Хүгжэмэй зохёолшод
Дашипылов Гүр-Дарма
1937 ондо Ивалга тосхондо түрэһэн юм. 1964 ондо Улаан-Үдын хүгжэмэй һургуулиин хүгжэм зохёогшодой таһаг дүүргэжэ гарана, удаань, 1970 ондо, Свердловск хотын хүгжэм дуунай дээдэ һургуулиин мүн лэ хүгжэм зохёогшодой таһагта һуража гараһан байха юм. 1970-1980-дахи онуудаар Улаан-Үдын дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулида багшалаа. 1971 онһоо СССР-эй хүгжэм зохёогшодой холбооной гэшүүн байһан юм.
Гүр-Дарма багаһаа һүбэлгэн, ухаансар, хүгжэмдэ ехэ ойлгосо һайтай байһаараа илгардаг байһан юм, тиимэһээ уран һайханай хүдэлөөндэ эдэбхитэй хабаададаг байгаа. Хүгжэмэй элдэб олон зэмсэгүүд дээрэ өөрөө наадажа һураад, харалга тоглолтонуудай болоходо тэдээн дээрээ наадаха, найрал дуушаншье бололсоод байха, үлеэжэ наададаг хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадаха шуулгадашье наадажа байха. Энэ талыень харагшад болон мэргэжэлтэд анхарһан, үргэлжэ магтаалтай, урмашуулагдажа байһан хүн бэлэй. Үшөө багаһаа аялга тааруулан үлхэжэ, хүгжэм найруулжа туршадаг, энэ талаараа яһала амжалтатай байһан гэдэг. Тиигэжэ хуур, балалайка дээрэ наадаха багахан хэмжээнэй хүгжэм, ноото гээшые мүртэй мэдэхэшьегүй аад, бэшэһэн, тэдээнээ өөрөө наададаг байгаа. Энэнь хожомойнгоо мэргэжэл шэлэхэдэнь яһала туһатай, хэрэгтэй байһан, гэбэшье түрүүшын алхамда Буряадайнгаа хүдөө ажахын дээдэ һургуулида һураха гэжэ ороһон байдаг. Тэндээ жэл хахад һураад, хүгжэмэй һургуулида Д. Аюшеев, Б. Ямпилов хоёрто шаби боложо ороно. Хүгжэмэйнгөө энэ һургуулиие түгэсхөөд, Москвагай хүгжэм дуунай дээдэ һургуулида орожо һурана. Эжынгээ бэе муудахада нютагаа бусажа ерээд, жэл үнгэрһэн хойно Свердловскын дээдэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн юм. Һуража байхадаа эрдэмэй талаар болон ажабайдалай бусад олон шэглэлнүүдээр айхабтар гүнзэгы мэдэсэтэй байһаараа нүхэдөө гайхуулдаг байгаа — Зүүн-Зүгэй орон нютагуудай түүхэ, хэлэ, оньһон түхеэрэлгэнүүд, гэрэл зураг буулгалга болон бусад. Гэбэшье тэрэнэй гол һонирхол хадаа хүгжэм байһан юм. Хүгжэм бэшэхэдээ оройдоошье яарадаггүй, хэжэ байһан ажалаа бүхы талаһаань сэгнэжэ, тааруулжа, эсэслэн бүтээдэг гуримтай байһан. Тиимэһээ байгуулһан зохёолнуудынь тиимэшье ехэ бэшэ бэлэй. Тэрэнэй скрипкэ дээрэ наадаха хүгжэм 1967 оной Бүхэроссиин мүрысөөндэ шагнагдаһан, Москвада амяараа хэблэгдэһэн юм. Энэнь хүгжэм зохёогшын эгээл ехэ амжалта гэжэ тоолгододог. Хүгжэм зохёоходоо ехэнхи талыень ородой болон баруунай заншал баримталан, нарин бэшэдэг байгаа. 1969 ондо «Ёохор» гэжэ симфоническэ шуулгын гүйсэдхэхэ оролто хүгжэм бэшэһэн, ёохор гээшэмнай арадай аман үгын дабтагдащагүй баялиг бэлэй, тиимэһээ энэ сэдэбтэ дэмы хандаагүй байһан байха.
Гадна дуунуудые олоор бэшэһэн юм. Б. Дугаровай, Ц-Б. Бадмаевай, Ц. Жамбаловай, Г. Дашабыловай, З. Гомбожабайн, С. Ангабаевай, Л. Тапхаевай, гадна монгол уран шүлэгшэдэй үгэнүүд дээрэ уян хүгжэмтэй дуунууд Г-Д. Дашипыловай гуурһан дороһоо мүндэлһэн байдаг. Уласай харалгануудта оролсон, нэгэнтэ бэшэ илагшадай тоодо нэрлүүлһэн байдаг. Тэрэнэй һүүлшын ехэ хүдэлмэри — Н. Дамдиновай либреттээр бэшэгдэжэ эхилһэн «Хэтын наран» гэһэн балет дүүргэгдээгүй үлэшэһэн харамтай.
Гүр-Дарма багаһаа һүбэлгэн, ухаансар, хүгжэмдэ ехэ ойлгосо һайтай байһаараа илгардаг байһан юм, тиимэһээ уран һайханай хүдэлөөндэ эдэбхитэй хабаададаг байгаа. Хүгжэмэй элдэб олон зэмсэгүүд дээрэ өөрөө наадажа һураад, харалга тоглолтонуудай болоходо тэдээн дээрээ наадаха, найрал дуушаншье бололсоод байха, үлеэжэ наададаг хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадаха шуулгадашье наадажа байха. Энэ талыень харагшад болон мэргэжэлтэд анхарһан, үргэлжэ магтаалтай, урмашуулагдажа байһан хүн бэлэй. Үшөө багаһаа аялга тааруулан үлхэжэ, хүгжэм найруулжа туршадаг, энэ талаараа яһала амжалтатай байһан гэдэг. Тиигэжэ хуур, балалайка дээрэ наадаха багахан хэмжээнэй хүгжэм, ноото гээшые мүртэй мэдэхэшьегүй аад, бэшэһэн, тэдээнээ өөрөө наададаг байгаа. Энэнь хожомойнгоо мэргэжэл шэлэхэдэнь яһала туһатай, хэрэгтэй байһан, гэбэшье түрүүшын алхамда Буряадайнгаа хүдөө ажахын дээдэ һургуулида һураха гэжэ ороһон байдаг. Тэндээ жэл хахад һураад, хүгжэмэй һургуулида Д. Аюшеев, Б. Ямпилов хоёрто шаби боложо ороно. Хүгжэмэйнгөө энэ һургуулиие түгэсхөөд, Москвагай хүгжэм дуунай дээдэ һургуулида орожо һурана. Эжынгээ бэе муудахада нютагаа бусажа ерээд, жэл үнгэрһэн хойно Свердловскын дээдэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн юм. Һуража байхадаа эрдэмэй талаар болон ажабайдалай бусад олон шэглэлнүүдээр айхабтар гүнзэгы мэдэсэтэй байһаараа нүхэдөө гайхуулдаг байгаа — Зүүн-Зүгэй орон нютагуудай түүхэ, хэлэ, оньһон түхеэрэлгэнүүд, гэрэл зураг буулгалга болон бусад. Гэбэшье тэрэнэй гол һонирхол хадаа хүгжэм байһан юм. Хүгжэм бэшэхэдээ оройдоошье яарадаггүй, хэжэ байһан ажалаа бүхы талаһаань сэгнэжэ, тааруулжа, эсэслэн бүтээдэг гуримтай байһан. Тиимэһээ байгуулһан зохёолнуудынь тиимэшье ехэ бэшэ бэлэй. Тэрэнэй скрипкэ дээрэ наадаха хүгжэм 1967 оной Бүхэроссиин мүрысөөндэ шагнагдаһан, Москвада амяараа хэблэгдэһэн юм. Энэнь хүгжэм зохёогшын эгээл ехэ амжалта гэжэ тоолгододог. Хүгжэм зохёоходоо ехэнхи талыень ородой болон баруунай заншал баримталан, нарин бэшэдэг байгаа. 1969 ондо «Ёохор» гэжэ симфоническэ шуулгын гүйсэдхэхэ оролто хүгжэм бэшэһэн, ёохор гээшэмнай арадай аман үгын дабтагдащагүй баялиг бэлэй, тиимэһээ энэ сэдэбтэ дэмы хандаагүй байһан байха.
Гадна дуунуудые олоор бэшэһэн юм. Б. Дугаровай, Ц-Б. Бадмаевай, Ц. Жамбаловай, Г. Дашабыловай, З. Гомбожабайн, С. Ангабаевай, Л. Тапхаевай, гадна монгол уран шүлэгшэдэй үгэнүүд дээрэ уян хүгжэмтэй дуунууд Г-Д. Дашипыловай гуурһан дороһоо мүндэлһэн байдаг. Уласай харалгануудта оролсон, нэгэнтэ бэшэ илагшадай тоодо нэрлүүлһэн байдаг. Тэрэнэй һүүлшын ехэ хүдэлмэри — Н. Дамдиновай либреттээр бэшэгдэжэ эхилһэн «Хэтын наран» гэһэн балет дүүргэгдээгүй үлэшэһэн харамтай.