Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Балсаева Мария
- Буряад- Монголой АССР-эй габьяата зүжэгшэн
Аларай голой үргэндэ
Адуу малаа үтхэеэ,
Yнгын үрэгэ лэ талмайда
Үхэр малаа майралуулае...
Онсо оорын маягаар, удхалан уянгалан «Алайрай гол» дууе Буряадай габьяата артистка Мария Балсаева дууладаг байhан түүхэтэй. Аляалан үндыhэн Аляата нютагынь нюдэндэнь харагдажа, түрэhэн гараhан дайда тухайгаа ирагуу hайханаар таталуулдаг байгаа. Мария Алексеевна Эрхүү можын, Алайрай аймагай Аляата нютагта 1916 оной августын табанда түрэhэн. Эдир багаhаа дуу дуулаха дуратай басагые нютагай зон hайн мэдэхэ, гое hайханаар дуулана гэжэ өөгшөөн сэгнэдэг байгаа.
— Абань Алексей Николаевич Балсаев, минии аба — Будей Николаевич хоер аха дуу хоер байгаа. Эгэшэ дүү хоерые хоюулаа hамга абаhан юм. Мария басаганай гурбатай байхада, үбэлэй hүни үхэр малайн байрада галзуу шоно ороод, шууяхада, эжынь түрүүн газаашаа гүйжэ гараад, тэрэ галзуу шонодо хазуулжа, наhа бараhан, — балшар багаhаа эгэшэеэ дахажа ябаhан Юлия Будеевна гэр бүлэ тухайгаа хөөрөө hэн. — Тиихэдэ манай аба эжы хоер hаял залуу айл бүлэ болоод байхадаа, Мария басага үргэжэ абаhан юмэ. Алексей Николаевич абань багша байгаа, 1931 ондо хүгжэмэй училищи нээгдээ гэжэ дуулаад, 15-тай басагаяа асаржа оруулаа. Училищи дүүргээгүй байхадань түргэн зуур наhа барашоо. 1942 ондо манай Аляата нютагта ехэ хүшэр байдал тогтоо, абамнай тиихэдэ хашалган хамалганда дайрагдажа, эрхэ сүлөөгөө хаhагдаа. Эжыемнай ехэ харшалдаг байгаа, энэ сагта Мария эгэшэмнай маанадаа Верхнеудинск хото, Улаан-Yдэ нүүлгээ. Тэрэ сагhаа эгэшэмни намдаа ехэ анхаралаа хандуулжа, эрдэм hургуулитай болгоо, хүгжэмэй hургуулида оруулжа, виолончель дээрэ hуралсал гарааб. Эжымнай маанадаараа сугтаа байжа, үндэр наhа наhалжа, 1994 ондо наhа бараhан юм.
Буряад — Монголой искусствын техникумай хyгжэмэй таhагта ороод Мария Балсаева тэрэ үеын багшанарта — В. Обыденная, П. Берлинский, Б. Тихонов болон бусад багшанарта заалгажа, хүгжэмэй инструментнyyд дээрэ наадажа hураhан байна. Тэрэл үедэ энэ хүгжэмэй гуламтада түрүүшын hурагшадай дунда Дандар Аюшеев, Бау Ямпилов гэгшэд hураhан түүхэтэй. hайханаар дууладаг, хуур дээрэ наададаг залуу басагые 1935 ондо Буряадай Радиокомитедэй дэргэдэ байгуулагдаhан ансамбльда уриhан, тиин 1936 оной эхиндэ Буряад-Монголой республикын түлөөлэгшэдэй бүридхэлдэ орожо, Москва ошоhон байна. Кремлиин Георгиевскэ заал соо Совет гүрэнэй солотой дуушад хабаадаhан, тэдэнэй тоодо Мария Балсаева буряад арадай дуу «Yншэн сагаан ботоогон» гэжэ дуулаад, сугларагшадай халуун альга ташалганда, үнэтэй сэнтэй бэлэгүүдтэ хүртэhэн. Москвада Кремлиин ордон соо түрэл hайхан аялгаяа хангюурдажа, Мария Балсаева олоной hайшаалда хүртэжэ, гyрэн түрын зүгhөө «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаhан байна.
1938 ондо Буряад-Монголой филармониин бии болоходо, Мария Балсаева эндэ зохеохы замайнгаа намтар үргэлжэлүүлээ. 1939 ондо Буряад-Монголой соел урлалай түрүүшын декадада бэлдэлгэ эхилжэ, филармониин дэргэдэ оркестр байгуулагдаа, Мария Балсаева энэ оркестрэй хууршан болоо. Тиигэжэ тэрэ үедэ залуу хүжэмшэн хуур дээрэ наадажа, олон дуунуудые радиодо ерэжэ миндаhан дээрэ бэшүүлhэн. Тэрэ дуунуудынь Буряадай Радиогой алтан жасада ороhон түүхэтэй.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Мария Балсаева Буряад-Монголой республикын түрүү артистнуудтай хамта хүдөө нютагуудаар, госпитальнуудта концерт наада харуулжа ябаа. Композитор Жигжит Батуев, артист Буда Вампилов гээд олон нэрэтэй солотой артистнуудтай эдэбхитэй ажал ябуулжа, СССР-эй оборонын Наркомой Хүндэлэй грамотаар шагнагдаhан. Удаань 1944 ондо Буряад-Монголой АССР-эй габьяата артист гэhэн нэрэ хyндэтэ хүртөө. Энэ үедэ Мария Балсаева өөрөөшье дууладаг, гадна мэдээжэ дуушадай дуулахада, хуур дээрэ уянгата hайхан хүгжэм зэдэлүүлдэг, мүн тиихэдэ вокальна квартедтэ оролсожо дууладаг байгаа.
1949-1950 онуудта Мария Балсаева Зэдын аймагай Тори нютагай дунда hургуулида хүгжэмэй багшаар хүдэлөө, удаань 1950 ондо Буряадай Радиогой редактораар ажаллажа эхилээ. Хори гаран жэлэй туршада таhалгаряагyй хүдэлжэ, олон hонин дамжуулгануудые бэлдээ, дуушадые студи руугаа урижа, миндаhан дээрэ хоолойнуудыень бэшэhэн. Тиигэжэ Буряадай Радиогой алтан жаса буряад hайхан аялга дуунуудаар арьбадхагдажа, мүнөөшье тэрэ үеын урданай hайхан дуунууд агаарай долгеор зэдэлжэл байдаг гээшэ. Мария Балсаевагай редактораар ажаллаха үедэ Владимир Лубсанов, Даша Самбоцыренов хоер хүдөө нютагай зондо зорюулжа «Баян талын аялга» гэhэн дамжуулга зохеон байгуулаа. Мүнөө энэ дамжуулгамнай Буряадай соел урлалай түүхэ гэршэлэн, заншалта ёhоор соёлой hалбариин ажаябуулга тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрэдэг юм.
Буряад арадай үндэhэн хүгжэмые тон hайн мэдэдэг буряадай радиогой редактор, бэлигтэй хүгжэмшэн, дуушан Мария Алексеевна Балсаева бүхы наhаяа дуратай хэрэгтээ зорюулаа, буряадай соел урлалай хүгжэлтэдэ өөрын онсо хубитаяа оруулаа.
Адуу малаа үтхэеэ,
Yнгын үрэгэ лэ талмайда
Үхэр малаа майралуулае...
Онсо оорын маягаар, удхалан уянгалан «Алайрай гол» дууе Буряадай габьяата артистка Мария Балсаева дууладаг байhан түүхэтэй. Аляалан үндыhэн Аляата нютагынь нюдэндэнь харагдажа, түрэhэн гараhан дайда тухайгаа ирагуу hайханаар таталуулдаг байгаа. Мария Алексеевна Эрхүү можын, Алайрай аймагай Аляата нютагта 1916 оной августын табанда түрэhэн. Эдир багаhаа дуу дуулаха дуратай басагые нютагай зон hайн мэдэхэ, гое hайханаар дуулана гэжэ өөгшөөн сэгнэдэг байгаа.
— Абань Алексей Николаевич Балсаев, минии аба — Будей Николаевич хоер аха дуу хоер байгаа. Эгэшэ дүү хоерые хоюулаа hамга абаhан юм. Мария басаганай гурбатай байхада, үбэлэй hүни үхэр малайн байрада галзуу шоно ороод, шууяхада, эжынь түрүүн газаашаа гүйжэ гараад, тэрэ галзуу шонодо хазуулжа, наhа бараhан, — балшар багаhаа эгэшэеэ дахажа ябаhан Юлия Будеевна гэр бүлэ тухайгаа хөөрөө hэн. — Тиихэдэ манай аба эжы хоер hаял залуу айл бүлэ болоод байхадаа, Мария басага үргэжэ абаhан юмэ. Алексей Николаевич абань багша байгаа, 1931 ондо хүгжэмэй училищи нээгдээ гэжэ дуулаад, 15-тай басагаяа асаржа оруулаа. Училищи дүүргээгүй байхадань түргэн зуур наhа барашоо. 1942 ондо манай Аляата нютагта ехэ хүшэр байдал тогтоо, абамнай тиихэдэ хашалган хамалганда дайрагдажа, эрхэ сүлөөгөө хаhагдаа. Эжыемнай ехэ харшалдаг байгаа, энэ сагта Мария эгэшэмнай маанадаа Верхнеудинск хото, Улаан-Yдэ нүүлгээ. Тэрэ сагhаа эгэшэмни намдаа ехэ анхаралаа хандуулжа, эрдэм hургуулитай болгоо, хүгжэмэй hургуулида оруулжа, виолончель дээрэ hуралсал гарааб. Эжымнай маанадаараа сугтаа байжа, үндэр наhа наhалжа, 1994 ондо наhа бараhан юм.
Буряад — Монголой искусствын техникумай хyгжэмэй таhагта ороод Мария Балсаева тэрэ үеын багшанарта — В. Обыденная, П. Берлинский, Б. Тихонов болон бусад багшанарта заалгажа, хүгжэмэй инструментнyyд дээрэ наадажа hураhан байна. Тэрэл үедэ энэ хүгжэмэй гуламтада түрүүшын hурагшадай дунда Дандар Аюшеев, Бау Ямпилов гэгшэд hураhан түүхэтэй. hайханаар дууладаг, хуур дээрэ наададаг залуу басагые 1935 ондо Буряадай Радиокомитедэй дэргэдэ байгуулагдаhан ансамбльда уриhан, тиин 1936 оной эхиндэ Буряад-Монголой республикын түлөөлэгшэдэй бүридхэлдэ орожо, Москва ошоhон байна. Кремлиин Георгиевскэ заал соо Совет гүрэнэй солотой дуушад хабаадаhан, тэдэнэй тоодо Мария Балсаева буряад арадай дуу «Yншэн сагаан ботоогон» гэжэ дуулаад, сугларагшадай халуун альга ташалганда, үнэтэй сэнтэй бэлэгүүдтэ хүртэhэн. Москвада Кремлиин ордон соо түрэл hайхан аялгаяа хангюурдажа, Мария Балсаева олоной hайшаалда хүртэжэ, гyрэн түрын зүгhөө «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаhан байна.
1938 ондо Буряад-Монголой филармониин бии болоходо, Мария Балсаева эндэ зохеохы замайнгаа намтар үргэлжэлүүлээ. 1939 ондо Буряад-Монголой соел урлалай түрүүшын декадада бэлдэлгэ эхилжэ, филармониин дэргэдэ оркестр байгуулагдаа, Мария Балсаева энэ оркестрэй хууршан болоо. Тиигэжэ тэрэ үедэ залуу хүжэмшэн хуур дээрэ наадажа, олон дуунуудые радиодо ерэжэ миндаhан дээрэ бэшүүлhэн. Тэрэ дуунуудынь Буряадай Радиогой алтан жасада ороhон түүхэтэй.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Мария Балсаева Буряад-Монголой республикын түрүү артистнуудтай хамта хүдөө нютагуудаар, госпитальнуудта концерт наада харуулжа ябаа. Композитор Жигжит Батуев, артист Буда Вампилов гээд олон нэрэтэй солотой артистнуудтай эдэбхитэй ажал ябуулжа, СССР-эй оборонын Наркомой Хүндэлэй грамотаар шагнагдаhан. Удаань 1944 ондо Буряад-Монголой АССР-эй габьяата артист гэhэн нэрэ хyндэтэ хүртөө. Энэ үедэ Мария Балсаева өөрөөшье дууладаг, гадна мэдээжэ дуушадай дуулахада, хуур дээрэ уянгата hайхан хүгжэм зэдэлүүлдэг, мүн тиихэдэ вокальна квартедтэ оролсожо дууладаг байгаа.
1949-1950 онуудта Мария Балсаева Зэдын аймагай Тори нютагай дунда hургуулида хүгжэмэй багшаар хүдэлөө, удаань 1950 ондо Буряадай Радиогой редактораар ажаллажа эхилээ. Хори гаран жэлэй туршада таhалгаряагyй хүдэлжэ, олон hонин дамжуулгануудые бэлдээ, дуушадые студи руугаа урижа, миндаhан дээрэ хоолойнуудыень бэшэhэн. Тиигэжэ Буряадай Радиогой алтан жаса буряад hайхан аялга дуунуудаар арьбадхагдажа, мүнөөшье тэрэ үеын урданай hайхан дуунууд агаарай долгеор зэдэлжэл байдаг гээшэ. Мария Балсаевагай редактораар ажаллаха үедэ Владимир Лубсанов, Даша Самбоцыренов хоер хүдөө нютагай зондо зорюулжа «Баян талын аялга» гэhэн дамжуулга зохеон байгуулаа. Мүнөө энэ дамжуулгамнай Буряадай соел урлалай түүхэ гэршэлэн, заншалта ёhоор соёлой hалбариин ажаябуулга тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрэдэг юм.
Буряад арадай үндэhэн хүгжэмые тон hайн мэдэдэг буряадай радиогой редактор, бэлигтэй хүгжэмшэн, дуушан Мария Алексеевна Балсаева бүхы наhаяа дуратай хэрэгтээ зорюулаа, буряадай соел урлалай хүгжэлтэдэ өөрын онсо хубитаяа оруулаа.