Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Забельский Иосиф
- Буряадай АССР-эй урлалай габьяата ажал ябуулагша
Буряад Республикын хүгжэмэй олон коллективүүдэй хүгжэлтэдэ ехэ габьяатай байһан, бэлигтэй скрипач, дирижёр Иосиф Яковлевич Забельский Кабанскын аймагай Мысовая станцида хонолгын гэрэй эзэнэй гэр бүлэдэ түрэһэн байгаа. Тэрэнэй эсэгэнь хүгжэмдэ аргагүй дуратай һэн, тиимэһээ одхон хүбүүгээ хүгжэмэй мэргэжэлтэй болохыень ехээр хүсэдэг байгаа. Иосиф 7 наһанһаа скрипкээр наадажа, Эрхүүгэй хүгжэмэй дээдэ һургуулиин скрипкын багшаһаа хэшээлнүүдые абадаг һэн. Тиин И. Забельский дунда һургуули дүүргэхэдээ, тэрэл хүгжэмэйнгөө дээдэ һургуулида ород арадай инструментнүүдэй оркестрэй дирижировани ба скрипкын классуудаар һуралсал гараа.
Иосифай ажалайнь намтар 17 наһанһаа эхилээ: скрипкээр, мандолинаар, банджогоор, гитараар хэшээлнүүдые үгэдэг һэн, гадна комсомолой эмхинүүдтэ, ажалшадай клубуудта хүгжэмэй кружогуудые хүтэлбэрилөө.
1925-28 онуудта Буряад арадай газар таряалангай (земледелиин) комиссариадай хүбшэргэйтэ ба Улаан Армиин Доодо-Берёзовско арадай инструментнүүдэй оркестрнүүдые хүтэлбэрилөө һэн.
1928 ондо тэрэ Дээдэ-Yдэдэ (Улаан-Yдэ) байгуулагдаһан Буряад-Монголой театральна студида түүхын ба хүгжэмэй теорёор багшалхаяа уригдаһан юм. Энэл үедэ Иосиф Забельский Буряад-Монголой агенствын урлалай ажалшадые хүлһэлдэг түбэй зууршалдаг бюрогой (Центрпосредрабис) хүбшэргэйтэ камерна ансамблиин уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ байгаа юм.
1932 ондо тэрэ һая байгуулагдаһан Буряад-Монголой драматическа театрай концертмейстер ба дирижёр болоо, тиихэдээ «Барьеры», «Жэгдэн», «Прорыв», «Бабжа-Барас Баатар», «Счастье», «Эржэн» гэһэн ба бусадшье зүжэгүүдые хүгжэмэй талаар шэмэглэдэг һэн.
1934-36 онуудта Иосиф Яковлевич Новосибирскын, Прокопьевскын театрнуудта дирижёр байгаа. Удаань Улаан-Yдэеэ бусахадаа, һая нээгдэһэн эдир харагшадай театрай хүгжэмэй талаар хүтэлбэрилэгшэ болоо юм.
1940 ондо тэрэ Москвада үнгэрһэн буряад-монголшуудай түрүүшын декадада бэлдэлгэдэ ба тэрэниие үнгэргэлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаадалсаа һэн.
1942-50 онуудта Иосиф Забельский Буряад-Монголой хүгжэмэй-драматическа театрай дирижёроор, Б. Асафьевай «Бахчисарайский фонтан», П. Гертелиин «Тщетная предосторожность», А. Аданай «Корсар» гэһэн балетнэ спектакльнуудые зохёолгодо хабаадалсаа. Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ тэрэ концертно-балетнэ ансамблиин оркестрэй дирижёроор, хүгжэмэй хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлөө, тиин Монголдо Алас Дурнын фронтын сэрэгшэдэй урда баһал наада концерт харуулһан юм.
1950 оной августда И. Я. Забельский Буряад-Монголой филармониин Оркестрэй арадай инструментнүүдэй уран һайханай хүтэлбэрилэгшөөр ба гол дирижёроор томилогдоо һэн. Иосиф Яковлевич энэ ажалдаа урма зоригтойгоор шармайн ажаллажа, нэгэ хэды концертнэ программануудые бэлдэһэн юм. Тиигэжэ Улаан-Yдэдэ ба Шэтэдэ концертнүүдынь урагшатай һайнаар үнгэрөө һэн.
Хожомынь Иосиф Яковлевич республикын Радиокомитедэй хүгжэмэй редактораар, Буряадай хоорой ниигэмэй харюусалгата секретаряар хүдэлһэн байна. Буряадай оперо болон баледэй театрай найруулагша хадаа Москвада үнгэргэгдэхэ буряад искусствын II декадын бэлдэлгэдэ ба үнгэргэлгэдэ баhал шармайн оролдожо, эдэбхитэйгээр хабаадаа һэн. Тус ажалайнгаа дүнгөөр «Буряад АССР-эй соёлой габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэтэй болоһон юм (1959).
1960 онһоо хойшо Иосиф Яковлевич Забельский хүн зониие гэгээрүүлхэ ба хүгжэмэй урлалые дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ өөрыгөө сүм зорюулаа. Тиин тэрэ Буряадай гүрэнэй филармониин лектор болоо.
Хүгжэмэй лекториин удхые гүнзэгыгөөр ойлгон, И. Я. Забельский шагнагшадай, илангаяа үхибүүдэй ба залуу наһатанай, хүгжэмэй уран һайханай мэдэсые хүмүүжэлгэдэ анхаралаа ехээр хандуулдаг байгаа. Тиин 1963 ондо филармониин штадта Иосиф Яковлевич үшөө 3 вокалистнуудые, аккомпаниатор, лектор гэһэн иимэ шэнэ зохёохы тушаалнуудые дурадхажа, һанаһандаа хүрөө һэн.
Тэдэ һургуулинуудта, техникумүүдтэ, дээдэ һургуулинуудта, хотын промышленна үйлэдбэринүүдтэ, заводуудай, фабрикануудай хамтын байрануудта, санаторинуудта, амаралтын гэрнүүдтэ наадаяа харуулагша һэн.
Лекци-концертнүүдэй ехэнхинь хүдөөгэй клубуудта, аймагай соёлой түбүүдтэ үнгэрдэг байгаа. Эдэ гэгээрүүлгын концертнүүдэй тематика элдэб байһан юм: «Совет дуун ба тэрэнэй хүгжэлтын харгы», «Ород арадай дуун», «Дуунай хүгжэм зохёогшо Исаак Дунаевскийн зохёохы намтар», «Дайнай үеын дуунууд», «Бүхы дэлхэй залуу болоно» (А. Пахмутовагай дуунууд), «В. Соловьёв—Седойн дуунууд», ород ба гадаада гүрэнэй композиторнууд-классигуудай зохёохы замда зорюулагдаһан тусагаар шэглэлтэй тоглолтонууд. 15 жэлэй хугасаа соо Иосиф Яковлевич хүгжэмэй лекториин лектор ба уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ ябаһан байна. Тэрэнэй шагнагшад Иосиф Яковлевичай хүгжэм тухай хөөрөөгөөр аргагүй һонирходог байгаа.
Лекториин концернүүдтэ Иосиф Яковлевичтай наһанайнь нүхэр, Буряадай АССР-эй урлалай габьяата ажал ябуулагша, дуушан, гоё һайхан сопрано хоолойтой Клара Лукинична Тасханова-Забельская (1929-1988) хамта ажалладаг, дууладаг байгаа. Артистаараа хүдэлхөө болиходоо, Клара Лукинична үни удаан Буряад филармониин администратораар, Северобайкальск хотодо БАМ-ай Буряадай дэбисхэрэй филармониин һалбарида эрхилэгшээр хүдэлөө һэн.
Иосиф Забельскийн 70 наһанай ойгоор амаршалһан бэшэг соо иигэжэ хэлээтэй: «Та республикын хүгжэмэй түрүүшын ажал ябуулагша болонот, юундэб гэхэдэ, түрүүшын үдэрһөө Буряадай мэргэжэлтэ хүгжэмэй урлалда, республикын хүгжэмэй урлалай ба театральна байгуулгада, хүгжэлтэдэ үнэн зүрхэнһөө эдэбхитэйгээр хабаадалсажа, өөрынгөө ехэ хубитые урлалай бүхы жанрнуудта оруулһан байнат. Та алишье ажалаараа: хүгжэмшэн-гүйсэдхэгшэ, дирижёр, зохёон байгуулагша — ехэ юумэ хэһэн хүнта».
Иосиф Яковлевич Забельский һүүлшынгээ үдэр болотор хүгжэмэй урлалые эдэбхитэйгээр дэлгэрүүлжэ ябаа. 1977 оной апрелиин 27 тэрэ наһа бараһан юм.
Иосифай ажалайнь намтар 17 наһанһаа эхилээ: скрипкээр, мандолинаар, банджогоор, гитараар хэшээлнүүдые үгэдэг һэн, гадна комсомолой эмхинүүдтэ, ажалшадай клубуудта хүгжэмэй кружогуудые хүтэлбэрилөө.
1925-28 онуудта Буряад арадай газар таряалангай (земледелиин) комиссариадай хүбшэргэйтэ ба Улаан Армиин Доодо-Берёзовско арадай инструментнүүдэй оркестрнүүдые хүтэлбэрилөө һэн.
1928 ондо тэрэ Дээдэ-Yдэдэ (Улаан-Yдэ) байгуулагдаһан Буряад-Монголой театральна студида түүхын ба хүгжэмэй теорёор багшалхаяа уригдаһан юм. Энэл үедэ Иосиф Забельский Буряад-Монголой агенствын урлалай ажалшадые хүлһэлдэг түбэй зууршалдаг бюрогой (Центрпосредрабис) хүбшэргэйтэ камерна ансамблиин уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ байгаа юм.
1932 ондо тэрэ һая байгуулагдаһан Буряад-Монголой драматическа театрай концертмейстер ба дирижёр болоо, тиихэдээ «Барьеры», «Жэгдэн», «Прорыв», «Бабжа-Барас Баатар», «Счастье», «Эржэн» гэһэн ба бусадшье зүжэгүүдые хүгжэмэй талаар шэмэглэдэг һэн.
1934-36 онуудта Иосиф Яковлевич Новосибирскын, Прокопьевскын театрнуудта дирижёр байгаа. Удаань Улаан-Yдэеэ бусахадаа, һая нээгдэһэн эдир харагшадай театрай хүгжэмэй талаар хүтэлбэрилэгшэ болоо юм.
1940 ондо тэрэ Москвада үнгэрһэн буряад-монголшуудай түрүүшын декадада бэлдэлгэдэ ба тэрэниие үнгэргэлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаадалсаа һэн.
1942-50 онуудта Иосиф Забельский Буряад-Монголой хүгжэмэй-драматическа театрай дирижёроор, Б. Асафьевай «Бахчисарайский фонтан», П. Гертелиин «Тщетная предосторожность», А. Аданай «Корсар» гэһэн балетнэ спектакльнуудые зохёолгодо хабаадалсаа. Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ тэрэ концертно-балетнэ ансамблиин оркестрэй дирижёроор, хүгжэмэй хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлөө, тиин Монголдо Алас Дурнын фронтын сэрэгшэдэй урда баһал наада концерт харуулһан юм.
1950 оной августда И. Я. Забельский Буряад-Монголой филармониин Оркестрэй арадай инструментнүүдэй уран һайханай хүтэлбэрилэгшөөр ба гол дирижёроор томилогдоо һэн. Иосиф Яковлевич энэ ажалдаа урма зоригтойгоор шармайн ажаллажа, нэгэ хэды концертнэ программануудые бэлдэһэн юм. Тиигэжэ Улаан-Yдэдэ ба Шэтэдэ концертнүүдынь урагшатай һайнаар үнгэрөө һэн.
Хожомынь Иосиф Яковлевич республикын Радиокомитедэй хүгжэмэй редактораар, Буряадай хоорой ниигэмэй харюусалгата секретаряар хүдэлһэн байна. Буряадай оперо болон баледэй театрай найруулагша хадаа Москвада үнгэргэгдэхэ буряад искусствын II декадын бэлдэлгэдэ ба үнгэргэлгэдэ баhал шармайн оролдожо, эдэбхитэйгээр хабаадаа һэн. Тус ажалайнгаа дүнгөөр «Буряад АССР-эй соёлой габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэтэй болоһон юм (1959).
1960 онһоо хойшо Иосиф Яковлевич Забельский хүн зониие гэгээрүүлхэ ба хүгжэмэй урлалые дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ өөрыгөө сүм зорюулаа. Тиин тэрэ Буряадай гүрэнэй филармониин лектор болоо.
Хүгжэмэй лекториин удхые гүнзэгыгөөр ойлгон, И. Я. Забельский шагнагшадай, илангаяа үхибүүдэй ба залуу наһатанай, хүгжэмэй уран һайханай мэдэсые хүмүүжэлгэдэ анхаралаа ехээр хандуулдаг байгаа. Тиин 1963 ондо филармониин штадта Иосиф Яковлевич үшөө 3 вокалистнуудые, аккомпаниатор, лектор гэһэн иимэ шэнэ зохёохы тушаалнуудые дурадхажа, һанаһандаа хүрөө һэн.
Тэдэ һургуулинуудта, техникумүүдтэ, дээдэ һургуулинуудта, хотын промышленна үйлэдбэринүүдтэ, заводуудай, фабрикануудай хамтын байрануудта, санаторинуудта, амаралтын гэрнүүдтэ наадаяа харуулагша һэн.
Лекци-концертнүүдэй ехэнхинь хүдөөгэй клубуудта, аймагай соёлой түбүүдтэ үнгэрдэг байгаа. Эдэ гэгээрүүлгын концертнүүдэй тематика элдэб байһан юм: «Совет дуун ба тэрэнэй хүгжэлтын харгы», «Ород арадай дуун», «Дуунай хүгжэм зохёогшо Исаак Дунаевскийн зохёохы намтар», «Дайнай үеын дуунууд», «Бүхы дэлхэй залуу болоно» (А. Пахмутовагай дуунууд), «В. Соловьёв—Седойн дуунууд», ород ба гадаада гүрэнэй композиторнууд-классигуудай зохёохы замда зорюулагдаһан тусагаар шэглэлтэй тоглолтонууд. 15 жэлэй хугасаа соо Иосиф Яковлевич хүгжэмэй лекториин лектор ба уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ ябаһан байна. Тэрэнэй шагнагшад Иосиф Яковлевичай хүгжэм тухай хөөрөөгөөр аргагүй һонирходог байгаа.
Лекториин концернүүдтэ Иосиф Яковлевичтай наһанайнь нүхэр, Буряадай АССР-эй урлалай габьяата ажал ябуулагша, дуушан, гоё һайхан сопрано хоолойтой Клара Лукинична Тасханова-Забельская (1929-1988) хамта ажалладаг, дууладаг байгаа. Артистаараа хүдэлхөө болиходоо, Клара Лукинична үни удаан Буряад филармониин администратораар, Северобайкальск хотодо БАМ-ай Буряадай дэбисхэрэй филармониин һалбарида эрхилэгшээр хүдэлөө һэн.
Иосиф Забельскийн 70 наһанай ойгоор амаршалһан бэшэг соо иигэжэ хэлээтэй: «Та республикын хүгжэмэй түрүүшын ажал ябуулагша болонот, юундэб гэхэдэ, түрүүшын үдэрһөө Буряадай мэргэжэлтэ хүгжэмэй урлалда, республикын хүгжэмэй урлалай ба театральна байгуулгада, хүгжэлтэдэ үнэн зүрхэнһөө эдэбхитэйгээр хабаадалсажа, өөрынгөө ехэ хубитые урлалай бүхы жанрнуудта оруулһан байнат. Та алишье ажалаараа: хүгжэмшэн-гүйсэдхэгшэ, дирижёр, зохёон байгуулагша — ехэ юумэ хэһэн хүнта».
Иосиф Яковлевич Забельский һүүлшынгээ үдэр болотор хүгжэмэй урлалые эдэбхитэйгээр дэлгэрүүлжэ ябаа. 1977 оной апрелиин 27 тэрэ наһа бараһан юм.