Хүгжэмэй зохёолшод
Аюшеев Дандар
Дандар Дампилович Аюшеев Буряад ороной дууша нютагуудай нэгэн болохо Түнхэн аймагта түрэһэн. Бага наһандаа бурхан шажанай дасанда һургуулида hуража байхадань, Буряад ороноор хүгжэмэй угсаата зүйн аяншалгада ябаһан П. Берлинский дасан соо бишхүүр дээрэ наадажа байhан хүбүүе шагнаад, тэрээндэ хүгжэмэй талаар саашаадаа hуралсалаа үргэлжэлүүлхыень дурадхаhан байгаа.
1932 ондо Дандар Аюшеев Верхнеудинскын урлигай техникумдэ (һүүлдэнь хүгжэмэй-театрай училищи болоhон) орожо, тэндэ үндэһэн буряад хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадажа һурана, хүгжэм зохёохо дуратай болоно. 1930-аад онуудаар Буряад нютаг ерэһэн П. Берлинский, В. Морошкин, Р. Глиер гэгшэд тэрэнэй композициин түрүүшын туршалгануудта (суг hурадаг Ж. Батуев болон Б. Ямпиловай туршалгануудые) hайн cэгнэлтэ үгэнэ. Р. Глиерэй дурадхалаар Д. Аюшеев, Б. Ямпилов хоёр Свердловскын консерваториин студида профессор М. П. Фроловой («Энхэ Булат баатар» оперын автор) класста абтана. Д. Аюшеевэй нюдэн дээрэ оперо зохёогдожо, тэрэ багшадаа буряад арадай аман зохеол шудалхадань туhалалсаа, тииһээр өөрөө оперые урлигта дуратай болоно, консерватори дүүргэхэдээ дипломно хүдэлмэри — симфони бэшэнэ (1943).
Д. Аюшеев Улаан-Yдэ бусаад, хүгжэм зохёолгодо ехэ анхаралаа хандуулан, уласай хүгжэмэй ажалда ехэ хубитаяа оруулна. Хүгжэм найруулагшадай холбоо, Буряадай хоорой бүлгэм толгойлно, хүгжэмэй училищида багшална. Харин эгээл шухала ажалынь зохёохы ажал байгаа гэхэдэ алдуу болохогүй. Найруулгануудынь хамтадаа зуу гаран зохёолнууд, нэрлэбэл, 5 оперо, балет, оратори, кантата, симфониин ба камерна пьесэнүүд, зүжэгэй ба киногой хүгжэм, хоор, романс, буряад арадай аялга дуунай найруулга болон зуу гаран олондо мэдээжэ дуунууд. Зохёол бүхэниинь үндэһэн онсо шэнжэтэй, хүгжэмшэн арадай аман зохеол hайн мэдэхэ байгаа (2 арадай дуунуудай суглуулбариин автор). Буряад үндэһэн онсо шэнжэ хүгжэмшын байгаалиhаа үгтэhэн талаан бэлигээ гол хубинь байhан дээрэhээ, ондоогоор хүгжэм дотор «хэлэжэ» шадахагүй байһаниинь ойлгогдоно. Гансата бэшэ тэрэ залуу хүгжэмшэдтэ буряад арадайнгаа үндэhэн соёлой хүгжэмэй алтан жасада хандаха хэрэгтэй гэжэ зүбшөөл үгэдэг байгаа.
Хүгжэм найруулагшын гол зохёолой нэгэн — «Анда нүхэд» (Б. С. Майзельтэй хамта), «Аханар» ба «Саяан» гэhэн оперын гурбан боти болоно. Энэ Буряад ороной Ородой холбооной уласай бүридэлдэ ороһоор 300 жэлэй хугасаа харуулhан удхаар гүнзэгы, ехэ хэмжээнэй «хүгжэмтэ зохёол» гэхэдэ алдуу болохогүй. Зохёолой гол удха буряад ород арадуудай хани барисаанда зорюулагдана. «Анда нүхэд» гэhэн зохёол соо баяшуулай урдаhаа эсэргүүсэhэн тэмсэл, «Аханар» гэhэн зохеол соо граждан дайнай үедэ бэхижэhэн нүхэсэл, мүн ниигэмэй хүгжэлтэдэ зохёохы ажалай нүлөөлhэн үүргэ «Саяан» гэhэн зохёол соо харуулагдана. Гурбан боти найруулгада олон үйлэдэгшэ нюурнууд, тодо хурса ба уран дүрсэлэлтэ хүгжэмэй тодорхойлолгонууд, ехэ хэмжээнэй хоорой болон оркестрэй үйлэнүүд болон буряад ород аман зохёолой аялгануудай эдэбхитэй хүгжэлтэ зураглагдана. Гурбан боти найруулгын түрүүшын оперын түгэсхэлдэ анда нүхэд-арадуудай хани барисаа суурхуулһан хоорой hүр хүсэн сэдьхэл hанаанда удаанаар хадуугдан үлэнэ.
Д. Аюшеевэй «Сагаан хатан» гэhэн һүүлшын оперо анханай онсо өөрсэ илгаатай, тиигээд дүүргэгдээгүй үлэшэhэн. Энэ хүгжэмэй зохёол буряад нютаг ерэhэн түрүүшын ород эхэнэр тухай (оперын үйлэнь XIX зуунай үедэ болоно), тэрэ сугтаа байһан зоной хэлэ ойлгоногүй, ганса зангажа хөөрэлдэдэг байна. Эндэһээ хүгжэмшэнэй театральна — хүгжэмэй жанрай хомор янзада — оперо-баледтэ хандалгань ойлгосотой (гол персонаж «хэлэлгэгүй нюур» — балеринэ). Хүгжэмшэн уран хурса найруулгатай хүгжэм бэшээ, харин тэрэнээ дүүргээгүй. 1990-ээд онуудай тэгэндэ тэрэнэй нүхэр ба суг ажалладаг хүгжэмшэн Жигжит Батуев тэрэ хүгжэмтэ зохёолынь дүүргээ.
«Хабар колхоздо» ба «Тайгын дуун» гэhэн сюитанууд («Бугын дуун» эгээл һанагдахаар хубинь, ойн томо амитадай хашхараа валторна дабтана, (һажаана), үшөө тиихэдэ «Оронгын нугада» гэhэн поэмэ, сюитанууд — буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестрэй найруулганууд — эдэ бүгэдэ симфониин найруулганууд уран аргаараа илгарна. Д. Аюшеевэй бэшэhэн дуунууд «Байгал» (үгэнь Ц. Галсановай), «Сэлэнгэ дээрэхи хото» (үгэнь Н. Нимбуевай), «Ленин багша» (үгэнь Ш. Нимбуевай), «Ойхон тухай дуун» (үгэнь Д. Дамбаевай) ирагуу hайхан аялгатай. Д. Аюшеевэй hүүлшын дүүргэhэн ехэ найруулга — поэмэ «Баян нуга» — буряад симфониин хүгжэмэй эгээ үндэр туйлалнуудай нэгэн болоһон юм. Поэмэ соо буряад арадай hуудал байдалай болон байгаалиин онсо үнгэтэй зураглалнууд дабтагдана. Түхэл маягаараа болон хэлэлгээрээ илгарма шэнжэтэй энэ хүгжэмтэ зохёол холо ойрын нютагуудай Москва, Эрхүү болон Улаан-дын хүгжэмдэ дуратайшуулай hайн сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм.
Улас ороной үндэhэн соёлой хүгжэмэй алтан жасада Буряад арадай зүжэгшэн Дандар Дампилович Аюшеевэй мэдээжэ зохёолнууд орохол еhоороо ороно.
Мэдээжэ хүгжэмшэд Ж.Батуев, Б.Ямпилов гэгшэдтэй хамта Д.Аюшеевэй нэрэ буряад үндэhэн хүгжэмэй эхи табигшадай нэгэн гээд ороно.
1932 ондо Дандар Аюшеев Верхнеудинскын урлигай техникумдэ (һүүлдэнь хүгжэмэй-театрай училищи болоhон) орожо, тэндэ үндэһэн буряад хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадажа һурана, хүгжэм зохёохо дуратай болоно. 1930-аад онуудаар Буряад нютаг ерэһэн П. Берлинский, В. Морошкин, Р. Глиер гэгшэд тэрэнэй композициин түрүүшын туршалгануудта (суг hурадаг Ж. Батуев болон Б. Ямпиловай туршалгануудые) hайн cэгнэлтэ үгэнэ. Р. Глиерэй дурадхалаар Д. Аюшеев, Б. Ямпилов хоёр Свердловскын консерваториин студида профессор М. П. Фроловой («Энхэ Булат баатар» оперын автор) класста абтана. Д. Аюшеевэй нюдэн дээрэ оперо зохёогдожо, тэрэ багшадаа буряад арадай аман зохеол шудалхадань туhалалсаа, тииһээр өөрөө оперые урлигта дуратай болоно, консерватори дүүргэхэдээ дипломно хүдэлмэри — симфони бэшэнэ (1943).
Д. Аюшеев Улаан-Yдэ бусаад, хүгжэм зохёолгодо ехэ анхаралаа хандуулан, уласай хүгжэмэй ажалда ехэ хубитаяа оруулна. Хүгжэм найруулагшадай холбоо, Буряадай хоорой бүлгэм толгойлно, хүгжэмэй училищида багшална. Харин эгээл шухала ажалынь зохёохы ажал байгаа гэхэдэ алдуу болохогүй. Найруулгануудынь хамтадаа зуу гаран зохёолнууд, нэрлэбэл, 5 оперо, балет, оратори, кантата, симфониин ба камерна пьесэнүүд, зүжэгэй ба киногой хүгжэм, хоор, романс, буряад арадай аялга дуунай найруулга болон зуу гаран олондо мэдээжэ дуунууд. Зохёол бүхэниинь үндэһэн онсо шэнжэтэй, хүгжэмшэн арадай аман зохеол hайн мэдэхэ байгаа (2 арадай дуунуудай суглуулбариин автор). Буряад үндэһэн онсо шэнжэ хүгжэмшын байгаалиhаа үгтэhэн талаан бэлигээ гол хубинь байhан дээрэhээ, ондоогоор хүгжэм дотор «хэлэжэ» шадахагүй байһаниинь ойлгогдоно. Гансата бэшэ тэрэ залуу хүгжэмшэдтэ буряад арадайнгаа үндэhэн соёлой хүгжэмэй алтан жасада хандаха хэрэгтэй гэжэ зүбшөөл үгэдэг байгаа.
Хүгжэм найруулагшын гол зохёолой нэгэн — «Анда нүхэд» (Б. С. Майзельтэй хамта), «Аханар» ба «Саяан» гэhэн оперын гурбан боти болоно. Энэ Буряад ороной Ородой холбооной уласай бүридэлдэ ороһоор 300 жэлэй хугасаа харуулhан удхаар гүнзэгы, ехэ хэмжээнэй «хүгжэмтэ зохёол» гэхэдэ алдуу болохогүй. Зохёолой гол удха буряад ород арадуудай хани барисаанда зорюулагдана. «Анда нүхэд» гэhэн зохёол соо баяшуулай урдаhаа эсэргүүсэhэн тэмсэл, «Аханар» гэhэн зохеол соо граждан дайнай үедэ бэхижэhэн нүхэсэл, мүн ниигэмэй хүгжэлтэдэ зохёохы ажалай нүлөөлhэн үүргэ «Саяан» гэhэн зохёол соо харуулагдана. Гурбан боти найруулгада олон үйлэдэгшэ нюурнууд, тодо хурса ба уран дүрсэлэлтэ хүгжэмэй тодорхойлолгонууд, ехэ хэмжээнэй хоорой болон оркестрэй үйлэнүүд болон буряад ород аман зохёолой аялгануудай эдэбхитэй хүгжэлтэ зураглагдана. Гурбан боти найруулгын түрүүшын оперын түгэсхэлдэ анда нүхэд-арадуудай хани барисаа суурхуулһан хоорой hүр хүсэн сэдьхэл hанаанда удаанаар хадуугдан үлэнэ.
Д. Аюшеевэй «Сагаан хатан» гэhэн һүүлшын оперо анханай онсо өөрсэ илгаатай, тиигээд дүүргэгдээгүй үлэшэhэн. Энэ хүгжэмэй зохёол буряад нютаг ерэhэн түрүүшын ород эхэнэр тухай (оперын үйлэнь XIX зуунай үедэ болоно), тэрэ сугтаа байһан зоной хэлэ ойлгоногүй, ганса зангажа хөөрэлдэдэг байна. Эндэһээ хүгжэмшэнэй театральна — хүгжэмэй жанрай хомор янзада — оперо-баледтэ хандалгань ойлгосотой (гол персонаж «хэлэлгэгүй нюур» — балеринэ). Хүгжэмшэн уран хурса найруулгатай хүгжэм бэшээ, харин тэрэнээ дүүргээгүй. 1990-ээд онуудай тэгэндэ тэрэнэй нүхэр ба суг ажалладаг хүгжэмшэн Жигжит Батуев тэрэ хүгжэмтэ зохёолынь дүүргээ.
«Хабар колхоздо» ба «Тайгын дуун» гэhэн сюитанууд («Бугын дуун» эгээл һанагдахаар хубинь, ойн томо амитадай хашхараа валторна дабтана, (һажаана), үшөө тиихэдэ «Оронгын нугада» гэhэн поэмэ, сюитанууд — буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестрэй найруулганууд — эдэ бүгэдэ симфониин найруулганууд уран аргаараа илгарна. Д. Аюшеевэй бэшэhэн дуунууд «Байгал» (үгэнь Ц. Галсановай), «Сэлэнгэ дээрэхи хото» (үгэнь Н. Нимбуевай), «Ленин багша» (үгэнь Ш. Нимбуевай), «Ойхон тухай дуун» (үгэнь Д. Дамбаевай) ирагуу hайхан аялгатай. Д. Аюшеевэй hүүлшын дүүргэhэн ехэ найруулга — поэмэ «Баян нуга» — буряад симфониин хүгжэмэй эгээ үндэр туйлалнуудай нэгэн болоһон юм. Поэмэ соо буряад арадай hуудал байдалай болон байгаалиин онсо үнгэтэй зураглалнууд дабтагдана. Түхэл маягаараа болон хэлэлгээрээ илгарма шэнжэтэй энэ хүгжэмтэ зохёол холо ойрын нютагуудай Москва, Эрхүү болон Улаан-дын хүгжэмдэ дуратайшуулай hайн сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм.
Улас ороной үндэhэн соёлой хүгжэмэй алтан жасада Буряад арадай зүжэгшэн Дандар Дампилович Аюшеевэй мэдээжэ зохёолнууд орохол еhоороо ороно.
Мэдээжэ хүгжэмшэд Ж.Батуев, Б.Ямпилов гэгшэдтэй хамта Д.Аюшеевэй нэрэ буряад үндэhэн хүгжэмэй эхи табигшадай нэгэн гээд ороно.