Хүгжэмэй зохёолшод
Цырендашиев Базар
Базар Очирович Цырендашиев 1936 оной апрелиин 10-да Агын Буряадай бэеэ дааһан тойрогой Ага һууринда түрэһэн юм. Бүри бишыхан үеһөө хүгжэмдэ дуратай байһан, бүлынь гэшүүд барандаа шахуу дууша байһан — эжынь, таабайнь, тэрэ үедэ тракторист байһан эзынь, үшөө тиихэдэ нютагайнь зон. Сүлөө саг үнгэргэхэ ондоо арга үгы байгаа ха юм даа. Арадай аман зохёол ехэ дэлгэрэнги байгаа. Хүн бүхэн үльгэр онтохонуудые сээжээр хэлэжэ, түүрээжэ ябадаг байгаа юм. Базар бага ябахадаа колхозой жолоошон абгынгаа — абынгаа дүүгэй хөөрэхые һүниие һүнилэн шагнаха дуратай байгаа. Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайнда эсэгэнь мордожо ошоод, 1943 ондо Сталинград шадар алуулһан, энээн тухай мэдээень гэр бүлэнь аяар 1947 ондо абаһан байдаг. Абань дайнай урда Улаан Армида абаашагдаха моридые харадаг моришон байһан юм.
1944 ондо һургуулида ошоно. Энэл үеһөө хүдэлжэ захална — абгатайгаа ой соо түлеэ тайража бэлдэнэ. Хабар болоходо — тарилгын ажал, саанань — үбһэ хуряалга. Тэндэл буряад дуунуудые сэдьхэлээ ханан шагнадаг байһан юм. Агада гурбадахи ангида һуража байхадаа дуулажа захалһан юм, гансаараа дуулаха, ерээдүйн СССР-эй арадай дуушан Ким Базарсадаевтай хоюулан дуулаха. Уран һайханай тоглолтонуудта үргэлжэ хабаадаха, тойрогоороо нүүдэл тоглолтонуудта гараха. Өөрөө сэрэгэй дарга болохо бодолтой ябадаг байһан ха — алтан погонууд, үргэн бүһэ, ташуур буу... Суворовско һургуулида эльгээгты гэжэ абгаяа гуйгаа, теэ энэньшье бүтээгүй юм...
Хүгжэмдэ дуратай хадаа Улаан-Үдын дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулида ерэжэ ороод, 1955 ондо тэрээнээ найрал дуу ударидаха мэргэжэлээр дүүргэжэ гарана. Бэлигтэй хүүгэдые шэлэн абалгын үедэ Ленинградһаа ерэһэн Полина Ароновна Черняк, дайнда хабаадалсажа ерэһэн Галина Петровна Перминова (пианино дээрэ наадагша) гэгшэд Базарые анхаржа энэ һургуулида абаһан байгаа. Михаил Ефимович Эпштейнэй (Ленинградһаа ерэһэн) найрал дуу ударидаха ангида һуража гараа.
— Буряадай оперын театрай зүжэгүүдые хаража байхыемнай баадхадаг байһан юм. Бидэ тэрээндэнь бүри дашуураад, бүхы дууриин болон бүжэгэй зүжэгүүдые, тэдэнэйнь маяг бүхэнииень хадуужа абанхай, эгээл энэ үедэ хэн дуушанайнь яажа амаа нээхые уридшалан мэдээд байдаг болошоо һэмди, — гэжэ Базар Очирович нэгэтэ хэлэһэн байдаг. Тэрэнэй хүгжэм зохёолго һуралсалайнь жэлнүүдтэ эхилһэн юм. Түрүүшынь ехэ амжалта гэжэ тоологдоһон «Агын вальс» гэжэ дуун 1957 ондо тойрогой «Ажалда алдар соло!» гэһэн фестивальда бэшэгдээд, мүнөөшье хүрэтэр мэдээжэ зандаа юм. Тэрэ үедэ Агын дунда мэргэжэлэй багшанарай һургуулида багшалжа байгаа. Тэрээнһээ гадуур, 1959 он болотор, Чувашиин Шумерля хотын Соёлой байшанай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ, захирал боложо ошотороо, Агын Соёлой байшанай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ байһан юм.
1963 ондо нютагаа бусажа ерээд, 1968 он болотор Арадай уран бүтээлэй байшанай онол аргануудай талаар мэргэжэлтэн боложо ажаллаа, энэ үедөө Буряадай болон Оросой Холбооной ниитын хүдэлөөнүүдтэ тон эдэбхитэйгээр хабаадалсадаг болоно. Оршон үеын хүгжэм дэлгэрүүлгын талаар харюусалгатай мэргэжэлтэн һэн тула, дуушадай, найрал дуушадай бүлгэмүүдэй хүгжэлтын асуудалнуудта горитойхон нүлөө үзүүлһэн, ехэ амжалтануудые туйлажа ажаллаһан байдаг. Тиигээд, 1970-дахи онуудай хахад болотор Буряадай хүгжэм дуунай байшангай (филармониин) ба дуу хатарай «Байгал» шуулгын уран һайханай хүтэлбэрилэгшын тушаалда хүдэлһэн юм. 1973-1976 онуудта Новосибирск хотын М. Глинкын нэрэмжэтэ хүгжэм дуунай дээдэ һургуулиин хүгжэм зохёолгын таһагта һуралсажа гарана. Дээдэ һургуулиин эрилтэнүүд Базар Очировичай дуунай хүгжэм бэшэлгэдэ һаалта болоогүй, дуунуудаа бэшэһэн зандаал байгаа. Удаань, 1980 он болотор Улаан-Үдын хүүгэдэй хүгжэмэй түб һургуулиин захирал боложо хүдэлөө. Дүн хамта 400 гаран дуунуудые, найрал дуунай, фортепьяно дээрэ наадаха зохёолнуудые, Агууехэ дайнай сэдэбээр зохёолнуудые бэшэһэн байдаг. Театрнуудай зүжэгүүдтэ хүгжэм бэшэһэн юм. Тэрэнэй бэшэһэн хүгжэм, дуунуудынь арадай дунда ехэ дэлгэрэнги, олон удаан жэлнүүд соо хэрэглэгдэжэ байдаг. Оперын театрай, филармониин, «Байгал» театрай дуушад болон уран һайханда хабаадагшад үргэлжэ дуулажа байдаг юм. Буряадай мэдээжэ хүгжэм шэнжэлэгшэ Олег Куницын Базар Цырендашиевай зохёохы ажал тухай бэшэхэдээ, тэрэнэй байгаалиһаа заяагдаһан бэлигые үргэжэ тэмдэглээд, тэрэнэй 1960-дахи онуудаар бүтээһэн мэдээжэ «Сэлэнгэ» гэжэ дуун тухай онсо тогтоһон байдаг.
Базар Цырендашиевай дуунууд маанар тухай, манай мүнөөдэрэй ажабайдал тухай дуунууд. Дуунууд соогоо арадайнгаа хэлэн дээрэ хөөрэдэг зохёолшо байна. Олон дуунуудынь романсын маягтай юм. Илангаяа Д. Улзытуевай, Н. Рубцовай үгэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн дуунууд. Уран шүлэгшэдэйнгөө дотор тамирые дуун соогоо харуулха аргатай хүн юм — Д. Дамбаевай үргэн дэлгэр абари. Д. Улзытуевай ухаанай гүн удхые, Д. Жалсараевай арадай уг үндэһые. Хүгжэм бэшэхэ зорилготой гартаа абаһан үгэнүүдээ уншажа эхилхэһээнь толгой соонь хүгжэм зэргэ зэдэлжэ захалдаг юм гээ. Буряадай хүгжэм зохёогшодой байгуулһан туйлалтанууд соо Базар Очирович Цырендашиевай хубита тон ехэ. 1989 онһоо 1998 он болотор Буряадай хүгжэм зохёогшодой холбооной түрүүлэгшэ боложо хүдэлһэн юм.
2022 оной февралиин 10-да Улаан-Үдэ хотодо наһа бараһан.
1944 ондо һургуулида ошоно. Энэл үеһөө хүдэлжэ захална — абгатайгаа ой соо түлеэ тайража бэлдэнэ. Хабар болоходо — тарилгын ажал, саанань — үбһэ хуряалга. Тэндэл буряад дуунуудые сэдьхэлээ ханан шагнадаг байһан юм. Агада гурбадахи ангида һуража байхадаа дуулажа захалһан юм, гансаараа дуулаха, ерээдүйн СССР-эй арадай дуушан Ким Базарсадаевтай хоюулан дуулаха. Уран һайханай тоглолтонуудта үргэлжэ хабаадаха, тойрогоороо нүүдэл тоглолтонуудта гараха. Өөрөө сэрэгэй дарга болохо бодолтой ябадаг байһан ха — алтан погонууд, үргэн бүһэ, ташуур буу... Суворовско һургуулида эльгээгты гэжэ абгаяа гуйгаа, теэ энэньшье бүтээгүй юм...
Хүгжэмдэ дуратай хадаа Улаан-Үдын дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулида ерэжэ ороод, 1955 ондо тэрээнээ найрал дуу ударидаха мэргэжэлээр дүүргэжэ гарана. Бэлигтэй хүүгэдые шэлэн абалгын үедэ Ленинградһаа ерэһэн Полина Ароновна Черняк, дайнда хабаадалсажа ерэһэн Галина Петровна Перминова (пианино дээрэ наадагша) гэгшэд Базарые анхаржа энэ һургуулида абаһан байгаа. Михаил Ефимович Эпштейнэй (Ленинградһаа ерэһэн) найрал дуу ударидаха ангида һуража гараа.
— Буряадай оперын театрай зүжэгүүдые хаража байхыемнай баадхадаг байһан юм. Бидэ тэрээндэнь бүри дашуураад, бүхы дууриин болон бүжэгэй зүжэгүүдые, тэдэнэйнь маяг бүхэнииень хадуужа абанхай, эгээл энэ үедэ хэн дуушанайнь яажа амаа нээхые уридшалан мэдээд байдаг болошоо һэмди, — гэжэ Базар Очирович нэгэтэ хэлэһэн байдаг. Тэрэнэй хүгжэм зохёолго һуралсалайнь жэлнүүдтэ эхилһэн юм. Түрүүшынь ехэ амжалта гэжэ тоологдоһон «Агын вальс» гэжэ дуун 1957 ондо тойрогой «Ажалда алдар соло!» гэһэн фестивальда бэшэгдээд, мүнөөшье хүрэтэр мэдээжэ зандаа юм. Тэрэ үедэ Агын дунда мэргэжэлэй багшанарай һургуулида багшалжа байгаа. Тэрээнһээ гадуур, 1959 он болотор, Чувашиин Шумерля хотын Соёлой байшанай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ, захирал боложо ошотороо, Агын Соёлой байшанай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ байһан юм.
1963 ондо нютагаа бусажа ерээд, 1968 он болотор Арадай уран бүтээлэй байшанай онол аргануудай талаар мэргэжэлтэн боложо ажаллаа, энэ үедөө Буряадай болон Оросой Холбооной ниитын хүдэлөөнүүдтэ тон эдэбхитэйгээр хабаадалсадаг болоно. Оршон үеын хүгжэм дэлгэрүүлгын талаар харюусалгатай мэргэжэлтэн һэн тула, дуушадай, найрал дуушадай бүлгэмүүдэй хүгжэлтын асуудалнуудта горитойхон нүлөө үзүүлһэн, ехэ амжалтануудые туйлажа ажаллаһан байдаг. Тиигээд, 1970-дахи онуудай хахад болотор Буряадай хүгжэм дуунай байшангай (филармониин) ба дуу хатарай «Байгал» шуулгын уран һайханай хүтэлбэрилэгшын тушаалда хүдэлһэн юм. 1973-1976 онуудта Новосибирск хотын М. Глинкын нэрэмжэтэ хүгжэм дуунай дээдэ һургуулиин хүгжэм зохёолгын таһагта һуралсажа гарана. Дээдэ һургуулиин эрилтэнүүд Базар Очировичай дуунай хүгжэм бэшэлгэдэ һаалта болоогүй, дуунуудаа бэшэһэн зандаал байгаа. Удаань, 1980 он болотор Улаан-Үдын хүүгэдэй хүгжэмэй түб һургуулиин захирал боложо хүдэлөө. Дүн хамта 400 гаран дуунуудые, найрал дуунай, фортепьяно дээрэ наадаха зохёолнуудые, Агууехэ дайнай сэдэбээр зохёолнуудые бэшэһэн байдаг. Театрнуудай зүжэгүүдтэ хүгжэм бэшэһэн юм. Тэрэнэй бэшэһэн хүгжэм, дуунуудынь арадай дунда ехэ дэлгэрэнги, олон удаан жэлнүүд соо хэрэглэгдэжэ байдаг. Оперын театрай, филармониин, «Байгал» театрай дуушад болон уран һайханда хабаадагшад үргэлжэ дуулажа байдаг юм. Буряадай мэдээжэ хүгжэм шэнжэлэгшэ Олег Куницын Базар Цырендашиевай зохёохы ажал тухай бэшэхэдээ, тэрэнэй байгаалиһаа заяагдаһан бэлигые үргэжэ тэмдэглээд, тэрэнэй 1960-дахи онуудаар бүтээһэн мэдээжэ «Сэлэнгэ» гэжэ дуун тухай онсо тогтоһон байдаг.
Базар Цырендашиевай дуунууд маанар тухай, манай мүнөөдэрэй ажабайдал тухай дуунууд. Дуунууд соогоо арадайнгаа хэлэн дээрэ хөөрэдэг зохёолшо байна. Олон дуунуудынь романсын маягтай юм. Илангаяа Д. Улзытуевай, Н. Рубцовай үгэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн дуунууд. Уран шүлэгшэдэйнгөө дотор тамирые дуун соогоо харуулха аргатай хүн юм — Д. Дамбаевай үргэн дэлгэр абари. Д. Улзытуевай ухаанай гүн удхые, Д. Жалсараевай арадай уг үндэһые. Хүгжэм бэшэхэ зорилготой гартаа абаһан үгэнүүдээ уншажа эхилхэһээнь толгой соонь хүгжэм зэргэ зэдэлжэ захалдаг юм гээ. Буряадай хүгжэм зохёогшодой байгуулһан туйлалтанууд соо Базар Очирович Цырендашиевай хубита тон ехэ. 1989 онһоо 1998 он болотор Буряадай хүгжэм зохёогшодой холбооной түрүүлэгшэ боложо хүдэлһэн юм.
2022 оной февралиин 10-да Улаан-Үдэ хотодо наһа бараһан.