Хүгжэмэй зохёолшод
Ямпилов Баудоржо
Буряад Республикын зүүн хажуугаар Хэжэнгын аймаг оршодог. Энэ нютагһаа үсөөн бэшэ хүнүүд буряадай соел урлалда хабаатай юм. Хэжэнгын аймагай Булаг нютагта 1916 оной сентябриин 15-да ажалша малша айлай гэр бүлэдэ Баудоржо Ямпилов түрэһэн юм. Тэрэнэй бага наһан хүгжэм дуунай оршон байдалда үнгэрөө, юундэб гэхэдэ тэрэнэй эжынь, эгэшэнь, энэ бүлын дүтын зон дуу дуулаха дуратай байһан. Тиибэшье гэрһээнь холо бэшэ, Хэжэнгэ голой урда талада, Хэжэнгын дасан баригдаһан байгаа. Залуу Баудоржын сэдьхэл ухаанай болбосоролгодо дасанай байдал нүлөөлһэн юм.
1929 ондо долоон жэлэй һургуули дүүргээд, хүгжэмшэн болохо гэжэ шиидэбэ. Абань сагһаа урид наһа барана.
Баудоржо 1932 ондо Улаан-Үдын театральна хүгжэмэй училищида оробо. Эндэ хүгжэмэй теори үзэнэ, скрипкэ дээрэ наадажа һурана. Удангүй хүгжэм зохёожо эхилнэ. Тэрэ арадай дуунуудые эгээ түүрүүн хүгжэм доро найруулан зохёоһон юм. «Буряад Монгол» гэһэн хоорой дуулаха дууе 1934 ондо бэшээ. Һуралсалайнгаа дүүрэтэр буряадай арадай инструментнүүдэй оркестртэ пьесэнүүдые, дуунуудые, романснуудые бэшэһэн юм. Училищияа дүүргээд, симфоническа оркестртэ наадаха зуураа радиодо хүдэлөө.
1937 ондо Свердловско консерваториин оюутан болоо. Тэндэ һуража байхадаа, оркестрэй наадаха пьесэнүүдые («Адуушанай хатар», «Еохор», «Сэдьхэлэй дуунууд») болон симфоническа оркестртэ гурбан хубитай сюита бэшэһэн байдаг. Энэ сюита авторай хүтэлбэри доро Москвада болоһон буряад-монгол искуусствын түрүүшын декадада гүйсэдхэгдэһэн юм. Энэ жэлнүүдтэ Ямпилов хүгжэмэй «Баир» гэһэн драмын найруулан зохёолгодо П. М. Берлинскийтэй хамта хабаадалсаһан юм. Консерваторидо һуража байхадаа бэшэһэн зохёолнууд сооһоонь Кавказаар ябаһан тухайгаа найруулан зохёоһон «Кавказай зураглалнууд» гэһэн сюита илгардаг.
Хүгжэмэй талаар зохёохы хүдэлмэринь дайнай жэлнүүдтэ орхигдожо, Б. Ямпилов Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай үедэ сэрэгэй-инженернэ училищи, сапернуудай батальондо болон Ленинградай фронтын байлдаануудта ротын командир ябаһан габьяатай.
1943 ондо тэрэ дайнһаа бусажа, Республикынгаа филармони ударидаһан юм. Тэрэ хүдэлжэ байха үедөө, анхан консерваторидо һуража гараһан багша М. П. Фроловтой харилсаагаа алдангүй байжа, аха нүхэртэеэ элдэб асуудалаар хэлсэдэг байһан юм.
Дайнай үеын зохёолнууд сооһоонь Г. Цыдынжаповай «Мэргэн» гэһэн пьесэдэ найруулан бэшэһэн хүгжэмынь онсо илгардаг. Энэл үеэр тэрэнэй бэшэһэн «Байгалай үглөө» гэһэн хүгжэмтэ зураглал, симфоническа поэмэ «Баатар тухай домог», «Бабжа Барас баатар» гэһэн драмын хүгжэм, «Праздничная» болон «Торжественная» гэһэн симфоническа увертюранууд, кантата, дуунуудые зохёон бэшэһэн юм.
1950-аад онуудаар Баудоржо Ямпиловай зохёохы бэлиг орьёлдоо хүрэжэ, олон мэдээжэ дуунуудые, хоорой сюита, симфоническа " Цветущий край" гэһэн сюита болон бусад мэдээжэ болоһон арадай түүхэ домогуудые, урданай сагай түүхэ харуулһан хүгжэмтэ зохёолнуудые бэшэһэн юм. Тэдэнэй гол нюурнууд буряад арадай габьяа ехэтэй хүнүүд тухай, түрэл байгаалиин гоё һайхан үзэсхэлэн харуулһан зураглалнууд болоно. Тиимэһээ тэрэнэй хүгжэмтэ зохёолнууд түхэлөөрөө үргэн дэлисэтэй симфоническа сюита, кантата болон саашадаа оперо, балет хүрэтэрөө ургаһан байна.
1950-аад онуудай хахадһаа эхилжэ, Баудоржо Ямпилов хүгжэмтэ комеди «Моргон абгын ушарнууд», «Булагай эхиндэ» (Н. Балданогой либретто) гэһэн оперо, тэрэл Н. Балданогой либретто дээрэ табигдаһан «Красавица Ангара» (Л. Книппертэй суг) гэһэн балет, «Монгол тухай сюита» гэхэ мэтэ зохёолнуудые байгуулһан юм... 1960-аад онуудай эхеэр хүгжэмшэн симфоническа оркестрэй наадаха «Будамшуу» гэһэн хүгжэмтэ комеди болон «Романтическая комедия» гээшые бэшэһэн байдаг. Тэрэ үеын буряад хүгжэмэй туйлалтануудай нэгэн болохо Н. Дамдиновай бэшэһэн «Шэнхинүүр нарһад» гэһэн оратори болоно. Б. Ямпиловай зохёохы ажалайнь удаадахи шата гэршэлһэн «Ухаанай һэргэлгэ» гэһэн оперо болон «Жабхалангай баллада» гэһэн баллада болоно.
1970 оной эхиндэ хүгжэмшэнэй найруулһан «Чудесный клад» гэһэн хүгжэмэй оперо эдир харагшадые баярлуулһан юм. 1970-аад онуудай һүүл багаар Б.Ямпилов «Цыремпил Ранжуров», «Залинта жэлнүүд» болон «Сильнее смерти» гэһэн оперо бэшэһэн габьяатай.
Буряад үндэһэн яһатанай хүгжэмэй дээдэ шатада Баудоржо Ямпиловай зохёохы найруулганууд орохоороол ороно. Тэрэнэй эрхим зохёолнууд буряад арадай хүгжэмтэ зохёолнуудай алтан жасада оронхой.
Хүгжэмшэн зохёолнуудайнгаа арадай аман зохёолһоо һабагшатай байһыень ходо гэршэлдэг һэн. Тэрэнэй онсо янзань ямар байгааб гэхэдэ, буряад пентатоническа хүгжэмдэ таарамаар бэшэһэн үндэһэн уран аргануудые тайлбарилан, зохёолнуудтаа хэрэглэһэн байдаг.
Будоржо Ямпилов ниитын ажалда эдэбхитэй хабаададаг байгаа. Тэрэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй болон хотын Соведэй депутадаар һунгагдаһан байдаг. Олон жэлэй туршадай республикын хүгжэмшэдэй холбоониие ударидажа байһан юм. Тэрэ Россиин Федерациин композиторнуудай холбооной гэшүүн, СССР-эй композиторнуудай холбооной правлениин гэшүүнээр һунгагдадаг байгаа. Баудоржо Базарович Ямпилов СССР-эй Арадай артист гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй, правительствын тусхай шангуудаар нэгэтэ бэшэ шагнагдаһан юм юм. Тиибэшье Социалис ажалай герой гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, бүхыдөө дүрбэн зуун гаран хүгжэмтэ зохёолнуудые бэшэһэн, долоон оперо, хоер балет, арба гаран вокальна-симфоническа болон гуша гаран симфоническа партитурануудые, арбаад камерна пьесэнүүдые болон зуугаад дуунуудые бэшэһэн юм.
О. И. Куницын
1929 ондо долоон жэлэй һургуули дүүргээд, хүгжэмшэн болохо гэжэ шиидэбэ. Абань сагһаа урид наһа барана.
Баудоржо 1932 ондо Улаан-Үдын театральна хүгжэмэй училищида оробо. Эндэ хүгжэмэй теори үзэнэ, скрипкэ дээрэ наадажа һурана. Удангүй хүгжэм зохёожо эхилнэ. Тэрэ арадай дуунуудые эгээ түүрүүн хүгжэм доро найруулан зохёоһон юм. «Буряад Монгол» гэһэн хоорой дуулаха дууе 1934 ондо бэшээ. Һуралсалайнгаа дүүрэтэр буряадай арадай инструментнүүдэй оркестртэ пьесэнүүдые, дуунуудые, романснуудые бэшэһэн юм. Училищияа дүүргээд, симфоническа оркестртэ наадаха зуураа радиодо хүдэлөө.
1937 ондо Свердловско консерваториин оюутан болоо. Тэндэ һуража байхадаа, оркестрэй наадаха пьесэнүүдые («Адуушанай хатар», «Еохор», «Сэдьхэлэй дуунууд») болон симфоническа оркестртэ гурбан хубитай сюита бэшэһэн байдаг. Энэ сюита авторай хүтэлбэри доро Москвада болоһон буряад-монгол искуусствын түрүүшын декадада гүйсэдхэгдэһэн юм. Энэ жэлнүүдтэ Ямпилов хүгжэмэй «Баир» гэһэн драмын найруулан зохёолгодо П. М. Берлинскийтэй хамта хабаадалсаһан юм. Консерваторидо һуража байхадаа бэшэһэн зохёолнууд сооһоонь Кавказаар ябаһан тухайгаа найруулан зохёоһон «Кавказай зураглалнууд» гэһэн сюита илгардаг.
Хүгжэмэй талаар зохёохы хүдэлмэринь дайнай жэлнүүдтэ орхигдожо, Б. Ямпилов Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай үедэ сэрэгэй-инженернэ училищи, сапернуудай батальондо болон Ленинградай фронтын байлдаануудта ротын командир ябаһан габьяатай.
1943 ондо тэрэ дайнһаа бусажа, Республикынгаа филармони ударидаһан юм. Тэрэ хүдэлжэ байха үедөө, анхан консерваторидо һуража гараһан багша М. П. Фроловтой харилсаагаа алдангүй байжа, аха нүхэртэеэ элдэб асуудалаар хэлсэдэг байһан юм.
Дайнай үеын зохёолнууд сооһоонь Г. Цыдынжаповай «Мэргэн» гэһэн пьесэдэ найруулан бэшэһэн хүгжэмынь онсо илгардаг. Энэл үеэр тэрэнэй бэшэһэн «Байгалай үглөө» гэһэн хүгжэмтэ зураглал, симфоническа поэмэ «Баатар тухай домог», «Бабжа Барас баатар» гэһэн драмын хүгжэм, «Праздничная» болон «Торжественная» гэһэн симфоническа увертюранууд, кантата, дуунуудые зохёон бэшэһэн юм.
1950-аад онуудаар Баудоржо Ямпиловай зохёохы бэлиг орьёлдоо хүрэжэ, олон мэдээжэ дуунуудые, хоорой сюита, симфоническа " Цветущий край" гэһэн сюита болон бусад мэдээжэ болоһон арадай түүхэ домогуудые, урданай сагай түүхэ харуулһан хүгжэмтэ зохёолнуудые бэшэһэн юм. Тэдэнэй гол нюурнууд буряад арадай габьяа ехэтэй хүнүүд тухай, түрэл байгаалиин гоё һайхан үзэсхэлэн харуулһан зураглалнууд болоно. Тиимэһээ тэрэнэй хүгжэмтэ зохёолнууд түхэлөөрөө үргэн дэлисэтэй симфоническа сюита, кантата болон саашадаа оперо, балет хүрэтэрөө ургаһан байна.
1950-аад онуудай хахадһаа эхилжэ, Баудоржо Ямпилов хүгжэмтэ комеди «Моргон абгын ушарнууд», «Булагай эхиндэ» (Н. Балданогой либретто) гэһэн оперо, тэрэл Н. Балданогой либретто дээрэ табигдаһан «Красавица Ангара» (Л. Книппертэй суг) гэһэн балет, «Монгол тухай сюита» гэхэ мэтэ зохёолнуудые байгуулһан юм... 1960-аад онуудай эхеэр хүгжэмшэн симфоническа оркестрэй наадаха «Будамшуу» гэһэн хүгжэмтэ комеди болон «Романтическая комедия» гээшые бэшэһэн байдаг. Тэрэ үеын буряад хүгжэмэй туйлалтануудай нэгэн болохо Н. Дамдиновай бэшэһэн «Шэнхинүүр нарһад» гэһэн оратори болоно. Б. Ямпиловай зохёохы ажалайнь удаадахи шата гэршэлһэн «Ухаанай һэргэлгэ» гэһэн оперо болон «Жабхалангай баллада» гэһэн баллада болоно.
1970 оной эхиндэ хүгжэмшэнэй найруулһан «Чудесный клад» гэһэн хүгжэмэй оперо эдир харагшадые баярлуулһан юм. 1970-аад онуудай һүүл багаар Б.Ямпилов «Цыремпил Ранжуров», «Залинта жэлнүүд» болон «Сильнее смерти» гэһэн оперо бэшэһэн габьяатай.
Буряад үндэһэн яһатанай хүгжэмэй дээдэ шатада Баудоржо Ямпиловай зохёохы найруулганууд орохоороол ороно. Тэрэнэй эрхим зохёолнууд буряад арадай хүгжэмтэ зохёолнуудай алтан жасада оронхой.
Хүгжэмшэн зохёолнуудайнгаа арадай аман зохёолһоо һабагшатай байһыень ходо гэршэлдэг һэн. Тэрэнэй онсо янзань ямар байгааб гэхэдэ, буряад пентатоническа хүгжэмдэ таарамаар бэшэһэн үндэһэн уран аргануудые тайлбарилан, зохёолнуудтаа хэрэглэһэн байдаг.
Будоржо Ямпилов ниитын ажалда эдэбхитэй хабаададаг байгаа. Тэрэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй болон хотын Соведэй депутадаар һунгагдаһан байдаг. Олон жэлэй туршадай республикын хүгжэмшэдэй холбоониие ударидажа байһан юм. Тэрэ Россиин Федерациин композиторнуудай холбооной гэшүүн, СССР-эй композиторнуудай холбооной правлениин гэшүүнээр һунгагдадаг байгаа. Баудоржо Базарович Ямпилов СССР-эй Арадай артист гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй, правительствын тусхай шангуудаар нэгэтэ бэшэ шагнагдаһан юм юм. Тиибэшье Социалис ажалай герой гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, бүхыдөө дүрбэн зуун гаран хүгжэмтэ зохёолнуудые бэшэһэн, долоон оперо, хоер балет, арба гаран вокальна-симфоническа болон гуша гаран симфоническа партитурануудые, арбаад камерна пьесэнүүдые болон зуугаад дуунуудые бэшэһэн юм.
О. И. Куницын