Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Зонхоев Ардан
Ардан Зонхоев Эрхүү можын Алайр тосхондо 1918 ондо түрэһэн юм. Байгаалиин табисуураар хүгжэмдэ һэдэбтэй һүбэлгэн хүбүүн Эрхүүгэй дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулида виолончелиин ангида һурахаяа ороно. Буряадуудай заншалта хүгжэм тухай хэлэхэдэ, ерээдүйн үетэндэ энэл эгээл шухалань байха ёһотой гэжэ һанагдана. Буряадуудай заншалта хүгжэмтэ соёл гээжэ хаянгүй үлээхэ гээшэ хүнгэн бэшэ зорилго. Энээнэй эхин мүнөө харагдажа байна — хүгжэмэй буряад арадай зэмсэгүүдые бүтээхэ. Энээн тухай Буряад Уласай Соёлой яаман Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл хоёрто бодожо үзэхэ юумэн бии даа.
Тэрэ үедөө Ардан Фёдоровичтай суг хүгжэмэй үндэһэн зэмсэг бүтээхэ хэрэгтэ Д. Н. Дугаров, С. Л. Балдаев, Н. В. Халбаев, Г. Н. Окладников, аха дүү Жамбаловууд оролсоһон байдаг.
Ардан Фёдорович хүгжэмэй һургуулияа дүүргээд, багшалаа. Тэрэниие 1939 ондо Улаан-Үдэ урижа асарна. Эндэ энэ үедэ дунда мэргэжэлэй уралалай һургуулиин оюутадһаа бүридэһэн буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй түрүүшын шуулга эмхидхэгдэжэ байгаа. Оюутад ойрын туршада тэдэ зэмсэгүүд дээрэ арадай хүгжэм, жэшээтэ хүгжэмшье наадажа һураа. Ардан Зонхоевто Н. Таров, Ц. Хоборков, Т. Гергесова гурбантай болон бусад олонтой суг тэрэ шуулгада хабаадаха аза тудаба. 1940 ондо Москвада үнгэрхэ буряадай уран зохёолой ба уралалай түрүүшын Декадада бэлэдхэл боложо байгаа ха юм. Нэгэдэхи декадын һүүлээр Ардан Фёдорович хуур, шаанза, виолончель болон узбегүүдэй домбра дээрэ наадажа, тоглолтонуудта хабаадалсажа захална. 1940-дэхи онуудаар тэрэниие дуу хатарай «Байгал» шуулгада урижа абаашана. Хүгжэмэй элдэбын зэмсэгүүд дээрэ наадажа абяа гаргахадань хүнүүд айхабтар дуратайгаар шагнадаг байһан юм. Илангаяа Оросой Холбооной габьяата зүжэгшэн Татьяна Гергесовада хүгжэмыень тоглолходонь үлүү гоё болодог бэлэй. Шуулга Буряадайнгаа аймагуудаар, Баруун, Зүүн Сибириин хотонуудаар, байн даамайханаар Оросой түб руу, Балтии шадарай, Дунда Азиин уласуудаар нүүдэл тоглолтонуудаа дэлгэжэ яһала ябаа. А. Ф. Зонхоев хори гаран жэлнүүдэй туршада энэ шуулгын бүридэлдэ ябаа.
1951 ондо Москвагай хүгжэм дуунай дээдэ һургуулида Дворжагай «Мелодия», П. Чайковскийн «Нюктюрн», Буряадай хүгжэм зохёогшод Д. Аюшеев, Ж. Батуев гэгшэдэй хүгжэм наадаһан байдаг. Ардан Фёдорович 1950-дахи онуудаар буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдые хүгжөөхэ тухай бодолнуудта абтана. Тиигэжэ 1952 онһоо эхилжэ энэ хэрэгээ бэелүүлжэ захална.
Хуур тухай хэлэбэл иимэ байна: Хуур гээшэ урдандаа гансахан хүбшэргэйтэй байһан гэжэ мэдээжэ. Гар доро дүтэ байһан юумээр лэ бүтээгдэдэг байгаа: хабтагайнуудаар хобто хээд, үхэрэй суухаар бүрижэ хатааха, нугалһан нарихан модоор хоёр үзүүрнүүдыень холбожо татаһан хилгааһан хүбшэтэй номо бүтээдэг. Хүбшын шанга, һулые наадажа һууһан хүн хургаараа даража, табижа тааруулдаг байгаа. Хуур хадаа буряадуудай дунда эгээл дэлгэрэнги хүгжэмэй зэмсэг юм. Ганса хуур дээрэ наадажа, үгышье һаа бусад зэмсэгүүдтэй хамта наадажа болохо. Мүнөө үедөө хуур иимэ янзануудаар хэрэглэгдэдэг: хуур-прима (түрүү аялга, хоолой), хуур-тенор (үндэр аялга, хоолой), хуур-бас (бүдүүн аялга, хоолой). Энэ зэмсэгэй элдэб янзанууд буряад хүгжэмэй үндэһэн зэмсэгүүдэй шуулгада бии («Байгал» театрта). 1960-дахи онуудаар Ардан Фёдорович щаанза дээрэ наададаг һэн, тиихэдээ хуураа орхёогүй байгаа. Буряадай агаарай долгиной ба сэнхир дэлгэсэй хамжаанай алтан жасада тэрэнэй элдэб янзын зэмсэгүүд дээрэ наадахые миндаһан дээрэ буулгажа абаһан хадагалаатай байха.
Тэрэниие дуу зохёогшо гээдшье нэрлэжэ болохоор лэ даа, юундэб гэхэдэ тэрэнэй наадан өөрын тусагаар шэмэглэлээр бүри гоё, бүри шагнасатай боложо зэдэлдэг байгаа. Мэдээжэ хүгжэм зохёогшо Эдуард Артемьев Н. Михалковай «Урга» гэжэ фильм хүгжэмөөр шэмэглэжэ наадаһыень айхабтар үндэрөөр сэгнэһэн юм. Эндэ хэрэглэһэн хүгжэмэйнь зэмсэгүүдшье фильмынгээ доторой байдалые тон тааруулжа харуулһан хуур шаанза хоёр байгаа ха юм.
Ардан Зонхоевые хаанашье тоглоходонь, илангаяа Дунда Азида, Казахстанда, буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй һула абяан голхоруулдаг байгаа. Нэгэ тиимэ ябадалдаа Ташкентын хүгжэм дуунай дээдэ һургуулиин профессор Ашот Иванович Петросянцтай танилсана. Тэрэнь Улаан-Үдэ ерэһэн, хүгжэмэй зэмсэгүүдые дархалха хэрэгтэнь нарин аргануудые заажа үгэһэн юм.
Манай уласта һайжаруулагдаһан гансашье Буряадай бэшэ, үшөө Тыва, Саха болон бусад можо нютагуудай зэмсэгүүдые бүтээхэ тухай асуудал табиһан байгаа. Энэ асуудал шиидхэлгэдэ олон жэлнүүд ошоо, зэмсэг дархалха газар бии болобошье, тэрэнь түрүүшын дархашуулай һанаһанда хүрөөгүй юм. Мүнөө үедөө тиимэ дарханай газар гэжэ үгы, Ардан Фёдоровичай бэеын һуларһан ушарһаа хүүгэдэй хүгжэмэй нэгэдэхи һургуулида байһан тэрэ һургуулинь оройдоо нэгэл (1997-1998 онуудай һуралсалай жэл) жэл хүдэлөөд, хаагдаха баатай болоо бэлэй. Хүгжэмэй зэмсэгүүдые дархалха шадалтай дархан В. Гомбоев Усть-Ордада ажаһууна.
1980-дахи онуудаар А. Ф. Зонхоев һайн, баян, бүдүүн абяатай шаанза дархалаа.
Буряадай үзэмжэ дэлгэдэг газарнуудаар нэгэ хэдэн тиимэ шаанзанууд байха. Тодорхойлон хэлэбэл С. Д. Жамбаловай бүтээһэн шаанза-пикколо (бишыханаар бүтээгдэһэншье һаа, гүйсэд дүүрэн абяатай). Тэрэнэй зурагууд дээрэ үндэһэлжэ Агын тойрогой, Дулдаргын аймагай шуулгануудта, Тывагай «Саян», чукотско-эскимосын «Эргэрон» шуулгануудта, «Байгал» шуулгада зэмсэгүүд бүтээгдэжэ үгтэһэн юм.
1980-дахи онуудаар Ардан Зонхоев Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй дали доро хүгжэмэй зэмсэгүүдые бүтээхэ һуралсал ябуулдаг байгаа. (хуур, шаанза, морин хуур). Ардан Фёдорович багшалһаншье байдаг. 1977 ондо Улаан-Үдын дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулида А. Зонхоев С. Балдаев хоёр З. Б. Тогочиевагай дэмжэлгээр буряад хүгжэмэй зэмсэгүүдые (шаанза, хуур) бүтээхэ анги байгуулна. Мүнөө үедөө тэрэнэй олон шабинар уласай хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулинуудта, «Байгал» театрта үндэр нэрэ зэргэнүүдтэй болонхой ажаллажа, багшаяа баяртай, дулааханаар дурсажа байдагууд. Иимэл хүн байгаал даа, Буряадай түрүүшын үндэһэн хүгжэмшэн, багша, һурган хүмүүжүүлэгшэ, ухаалан зохёогшо, үндэһэн хүгжэм дэлгэрүүлэгшэ А. Ф. Зонхоев.
Тэрэ үедөө Ардан Фёдоровичтай суг хүгжэмэй үндэһэн зэмсэг бүтээхэ хэрэгтэ Д. Н. Дугаров, С. Л. Балдаев, Н. В. Халбаев, Г. Н. Окладников, аха дүү Жамбаловууд оролсоһон байдаг.
Ардан Фёдорович хүгжэмэй һургуулияа дүүргээд, багшалаа. Тэрэниие 1939 ондо Улаан-Үдэ урижа асарна. Эндэ энэ үедэ дунда мэргэжэлэй уралалай һургуулиин оюутадһаа бүридэһэн буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй түрүүшын шуулга эмхидхэгдэжэ байгаа. Оюутад ойрын туршада тэдэ зэмсэгүүд дээрэ арадай хүгжэм, жэшээтэ хүгжэмшье наадажа һураа. Ардан Зонхоевто Н. Таров, Ц. Хоборков, Т. Гергесова гурбантай болон бусад олонтой суг тэрэ шуулгада хабаадаха аза тудаба. 1940 ондо Москвада үнгэрхэ буряадай уран зохёолой ба уралалай түрүүшын Декадада бэлэдхэл боложо байгаа ха юм. Нэгэдэхи декадын һүүлээр Ардан Фёдорович хуур, шаанза, виолончель болон узбегүүдэй домбра дээрэ наадажа, тоглолтонуудта хабаадалсажа захална. 1940-дэхи онуудаар тэрэниие дуу хатарай «Байгал» шуулгада урижа абаашана. Хүгжэмэй элдэбын зэмсэгүүд дээрэ наадажа абяа гаргахадань хүнүүд айхабтар дуратайгаар шагнадаг байһан юм. Илангаяа Оросой Холбооной габьяата зүжэгшэн Татьяна Гергесовада хүгжэмыень тоглолходонь үлүү гоё болодог бэлэй. Шуулга Буряадайнгаа аймагуудаар, Баруун, Зүүн Сибириин хотонуудаар, байн даамайханаар Оросой түб руу, Балтии шадарай, Дунда Азиин уласуудаар нүүдэл тоглолтонуудаа дэлгэжэ яһала ябаа. А. Ф. Зонхоев хори гаран жэлнүүдэй туршада энэ шуулгын бүридэлдэ ябаа.
1951 ондо Москвагай хүгжэм дуунай дээдэ һургуулида Дворжагай «Мелодия», П. Чайковскийн «Нюктюрн», Буряадай хүгжэм зохёогшод Д. Аюшеев, Ж. Батуев гэгшэдэй хүгжэм наадаһан байдаг. Ардан Фёдорович 1950-дахи онуудаар буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдые хүгжөөхэ тухай бодолнуудта абтана. Тиигэжэ 1952 онһоо эхилжэ энэ хэрэгээ бэелүүлжэ захална.
Хуур тухай хэлэбэл иимэ байна: Хуур гээшэ урдандаа гансахан хүбшэргэйтэй байһан гэжэ мэдээжэ. Гар доро дүтэ байһан юумээр лэ бүтээгдэдэг байгаа: хабтагайнуудаар хобто хээд, үхэрэй суухаар бүрижэ хатааха, нугалһан нарихан модоор хоёр үзүүрнүүдыень холбожо татаһан хилгааһан хүбшэтэй номо бүтээдэг. Хүбшын шанга, һулые наадажа һууһан хүн хургаараа даража, табижа тааруулдаг байгаа. Хуур хадаа буряадуудай дунда эгээл дэлгэрэнги хүгжэмэй зэмсэг юм. Ганса хуур дээрэ наадажа, үгышье һаа бусад зэмсэгүүдтэй хамта наадажа болохо. Мүнөө үедөө хуур иимэ янзануудаар хэрэглэгдэдэг: хуур-прима (түрүү аялга, хоолой), хуур-тенор (үндэр аялга, хоолой), хуур-бас (бүдүүн аялга, хоолой). Энэ зэмсэгэй элдэб янзанууд буряад хүгжэмэй үндэһэн зэмсэгүүдэй шуулгада бии («Байгал» театрта). 1960-дахи онуудаар Ардан Фёдорович щаанза дээрэ наададаг һэн, тиихэдээ хуураа орхёогүй байгаа. Буряадай агаарай долгиной ба сэнхир дэлгэсэй хамжаанай алтан жасада тэрэнэй элдэб янзын зэмсэгүүд дээрэ наадахые миндаһан дээрэ буулгажа абаһан хадагалаатай байха.
Тэрэниие дуу зохёогшо гээдшье нэрлэжэ болохоор лэ даа, юундэб гэхэдэ тэрэнэй наадан өөрын тусагаар шэмэглэлээр бүри гоё, бүри шагнасатай боложо зэдэлдэг байгаа. Мэдээжэ хүгжэм зохёогшо Эдуард Артемьев Н. Михалковай «Урга» гэжэ фильм хүгжэмөөр шэмэглэжэ наадаһыень айхабтар үндэрөөр сэгнэһэн юм. Эндэ хэрэглэһэн хүгжэмэйнь зэмсэгүүдшье фильмынгээ доторой байдалые тон тааруулжа харуулһан хуур шаанза хоёр байгаа ха юм.
Ардан Зонхоевые хаанашье тоглоходонь, илангаяа Дунда Азида, Казахстанда, буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй һула абяан голхоруулдаг байгаа. Нэгэ тиимэ ябадалдаа Ташкентын хүгжэм дуунай дээдэ һургуулиин профессор Ашот Иванович Петросянцтай танилсана. Тэрэнь Улаан-Үдэ ерэһэн, хүгжэмэй зэмсэгүүдые дархалха хэрэгтэнь нарин аргануудые заажа үгэһэн юм.
Манай уласта һайжаруулагдаһан гансашье Буряадай бэшэ, үшөө Тыва, Саха болон бусад можо нютагуудай зэмсэгүүдые бүтээхэ тухай асуудал табиһан байгаа. Энэ асуудал шиидхэлгэдэ олон жэлнүүд ошоо, зэмсэг дархалха газар бии болобошье, тэрэнь түрүүшын дархашуулай һанаһанда хүрөөгүй юм. Мүнөө үедөө тиимэ дарханай газар гэжэ үгы, Ардан Фёдоровичай бэеын һуларһан ушарһаа хүүгэдэй хүгжэмэй нэгэдэхи һургуулида байһан тэрэ һургуулинь оройдоо нэгэл (1997-1998 онуудай һуралсалай жэл) жэл хүдэлөөд, хаагдаха баатай болоо бэлэй. Хүгжэмэй зэмсэгүүдые дархалха шадалтай дархан В. Гомбоев Усть-Ордада ажаһууна.
1980-дахи онуудаар А. Ф. Зонхоев һайн, баян, бүдүүн абяатай шаанза дархалаа.
Буряадай үзэмжэ дэлгэдэг газарнуудаар нэгэ хэдэн тиимэ шаанзанууд байха. Тодорхойлон хэлэбэл С. Д. Жамбаловай бүтээһэн шаанза-пикколо (бишыханаар бүтээгдэһэншье һаа, гүйсэд дүүрэн абяатай). Тэрэнэй зурагууд дээрэ үндэһэлжэ Агын тойрогой, Дулдаргын аймагай шуулгануудта, Тывагай «Саян», чукотско-эскимосын «Эргэрон» шуулгануудта, «Байгал» шуулгада зэмсэгүүд бүтээгдэжэ үгтэһэн юм.
1980-дахи онуудаар Ардан Зонхоев Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй дали доро хүгжэмэй зэмсэгүүдые бүтээхэ һуралсал ябуулдаг байгаа. (хуур, шаанза, морин хуур). Ардан Фёдорович багшалһаншье байдаг. 1977 ондо Улаан-Үдын дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй һургуулида А. Зонхоев С. Балдаев хоёр З. Б. Тогочиевагай дэмжэлгээр буряад хүгжэмэй зэмсэгүүдые (шаанза, хуур) бүтээхэ анги байгуулна. Мүнөө үедөө тэрэнэй олон шабинар уласай хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулинуудта, «Байгал» театрта үндэр нэрэ зэргэнүүдтэй болонхой ажаллажа, багшаяа баяртай, дулааханаар дурсажа байдагууд. Иимэл хүн байгаал даа, Буряадай түрүүшын үндэһэн хүгжэмшэн, багша, һурган хүмүүжүүлэгшэ, ухаалан зохёогшо, үндэһэн хүгжэм дэлгэрүүлэгшэ А. Ф. Зонхоев.