Ниитын, улас түрын зүтхэлтэн
Трубачеев Василий
Трубачеев Василий Ильич— тодоржо гараһан Буряад ороной Сибириин 1917-1937 онуудай ниитын, улас түрын ажал ябуулагша, Эрхүүгэй губернидэ Колчагай сагаантанай засаглалай урдаһаа эсэргүүсэhэн тэмсэлдэ эдэбхитэй хабаадажа, Сибирьтэ Зүблэлтэ засаг тогтоохын түлөө тэмсэжэ, улаан интернационалист Сталинай засагай нармай монгол гэжэ буудуулһан болоно.
В.И. Трубачеев Эрхүүгэй губерниин Балаганска уездын Кундулун нютагта хүдөөгэй буряад бүлэдэ түрэһэн юм. Эртэ үншэрhэн. Тоонто нютагтаа эхин шатын церковно-приходской ород һургуулида hураа. Тэрэ сагта, XX дугаар зуун жэлэй эхиндэ, хаан ба тэрэнэй засаг үнэн алдартанай һургуулиин газарнуудай аргаар ород бэшэ үхибүүдые хубилган алидхахые оролдодог байгаа. Иимэ хаанта засагай улас түрын байдалда, буряадуудта ба ондоо ород ороной зүүн хизаарай яһатанай хүнүүдтэ шажанай бэшэ шанартай болбосорол абахань үнэн алдартанай шажан шүтэлгэтэй бэшэ һаа хүндэхэн байгаа. Василий Трубачеевшье иимэ хубиһаа гарасалдаагүй, Церковно-приходской һургуулияа дүүргэhэнэй һүүлдэнь эжынь Эрхүүгэй Үнэн алдартанай, санаартанай семинарида эльгээhэн байна. Эндэ ород уран зохёолтой танилсана, мэдээжэ урданай номуудые уншана, хуулида нюуса уран зохёолоор һонирхоно. 1915 ондо Василий Трубачеев захиралай дарлалта доро семинарияа орхихо баатай болоно, Нижнеудинск хотодо, һүүлдэнь Бэлшэрэй училищида, буряадуудай дунда багшалжа эхилнэ. 1917 оной февралиин хубисхалай һүүлдэ П. Парняковой марксын бүлгэмдэ бэлэдхэл гаража, губерниин ба Эрхүүгэй улас түрын байдалда оролсоно, Зүүн Сибирьтэ совет засаг тогтоохын түлөө тэмсэгшэдэй эгнээдэ ороно.
1918 оной эхинһээ Сибириин Соведүүдэй ЦИК-эй заабаришанаар хүдэлжэ эхилнэ, тиигээд Эрхүүгэй губернидэ намай эмхидхэлэй дэргэдэхи большевигүүдэй буряад бүлэгэй гэшүүн болоно. 1918 оной һүүлдэ колчагай засаглалай тогтоходо, нюуса байдалда дамжан ороно, РКП(б)-гэй Кондойн бүлгэм бии болголсожо, буһалгаашаадай сэрэг эмхидхэнэ. Тэрэнэй ударидалга доро байһан сэрэг колчагай сэрэг болон земскэ хүтэлбэрииень Ангарын аймагһаа үлдэн намнаhанайнгаа удаа ревком байгуулна.
1920 оной апрель һарада В.И. Трубачеев буряад хэлтэсэй бюрогой гэшүүнээр һунгагдана, тэрэл үедэ Эрхүүгэй РКП(б)-гэй губком Yбэр Байгалай буряадуудай дунда ажал ябуулхыень Алас Дурнын уласай албанай хэрэгээр ябуулна. Эндэ тэрэ ЦК РКП(б)-гэй Дальбюрогой заабаришанаар томилогдоно. 1920 оной намар Эрхүүгээ бусана, тиигээд можын намай эмхиин буряад хэлтэсэй гэшүүдэй суглаанда нарин бэшээшээр һунгагдана.
Онсолон тэмдэглэхэ болоо һаа, тэрэ үедэ Буряад хэлтэс ба тэрэнэй түрүүлэгшэд буряад үндэһэ яһатанай бэеэ даанхай газар нютаг байгуулхыень буруушааһан байна. Энэ хадаа дамжаггүй буруу үзэл һанал РКП(б)-гэй губкомоор буулгагдаhан, В.И. Ленинэй ба гол түбэй хүтэлбэриинхидтэ ороходоо, гэшүүдынь тэрэ үедэ Ородой холбооной уласай арадай комиссарнуудай Соведэй 1917 оной ноябриин 2 (15) баталан абаһан Зүблэлтэ засагай эгээ түрүүшын бэшэг баримтын нэгэн — Ород уласай арадуудай эрхэ тухай декларациин тунхаглагдаһан намай зорилгонуудые хүсэд ойлгоогүй байгаа. Тэндэнь үндэhэтэнэй үзэл бодолой 4 гол заршам зарлагдаһан байна: Ородой холбооной уласай арадуудай тэгшэ эрхэ ба бүрин эрхэтэ бэеэ даанги байдал, амяараа боложо һалаад, аминдаа гүрэн бии болгон байгуулха Ород уласай арадуудай бэеэ даанги тусгаар сүлөөтэ эрхэ, үндэhэтэнэй ба үндэhэтэнэй шажанай элдэб янзын эрхэ ямба, хүнгэлэлтэ ба хизаарлалгануудые болюулха, Ород уласай газар нютаг эзэлһэн үсөөн тоото үндэһэ яһатанай ба угсаата зүйн бүлэгүүдэй сүлөөтэ хүгжэлтын асуудалнууд. Энэ хадаа Эрхүүгэй большевигүүдэй намай ба тэрэнэй үзэл бодол һуладалга тодорхойлон харуулна. Үндэһэ яһатанай газар нютаг дээрэхи гол түлэб шухала үндэhэтэнэй асуудалнуудые хүсэд ойлгоогүй байһанһаа, коммунистнууд-гэшүүдэй Бурсекциин ба губкомой нэгэ талаһаа ба Бурнацкомой хүтэлбэрилэгшэд нүгөө талаһаа национальна автономиин асуудалаар хоорондоо хатуу зүршэлдөөтэй байгаа. Буряад-Монгол арадта өөрын захиргаата газар нютаг олгожо үгэхэ тухай 1920 оной октябриин 14-нэй ЦК РКП(б)-гэй Политбюрогой тогтоолой гүйсэдхэлгэ хожомдуулһан байна. Эрхүүгэй большевигүүдые — буряадуудай дунда ба Эрхүүгэй губкомдо буряад арадай үндэhэтэнэй асуудалые арадай засагта байдалда гол шухала байһые Бурнацкомой буряад ударидагшадые түрүүлэн Ц. Жамцараногой, Э. Ринчиногой ехэхэн ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулха ажал гараа. В.И. Трубачеев ба тэрээнтэй нэгэ hаналтай хүнүүд өөһэдынгөө һанал бодол ондоо болгохо, буряад үндэhэн автономи байгуулхые зүб гэжэ тоолохо баатай болоо һэн.
Бурсекци В. Трубачеевэй ударидалга доро Буряад — Монгол автономито можын Ородой холбооной уласай бүридэлдэ орохо ажал эмхидхэжэ, Алайр, Боохон, Эхирэд-Булагад, Түнхэн ба Сэлэнгэ аймагуудые түрүүн нэбтэрүүлээ. Тэдэниие хүтэлбэрилхын тула аймагай, хошуунай, нютагай засагай зургаанууд байгуулагдаа. Алас-Дурна зүг сагаантанһаа ба интервентнүүдһээ сүлөөлэгдэһэн байна. Граждан дайнай үедэ Ленинэй байгуулагдаһан Алас-Дурнын Улас өөрынгөө зорилго дүүргэжэ, РСФСР-тэй хамтарһан болоно. Тиимэһээ хоёр буряад автономито можонуудай нэгэдэмэл улас боложо ниилэхэ таарамжатай байдал тохёолдоо. 1923 оной майн 30-да ВЦИК-эй Президиум Буряад Улас байгуулха тухай шиидхэбэри гаргаа. Буряадай нам хүтэлбэрилхын тула 1923 оной августын 31-нэй ЦК РКП(б)-гэй Буряад-Монголой областной эмхи бии болоһон байна. Уласай нам эмхидхэн байгуулга кадрнуудай дутагдалгын хүндэ хэсүү байдалда үнгэрөө. Намай обком ба тэрэнэй түрүүлэгшэ В.И. Трубачеев Буряад-Монголой АССР-ые хүтэлбэрилгын анха түрүүшын үндэһэ һуури байгуулхын талаар ехэхэн улас түрын ба эмхидхэлэй ажал ябуулаа.
1924 оной март һарада нэгэдэхи областной намай хуралда В.И. Трубачеевэй РКП(б)-гэй Буряадай эмхиин ажалаар тоосоото элидхэлээр үгэ хэлэхэдэнь, тэрэниие обкомой секретаряар һунгаһан байна. Энэ тушаалда 1924 оной октябрь һара болотор хүдэлһэн юм.
1924 оной октябрь һарада РКП(б)-гэй ЦК-гай Секретариат Улаан профессурын институдай бэлэдхэлэй таhагта һурахыень эльгээгээ. 1926 ондо тэрэ энэ институдай эдэй засагай таhагай шагнагша болоо. Тиигэжэ байтараа 1928 оной эхиндэ ЦК Секретариадһаа В.И. Трубачеев һуралсалһаа дуудуулаад, Наркоминделэй арадай комиссариат тэрэниие Монгол орондо СССР-эй этигэмжэтэ секретаряар хүдэлхыень эльгээгээ.1929 оной май соо дахинаа һуралсалдань бусаагаа. ИКП-гэй дурнын таhаг түгэсэхэдэнь, 1931 ондо Дорнодой ажалша ангиин коммунистическэ университедэй аспирантурын хүтэлбэрилэгшөөр томилогдоо.
1933 ондо Трубачеев ЦК ВКП (б)-гэй эмхидхэлэй таhагай заабаришанаар Москва хото эльгээгдээ. 1934 ондо СССР-эй мал ажахын совхозуудай профсоюзай ЦК-гай түрүүлэгшээр һунгагдаа. Энэ «сүлэлгэдэ» наһанайнгаа дүүрэтэр байгаа. ЦИК-ай заабаринуудые анхаралтайгаар дүүргэжэ ябахадаа, нютагаашье ерэхэ сагынь олдоогүй. Буряад-Монголой обкомой секретарь М.Н. Ербанов Москвада байхадаа, Трубачеевта ороод гараха һанаатай байгша һэн. Тэдэ хоёр урданай нүхэд- нютагаархидай һони һорьмойгоороо хубаалдахашье байгаа. Тэдэ хоёр ямар юумэндэ халаглаа юм? Партиин өөрынгөө усадхалгын үйлэнүүдые харангүй байхын аргагүй байгаа. Нэгэ хэды хоногой үнгэрхэдэ, хоюулаа тушаагдаһан байнад. 1938 ондо Василий Ильич Трубачеев, М.Н. Ербанов ба бусад буряад хүтэлбэрилэгшэдтэ адли буудуулһан байна.
Иигэжэ буряад яһанай большевик партиин үнэн сэхэ хүбүүн В.И. Трубачеев сагһаа урид наһанһаа хахасаһан юм. Тэрэ хадаа бүхы наһаяа хүнэй эрхэ сүлөөгэй түлөө бэеэ зорюулhан, харин бүхы наhаараа тэрэниие хардажа дараһан, хүрэ хэрэглэдэг болошоһон партида алба хэһэн болоно. Большевик Трубачеевэй хосоролго — энэ хадаа тэрэнэй элдэб үзэлтэнэй зэргэ байлгатай ба харилсаатай, олон һанал зүбшөөлгэтэй улас түрэ болохоёо арсаһан партиин хохидолго гээшэ. Трубачеев хэзээдэшье буряад националист байгаагүй, буряад арадай үнэн сэхэ хүбүүдэй нэгэн. Тэрэ партиин үгэ дуугүй зэбсэг гү, али тэмсэлшэн гү? Нармай монгол ба националист гэжэ тэрэниие хэһээлгын даралгын системэ байгуулһан партиниинь хюдаһан болоно. Иимэл зэмэлэлгэ, хардалгада орожо, БМАССР-эй бүхы буряад хүтэлбэрилэгшэд усадхагдаһан байна.
В.И. Трубачеев Эрхүүгэй губерниин Балаганска уездын Кундулун нютагта хүдөөгэй буряад бүлэдэ түрэһэн юм. Эртэ үншэрhэн. Тоонто нютагтаа эхин шатын церковно-приходской ород һургуулида hураа. Тэрэ сагта, XX дугаар зуун жэлэй эхиндэ, хаан ба тэрэнэй засаг үнэн алдартанай һургуулиин газарнуудай аргаар ород бэшэ үхибүүдые хубилган алидхахые оролдодог байгаа. Иимэ хаанта засагай улас түрын байдалда, буряадуудта ба ондоо ород ороной зүүн хизаарай яһатанай хүнүүдтэ шажанай бэшэ шанартай болбосорол абахань үнэн алдартанай шажан шүтэлгэтэй бэшэ һаа хүндэхэн байгаа. Василий Трубачеевшье иимэ хубиһаа гарасалдаагүй, Церковно-приходской һургуулияа дүүргэhэнэй һүүлдэнь эжынь Эрхүүгэй Үнэн алдартанай, санаартанай семинарида эльгээhэн байна. Эндэ ород уран зохёолтой танилсана, мэдээжэ урданай номуудые уншана, хуулида нюуса уран зохёолоор һонирхоно. 1915 ондо Василий Трубачеев захиралай дарлалта доро семинарияа орхихо баатай болоно, Нижнеудинск хотодо, һүүлдэнь Бэлшэрэй училищида, буряадуудай дунда багшалжа эхилнэ. 1917 оной февралиин хубисхалай һүүлдэ П. Парняковой марксын бүлгэмдэ бэлэдхэл гаража, губерниин ба Эрхүүгэй улас түрын байдалда оролсоно, Зүүн Сибирьтэ совет засаг тогтоохын түлөө тэмсэгшэдэй эгнээдэ ороно.
1918 оной эхинһээ Сибириин Соведүүдэй ЦИК-эй заабаришанаар хүдэлжэ эхилнэ, тиигээд Эрхүүгэй губернидэ намай эмхидхэлэй дэргэдэхи большевигүүдэй буряад бүлэгэй гэшүүн болоно. 1918 оной һүүлдэ колчагай засаглалай тогтоходо, нюуса байдалда дамжан ороно, РКП(б)-гэй Кондойн бүлгэм бии болголсожо, буһалгаашаадай сэрэг эмхидхэнэ. Тэрэнэй ударидалга доро байһан сэрэг колчагай сэрэг болон земскэ хүтэлбэрииень Ангарын аймагһаа үлдэн намнаhанайнгаа удаа ревком байгуулна.
1920 оной апрель һарада В.И. Трубачеев буряад хэлтэсэй бюрогой гэшүүнээр һунгагдана, тэрэл үедэ Эрхүүгэй РКП(б)-гэй губком Yбэр Байгалай буряадуудай дунда ажал ябуулхыень Алас Дурнын уласай албанай хэрэгээр ябуулна. Эндэ тэрэ ЦК РКП(б)-гэй Дальбюрогой заабаришанаар томилогдоно. 1920 оной намар Эрхүүгээ бусана, тиигээд можын намай эмхиин буряад хэлтэсэй гэшүүдэй суглаанда нарин бэшээшээр һунгагдана.
Онсолон тэмдэглэхэ болоо һаа, тэрэ үедэ Буряад хэлтэс ба тэрэнэй түрүүлэгшэд буряад үндэһэ яһатанай бэеэ даанхай газар нютаг байгуулхыень буруушааһан байна. Энэ хадаа дамжаггүй буруу үзэл һанал РКП(б)-гэй губкомоор буулгагдаhан, В.И. Ленинэй ба гол түбэй хүтэлбэриинхидтэ ороходоо, гэшүүдынь тэрэ үедэ Ородой холбооной уласай арадай комиссарнуудай Соведэй 1917 оной ноябриин 2 (15) баталан абаһан Зүблэлтэ засагай эгээ түрүүшын бэшэг баримтын нэгэн — Ород уласай арадуудай эрхэ тухай декларациин тунхаглагдаһан намай зорилгонуудые хүсэд ойлгоогүй байгаа. Тэндэнь үндэhэтэнэй үзэл бодолой 4 гол заршам зарлагдаһан байна: Ородой холбооной уласай арадуудай тэгшэ эрхэ ба бүрин эрхэтэ бэеэ даанги байдал, амяараа боложо һалаад, аминдаа гүрэн бии болгон байгуулха Ород уласай арадуудай бэеэ даанги тусгаар сүлөөтэ эрхэ, үндэhэтэнэй ба үндэhэтэнэй шажанай элдэб янзын эрхэ ямба, хүнгэлэлтэ ба хизаарлалгануудые болюулха, Ород уласай газар нютаг эзэлһэн үсөөн тоото үндэһэ яһатанай ба угсаата зүйн бүлэгүүдэй сүлөөтэ хүгжэлтын асуудалнууд. Энэ хадаа Эрхүүгэй большевигүүдэй намай ба тэрэнэй үзэл бодол һуладалга тодорхойлон харуулна. Үндэһэ яһатанай газар нютаг дээрэхи гол түлэб шухала үндэhэтэнэй асуудалнуудые хүсэд ойлгоогүй байһанһаа, коммунистнууд-гэшүүдэй Бурсекциин ба губкомой нэгэ талаһаа ба Бурнацкомой хүтэлбэрилэгшэд нүгөө талаһаа национальна автономиин асуудалаар хоорондоо хатуу зүршэлдөөтэй байгаа. Буряад-Монгол арадта өөрын захиргаата газар нютаг олгожо үгэхэ тухай 1920 оной октябриин 14-нэй ЦК РКП(б)-гэй Политбюрогой тогтоолой гүйсэдхэлгэ хожомдуулһан байна. Эрхүүгэй большевигүүдые — буряадуудай дунда ба Эрхүүгэй губкомдо буряад арадай үндэhэтэнэй асуудалые арадай засагта байдалда гол шухала байһые Бурнацкомой буряад ударидагшадые түрүүлэн Ц. Жамцараногой, Э. Ринчиногой ехэхэн ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулха ажал гараа. В.И. Трубачеев ба тэрээнтэй нэгэ hаналтай хүнүүд өөһэдынгөө һанал бодол ондоо болгохо, буряад үндэhэн автономи байгуулхые зүб гэжэ тоолохо баатай болоо һэн.
Бурсекци В. Трубачеевэй ударидалга доро Буряад — Монгол автономито можын Ородой холбооной уласай бүридэлдэ орохо ажал эмхидхэжэ, Алайр, Боохон, Эхирэд-Булагад, Түнхэн ба Сэлэнгэ аймагуудые түрүүн нэбтэрүүлээ. Тэдэниие хүтэлбэрилхын тула аймагай, хошуунай, нютагай засагай зургаанууд байгуулагдаа. Алас-Дурна зүг сагаантанһаа ба интервентнүүдһээ сүлөөлэгдэһэн байна. Граждан дайнай үедэ Ленинэй байгуулагдаһан Алас-Дурнын Улас өөрынгөө зорилго дүүргэжэ, РСФСР-тэй хамтарһан болоно. Тиимэһээ хоёр буряад автономито можонуудай нэгэдэмэл улас боложо ниилэхэ таарамжатай байдал тохёолдоо. 1923 оной майн 30-да ВЦИК-эй Президиум Буряад Улас байгуулха тухай шиидхэбэри гаргаа. Буряадай нам хүтэлбэрилхын тула 1923 оной августын 31-нэй ЦК РКП(б)-гэй Буряад-Монголой областной эмхи бии болоһон байна. Уласай нам эмхидхэн байгуулга кадрнуудай дутагдалгын хүндэ хэсүү байдалда үнгэрөө. Намай обком ба тэрэнэй түрүүлэгшэ В.И. Трубачеев Буряад-Монголой АССР-ые хүтэлбэрилгын анха түрүүшын үндэһэ һуури байгуулхын талаар ехэхэн улас түрын ба эмхидхэлэй ажал ябуулаа.
1924 оной март һарада нэгэдэхи областной намай хуралда В.И. Трубачеевэй РКП(б)-гэй Буряадай эмхиин ажалаар тоосоото элидхэлээр үгэ хэлэхэдэнь, тэрэниие обкомой секретаряар һунгаһан байна. Энэ тушаалда 1924 оной октябрь һара болотор хүдэлһэн юм.
1924 оной октябрь һарада РКП(б)-гэй ЦК-гай Секретариат Улаан профессурын институдай бэлэдхэлэй таhагта һурахыень эльгээгээ. 1926 ондо тэрэ энэ институдай эдэй засагай таhагай шагнагша болоо. Тиигэжэ байтараа 1928 оной эхиндэ ЦК Секретариадһаа В.И. Трубачеев һуралсалһаа дуудуулаад, Наркоминделэй арадай комиссариат тэрэниие Монгол орондо СССР-эй этигэмжэтэ секретаряар хүдэлхыень эльгээгээ.1929 оной май соо дахинаа һуралсалдань бусаагаа. ИКП-гэй дурнын таhаг түгэсэхэдэнь, 1931 ондо Дорнодой ажалша ангиин коммунистическэ университедэй аспирантурын хүтэлбэрилэгшөөр томилогдоо.
1933 ондо Трубачеев ЦК ВКП (б)-гэй эмхидхэлэй таhагай заабаришанаар Москва хото эльгээгдээ. 1934 ондо СССР-эй мал ажахын совхозуудай профсоюзай ЦК-гай түрүүлэгшээр һунгагдаа. Энэ «сүлэлгэдэ» наһанайнгаа дүүрэтэр байгаа. ЦИК-ай заабаринуудые анхаралтайгаар дүүргэжэ ябахадаа, нютагаашье ерэхэ сагынь олдоогүй. Буряад-Монголой обкомой секретарь М.Н. Ербанов Москвада байхадаа, Трубачеевта ороод гараха һанаатай байгша һэн. Тэдэ хоёр урданай нүхэд- нютагаархидай һони һорьмойгоороо хубаалдахашье байгаа. Тэдэ хоёр ямар юумэндэ халаглаа юм? Партиин өөрынгөө усадхалгын үйлэнүүдые харангүй байхын аргагүй байгаа. Нэгэ хэды хоногой үнгэрхэдэ, хоюулаа тушаагдаһан байнад. 1938 ондо Василий Ильич Трубачеев, М.Н. Ербанов ба бусад буряад хүтэлбэрилэгшэдтэ адли буудуулһан байна.
Иигэжэ буряад яһанай большевик партиин үнэн сэхэ хүбүүн В.И. Трубачеев сагһаа урид наһанһаа хахасаһан юм. Тэрэ хадаа бүхы наһаяа хүнэй эрхэ сүлөөгэй түлөө бэеэ зорюулhан, харин бүхы наhаараа тэрэниие хардажа дараһан, хүрэ хэрэглэдэг болошоһон партида алба хэһэн болоно. Большевик Трубачеевэй хосоролго — энэ хадаа тэрэнэй элдэб үзэлтэнэй зэргэ байлгатай ба харилсаатай, олон һанал зүбшөөлгэтэй улас түрэ болохоёо арсаһан партиин хохидолго гээшэ. Трубачеев хэзээдэшье буряад националист байгаагүй, буряад арадай үнэн сэхэ хүбүүдэй нэгэн. Тэрэ партиин үгэ дуугүй зэбсэг гү, али тэмсэлшэн гү? Нармай монгол ба националист гэжэ тэрэниие хэһээлгын даралгын системэ байгуулһан партиниинь хюдаһан болоно. Иимэл зэмэлэлгэ, хардалгада орожо, БМАССР-эй бүхы буряад хүтэлбэрилэгшэд усадхагдаһан байна.