Хүгжэмэй зохёолшод
Дамиранов Пүрбэ
Дамиранов Пүрбэ Найданович Буряадай АССР-эй Сэлэнгын аймагай Обоогой-Гэзэгэ тосхондо 1958 оной майн 20-до түрэһэн юм. Шэнэ-Сэлэнгэ тосхоной дунда һургуулида һураа, һурахынгаа зэргэ тэндэхи хүгжэмэй һургуулида һуралсаһан юм. 1970 ондо, абынгаа Сэлэнгын аймагай соёлой таһагые даагша боложо ошоходонь, гэр бүлэнь Галуута-Нуур нүүжэ ошоно. Тиигэжэ Пүрбэ Галуута-Нуурай хүгжэмэй һургуули баян дээрэ наадаха мэргэжэлээр В. И. Фоминай ангида дүүргэжэ гарана.
Пүрбын аба мэдээжэ хүгжэм зохёогшо, «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденто, ВДНХ-гай алтан медальта, В. И. Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойн баярай медальта Найдан Дамиранов Сэлэнгын аймагта горитой ехэ ажал бүтээһэн, «Сэлэнгэ» гэжэ арадай ансамбль, СССР-эй ВДНХ хүрэтэр мэдээжэ болоһон найрал дуунай бүлгэм байгуулһан. Эдэ амжалтануудайнь хойшолон гэхэдэ — тэрэниие уласай уран бэлигтэнэй түбые ударидахыень Улаан-Үдэ эльгээнэ.
1974 онһоо 1978 он болотор Пүрбэ Дамиранов Улаан-Үдын П. И. Чайковскийн нэрэмжэтэ хүгжэмэй тэрэл баян дээрээ наадаха дунда мэргэжэлэй һургуулиин оюутан. Һуралсалайнгаа гурбадахи жэлһээ захалжа хүгжэм зохёохо эрдэмдэ Ю. Ирдынеевтэ һуралсажа гарана. Энэ һургуулияа дүүргээд хүгжэм зохёогшо Владимир Дамбаевтай суг оюутадай «Байгалай долгинууд» ансамбльда ажалда орожо хүдэлнэ. Удаань хүгжэм зохёогшо Чингис Павловтай суг 1-дэхи интернат-һургуулида ажаллаа.
Зүүн-Сибиириин соёлой дээдэ һургуулиин найрал дуунай таһагта орожо, ажалһаа таһалгаряагүй һуража захална. Тэрэ үедөө хүгжэм зохёогшо оюутадай дунда үнгэрһэн мүрысөөндэ 1-дэхи һуури эзэлээ. Энэнь тэрэниие далижуулжа, мэргэжэлтэ хүгжэм зохёогшо болохо гэжэ шиидэнэ. Тиигэжэ Хяагта хотодо ажаллажа байһан Анатолий Андреевтэ зүбшэл заабаринуудые абаха зорилготой ошоно.
Тииһээр, 1983 ондо Уралай хүгжэм дуунай дээдэ һургуулида Л. И. Гуревичэй хүгжэм зохёолгын таһагта һурахаар абтана. 1988 ондо энэ дээдэ һургуулияа дүүргээд, Буряадай сэнхир дэлгэсэй болон агаарай долгиной хорооной хүгжэмэй таһагта хүгжэм найруулагшын тушаалаар ажалда ороно. Тиихэдээ Ч. Павловай нэрэмжэтэ буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестртэй хүдэлжэ захалһан юм. 1993-1995 онуудта дуу хатарай «Байгал» театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ боложо ажаллаад, һөөргөө радиогой абяа найруулагша боложо бусана. Энэл үедэ амжалта түгэс ажаллажа, хэдэн олон хүгжэм дуунууд бэшэгдэһэн байдаг. 2005 оной апрель һараһаа оркестрэйнгээ «Байгал» театрай бүридэлдэ ороходо, тэрээнтэйгээ суг тиишээ ошоно. 2005 онһоо 2010 он болотор П. И. Чайковскийн нэрэмжэтэ дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулиин буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй таһагта багшалаа.
Жэлэй эрхим дуун гэһэн мрысөөн жэлдээ нэгэ дахин үнгэрдэг. Тэдэ мүрысөөнүүдтэ шалгаржа, зохёолынь жэлэй эрхим дуун гэһэн сэгнэлтэ абаа гэбэл: 1992 ондо Г. Дашабыловай үгэнүүд дээрэ Х. Аюржанаевагай гүйсэдхэһэн «Ерэхэб гээ бэлэйш», 1993 ондо Б. Батоевай үгэнүүд дээрэ Дымбрыловтэнэй гэр бүлөөрөө дуулаһан «Сэлмэг үдэшэ», 1996 ондо Г. Чимитовэй үгэнүүд дээрэ Н. Сультимовагай дуулаһан «Шиниим түрэһэн үдэр». ББҮСЭ-гэй соносхоһон мүрысөөнэй илагша — Б. Юндуновай үгэнүүд дээрэ Д. Дашиевай дуулаһан «Абын һэшхэл» гэжэ дуун.
2005 ондо Улаан-Үдэ тухай дуунай мүрысөөндэ илажа гарана. «Улаан-Үдэ ниислэлнай», үгэнэүүдынь В. Түгдэмэйн, Б. Будаев дуулаһан. 2002 ондо Буряад Уласай урлалай габьяата ажал ябуулагша гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэнэ. «Наран» гэжэ симфоническэ оркестрэй наадаха поэмэ, Г. Чимитовэй үгэнүүд дээрэ «Зунай найр» гэһэн оратори, театрай зүжэгүүдые хүгжэмөөр шэмэглэлгэ, камерна хүгжэм, Ч. Павловай нэрэмжэтэ буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестрэй наадаха хүгжэм, романснууд болон дуунууд — эдэ бүгэдэ тэрэнэй нэрэ зэргэ ололгодо нүлөөлөө.
2011 ондо Буряад орон тухай дуунуудай мүрысөөндэ түрүүшын һуури — Базар Цыбиковэй «Нютагаа һананаб», Монгол орондо 2012 ондо үнгэрһэн «Алтарганын» нааданда түрүүшын һуури — Н. Шабаевай «Буряад оромнай», Чингис Раднаев дуулаһан байна. 2004 онһоо 2009 он болотор Буряадай хүгжэм зохёогшодой Холбооной түрүүлэгшэ байгаа.
2008 ондо Буряадай Гүрэнэй шагналда хүртэһэн юм. Бусад зохёогшодой олон тоото хүгжэмтэ номуудые хинан шалгажа, хэблэлдэ гаргуулһан байна.
Пүрбын аба мэдээжэ хүгжэм зохёогшо, «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденто, ВДНХ-гай алтан медальта, В. И. Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойн баярай медальта Найдан Дамиранов Сэлэнгын аймагта горитой ехэ ажал бүтээһэн, «Сэлэнгэ» гэжэ арадай ансамбль, СССР-эй ВДНХ хүрэтэр мэдээжэ болоһон найрал дуунай бүлгэм байгуулһан. Эдэ амжалтануудайнь хойшолон гэхэдэ — тэрэниие уласай уран бэлигтэнэй түбые ударидахыень Улаан-Үдэ эльгээнэ.
1974 онһоо 1978 он болотор Пүрбэ Дамиранов Улаан-Үдын П. И. Чайковскийн нэрэмжэтэ хүгжэмэй тэрэл баян дээрээ наадаха дунда мэргэжэлэй һургуулиин оюутан. Һуралсалайнгаа гурбадахи жэлһээ захалжа хүгжэм зохёохо эрдэмдэ Ю. Ирдынеевтэ һуралсажа гарана. Энэ һургуулияа дүүргээд хүгжэм зохёогшо Владимир Дамбаевтай суг оюутадай «Байгалай долгинууд» ансамбльда ажалда орожо хүдэлнэ. Удаань хүгжэм зохёогшо Чингис Павловтай суг 1-дэхи интернат-һургуулида ажаллаа.
Зүүн-Сибиириин соёлой дээдэ һургуулиин найрал дуунай таһагта орожо, ажалһаа таһалгаряагүй һуража захална. Тэрэ үедөө хүгжэм зохёогшо оюутадай дунда үнгэрһэн мүрысөөндэ 1-дэхи һуури эзэлээ. Энэнь тэрэниие далижуулжа, мэргэжэлтэ хүгжэм зохёогшо болохо гэжэ шиидэнэ. Тиигэжэ Хяагта хотодо ажаллажа байһан Анатолий Андреевтэ зүбшэл заабаринуудые абаха зорилготой ошоно.
Тииһээр, 1983 ондо Уралай хүгжэм дуунай дээдэ һургуулида Л. И. Гуревичэй хүгжэм зохёолгын таһагта һурахаар абтана. 1988 ондо энэ дээдэ һургуулияа дүүргээд, Буряадай сэнхир дэлгэсэй болон агаарай долгиной хорооной хүгжэмэй таһагта хүгжэм найруулагшын тушаалаар ажалда ороно. Тиихэдээ Ч. Павловай нэрэмжэтэ буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестртэй хүдэлжэ захалһан юм. 1993-1995 онуудта дуу хатарай «Байгал» театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ боложо ажаллаад, һөөргөө радиогой абяа найруулагша боложо бусана. Энэл үедэ амжалта түгэс ажаллажа, хэдэн олон хүгжэм дуунууд бэшэгдэһэн байдаг. 2005 оной апрель һараһаа оркестрэйнгээ «Байгал» театрай бүридэлдэ ороходо, тэрээнтэйгээ суг тиишээ ошоно. 2005 онһоо 2010 он болотор П. И. Чайковскийн нэрэмжэтэ дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулиин буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй таһагта багшалаа.
Жэлэй эрхим дуун гэһэн мрысөөн жэлдээ нэгэ дахин үнгэрдэг. Тэдэ мүрысөөнүүдтэ шалгаржа, зохёолынь жэлэй эрхим дуун гэһэн сэгнэлтэ абаа гэбэл: 1992 ондо Г. Дашабыловай үгэнүүд дээрэ Х. Аюржанаевагай гүйсэдхэһэн «Ерэхэб гээ бэлэйш», 1993 ондо Б. Батоевай үгэнүүд дээрэ Дымбрыловтэнэй гэр бүлөөрөө дуулаһан «Сэлмэг үдэшэ», 1996 ондо Г. Чимитовэй үгэнүүд дээрэ Н. Сультимовагай дуулаһан «Шиниим түрэһэн үдэр». ББҮСЭ-гэй соносхоһон мүрысөөнэй илагша — Б. Юндуновай үгэнүүд дээрэ Д. Дашиевай дуулаһан «Абын һэшхэл» гэжэ дуун.
2005 ондо Улаан-Үдэ тухай дуунай мүрысөөндэ илажа гарана. «Улаан-Үдэ ниислэлнай», үгэнэүүдынь В. Түгдэмэйн, Б. Будаев дуулаһан. 2002 ондо Буряад Уласай урлалай габьяата ажал ябуулагша гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэнэ. «Наран» гэжэ симфоническэ оркестрэй наадаха поэмэ, Г. Чимитовэй үгэнүүд дээрэ «Зунай найр» гэһэн оратори, театрай зүжэгүүдые хүгжэмөөр шэмэглэлгэ, камерна хүгжэм, Ч. Павловай нэрэмжэтэ буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестрэй наадаха хүгжэм, романснууд болон дуунууд — эдэ бүгэдэ тэрэнэй нэрэ зэргэ ололгодо нүлөөлөө.
2011 ондо Буряад орон тухай дуунуудай мүрысөөндэ түрүүшын һуури — Базар Цыбиковэй «Нютагаа һананаб», Монгол орондо 2012 ондо үнгэрһэн «Алтарганын» нааданда түрүүшын һуури — Н. Шабаевай «Буряад оромнай», Чингис Раднаев дуулаһан байна. 2004 онһоо 2009 он болотор Буряадай хүгжэм зохёогшодой Холбооной түрүүлэгшэ байгаа.
2008 ондо Буряадай Гүрэнэй шагналда хүртэһэн юм. Бусад зохёогшодой олон тоото хүгжэмтэ номуудые хинан шалгажа, хэблэлдэ гаргуулһан байна.