түлөө аргагүй ехээр оролдоhон, эдэбхи үүсхэл гаргажа, хэдэн ехэ ажал хүтэлбэрилhэн габьяатай. Эхэ орондоо дуратай, тоонто Ага нютагайнгаа хүгжэхын тула ехэ хубитаяа оруулhан юм.
Гүрэнэй дүүмын хоёрдохи зарлал хамта дээрээ 102 үдэр ажалаа үргэлжэлүүлээд, П. Столыпинай эрилтээр тогтоогдожо, хаанай зарлигаар тараагдаhан байгаа. Столыпин Гvрэнэй Дvvмэдэ hунгалгын шэнэ тvсэл бэлдэжэ, арадай түлөөлэгшэнүүдтэ эрилтынь бүри шангадхаа. Тэрэнэй hүүлээр Б-Д. Очиров нютагаа бусаа hэн.
Нютагаа бусаад, Б-Д. Очиров ниитын ажал эдэбхитэй хэжэ эхилhэн юм. Тэрэ Ага нютагта түрүүшын Yбэр Байгалай хизаарта зээлиин эмхи байгуулжа, хитад сай, хүдөө ажахын зэр зэмсэг, талха, хилээмэ г.м. худалдан абадаг, наймаалдаг болобо. Һүүлээрнь эмхиниинь ажалаа үргэнөөр ябуулжа, эд хэрэглэгшэдэй нэгэдэл болотороо ургаад, хүдэлмэриеэ үргэнөөр дэлгэн эмхидхээ hэн. Б-Д. Очиров Yбэр Байгалда мал үйлэдбэриин фермэнүүдые байгуулжа, холмогоор болон костромагай үүлтэрэй үхэр, сагаан англиин үүлтэрэй гахай барижа эхилээ. Тиигээд Агадаа ехээр ногоо ургуулдаг болоо hэн.
1909 ондо Бато-Далай Очиров «Буряадай гэгээрэлэй ниигэмлиг» байгуулжа, Шандали, Зүдхэли, Хойто-Ага, Догой, Хүнхэр, Сүүгэл г.м. буряад hууринуудта эхин hургуулинуудые нээгээ hэн. 1911 ондо Агын дүрбэн классай приходской училищида hуралсал ябуулагдажа захалаа. Б-Д. Очиров эрхим бэлигтэй буряад үхибүүдтэ hуралсалай тэдхэмжэ байгуулжа, саашаа дээдэ hургуулинуудта hурахыень дэмжэдэг байгаа.
Б-Д. Очиров ород уран зохёолшодой зохёолнуудые буряадта оршуулдаг байгаа. Жэшээнь, А.И. Крыловай зуу гаран баснинуудые оршуулhан, Л.Н. Толстойн рассказуудай согсолбори, хамжаан тухай номуудые, хаанта гүрэнэй хуулинуудые, монголhоо ород хэлэндэ буддын hургаалай хэдэн номуудые оршуулhан. Хаанта уласай газар зvйн ниигэмлигэй Шэтын таhагай ударидалга доро Yбэр Байгалай хизаарта амита байгаали, газар шэнжэлэлгын хүдэлмэридэ эдэбхитэй хабаадалсаhан юм.
Буряад эрдэмтэ Ш.Б. Чимитдоржиев арадайнгаа мэдээжэ хүнүүд тухай бэшэхэдээ, Б-Д. Очировые үндэhэ яhатанайнгаа соёл болбосоролой хүгжэлтын тула бүхы хүсэлөөрөө оролдоhон, арадайнгаа заншалта ёhо заншал сахиха, үлээхэ, хүгжɵɵхын тула бүхы шадалаараа эдэбхи үүсхэл гаргажа хабаадаhан, мүн ганса буряад бэшэ, ородшье арадайнгаа түлөөлэгшэдтэ аргагүй ехэ хүндэтэй байhан юм гэжэ ном соогоо бэшэhэн байдаг.
Бато-Далай Очиров 1913 ондо 38 наhатайдаа моринhоо унаад, наhанhаа нүгшэhэн. Түрэл арадайнгаа хүгжэлтын түлөө аргагүй ехээр оролдоhон, эдэбхи үүсхэл гаргажа, хэдэн ехэ ажал хүтэлбэрилhэн габьяатай. Эхэ орондоо дуратай, тоонто Ага нютагайнгаа хүгжэхын тула ехэ хубитаяа оруулhан юм.