Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Цыдынжапов Гомбожап
- Буряадай мэргэжэлтэ театр байгуулагшадай нэгэн
- Буряад Монголой АССР-эй арадай зүжэгшэн (1939)
- СССР-эй арадай зүжэгшэн (1940)
- СССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат (1949)
- РСФСР-эй Верховно Соведэй 2-дохи, 3-дахи болон 4-дэхи зарлалнуудай болон Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй 3-дахи болон 4-дэхи зарлалнуудай депутат
- Улаан-Үдэ хотын хүндэтэ эрхэтэн (1975)
- Ленинэй орденоор (1940), Ажалай Улаан Тугай орденоор (1948) шагнагдаһан
Гомбожап Цыдынжапович Цыдынжапов Буряадай АССР-эй Баргажанай аймагай Лугшахаан тосхондо 1905 оной апрелиин 20-до (майн 3) түрэһэн юм.
" Би ехэ золтой хүнби. Гэгээн бэлигтэ Станиславский гэгшые хараха, шагнаха, тэрэнэй шабинарта заалгаха золтой байгааб...«. Иигэжэ А. Луначарскийн нэрэмжэтэ театрай урлалай Гүрэнэй дээдэ һургуулиин найруулагшын анги (1934 он) дүүргэһээр гушан жэл үнгэрһэнэй хойно СССР-эй арадай зүжэгшэн, Буряадай мэргэжэлтэ урлалай үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Гомбожап Цыдынжапович бэшэһэн байдаг.
Хүн болохо багаһаа гэжэ арад зон хэлсэдэг. Юһэтэйхэн хубараг хүбүүн дасанһаа тэрьедэшэһэн юм ха. Тэрэ үелөө түбэд эмнэлгын эхи үндэһэнүүдые, хуушан монгол бэшэг мэдэхэ болонхой, бэшхүүр дээрэ нааадажа һуранхай байгаа. Тиигээд лэ баяшуулай барлаг болоо. 1925 ондо Дээдэ-Үдын багшанарай техникумдэ һурахаяа ороһон байна. Һуралсалһаа гадуур Буряадай АССР-эй Наркомпросой дэргэдэхи гүрэнэй хүгжэмэй нүүдэл ансамбльда хүдэлөө.
1930 оной хабар тэрэниие Москва хото уран һайханай урлалай Түбэй байшангай дэргэдэ уран һайханай хүдэлмэриин талаар курсада һурахыень эльгээнэ. (урид тэрэнь академик В. Д. Поленовай нэрэмжэтэ театрай талаар гэгээрэлэй байшан байгаа). 1931 ондо ГИТИС-ай найруулагша-багшанарай факультедтэ һурахаяа ороод, 1935 ондо дүүргээ.
1933 ондо хоёрдохи жэлээ хүдэлжэ байһан Буряад-Монголой драмын театрта дүй дүршэлэй һургуули гаража байхадаа, Хоца Намсараевай «Ошохонһоо дүлэн гараха» гэһэн зохёолоор түрүүшынгээ зүжэг найруулан табиһан юм. Ород драмын театрай тайзан дээрэ В Киршоной «Чудесный сплав» гэжэ зүжэг найруулан табиһан байна.
Г. Цыдынжапов дүрбэн тэгшэ бэлигтэй хүн байгаа. Хүгжэмдэ шуналтай байһан тула поэт Д. Дашанимаев, драматург А. Шадаев, композитор П. Берлинский гэгшэдтэй хамта 1938 оной зун «Баяр» гэжэ хүгжэмтэ драма зохёоһон байна. Арадай аман зохёолдо үндэһэлһэн түрүүшын хүгжэмтэ зүжэг табигдажа, Буряадай театрай түүхэ бэшэгтэ шэнэ хуудаһа нээгээ юм. Энэ найруулагшын хүгжэмтэ театр нээхэ хүсэлынь бэелхэ шатадаа хүрөө. Энэ үеэр манай соёл, урлалшад Москвада үнгэргэгдэхэ буряадай искусство болон литературын нэгэдэхи декадада бэлдэжэ эхилһэн байна. Урлал шэнжэлдэг эрдэмэй доктор В. Ц. Найдакова иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Г. Ц. Цыдынжаповай эмхидхэлшын бэлиг шадабари бүри эршэтэйгээр задарба. Арадай дунуудые, ёохор, хатар, үльгэр домогуудые һайн мэдэхэ байһан тэрэ ород арадай урлалай мэргэжэлтэд И. М. Туманов, И. А. Моисеев, М. П. Фролов гэгшэдые түрэл арадайнгаа жэнхэни соёл урлалаар һонирхуулһан юм. Тэдэ залуу коллективтэ туһалхаяа ерэһэн байгаа. Тиин хүгжэмтэ театрай мүндэлгэдэ нүлөөлэлсэһэн байна. «Баярай» һүүлдэ М. Фроловай «Энхэ-Булад баатар» гэһэн түрүүшын үндэһэн оперо табигдажа, хүгжэмтэ-драмын театрай хэмжээндэ гараа һэн.
Декада ехэ амжалтатай үнгэрөө. Правительство театрые Ленинэй орденоор шагнаһан, түрүү зүжэгшэдтэ нэрэ зэргэнүүдые олгоһон юм. Г. Ц. Цыдынжаповта СССР-эй арадай зүжэгшэн гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоо бэлэй.
Дайнай жэлнүүдтэ, 1943 оной үбэл, Г. Ц. Цыдынжапов театрай концертнэ бригада толгойлжо, Белорусскэ фронтоор ябажа ерэһэн байна.
Тэрэнэй саашанхи ажабайдал буряадай оперо, баледэй театрай хүгжэлтэтэй холбоотой. Хүгжэмтэ-драмын театрай хоёр коллектив боложо хубаархада, тэрэ театрай уран һайханай хүтэлбэри толгойлоо. Г. Цыдынжапов дүшөөд онуудай һүүлээр, табяад онуудай эхеэр театр барилга ударидаһан байна. Мүнөө энэ театр тэрэнэй нэрэ зүүжэ ябана.
1934-1948 онуудта Г. Ц. Цыдынжапов — Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драматическа театрай (1938 онһоо тиимэ нэрэтэй болоо) зүжэгшэн, режиссер (1936 онһоо уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ). 1948 ондо хүгжэмтэ театр драмын театрһаа таһараа. Хүгжэмтэ театрай үндэһэн дээрэ Буряадай оперо болон баледэй театр байгуулагдаа. 1945, 1946 онуудта Гомбожап Цыдынжапов МХАТ-та стажировко гараа.
1948-1960 онуудта Г. Ц. Цыдынжапов Буряадай оперо болон баледэй театрай ахамад найруулагша. Тэдэ жэлнүүдтэ (1951 он) СССР-эй арадай артист Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй түрүүлэгшын орлогшоор томилогдоо. Тэрэнэй хүтэлбэри доро оперо болон баледэй байшангай барилга үргэлжэлөө.
Г. Цыдынжаповай хүдэлжэ байха үедэ Буряад-Монголой театр тон түрүүшынхиеэ классикада хандаа — Мольерэй «Тартюф» гэһэн зүжэг табяа. Театрай репертуарта Шиллерэй «Коварство и любовь», Гольдониин «Слуга двух господ», А. Корнейчугэй «Платон Кречет», Н. Погодиной «Падь серебряная», Н. Балданогой «Олоной нэгэн» (Г. Цыдынжаповай найруулга), Ж. Тумуновай «Сэсэгма» ( М. Шамбуевагай найруулга), А. Шадаевай «Мэргэн» (Н. Балданогой найруулга) болон бусад. Шекспирэй «Отелло» (найруулагша Л. Ицков) зүжэгтэ тэрэ өөрөө гол роль гүйсэдхөө.
"Минии наһан соо олон һайн хүнүүд дайралдаа, гэбэшье тэдэнэй дунда Г. Ц. Цыдынжапов онсо һуури эзэлдэг. Тэрэнэй нүлөөлөөгүй һаа, зүжэгшэн болохо минии хуби заяан, магад, ондоогооршье эрьежэ болохо һэн. (Россиин арадай зүжэгшэн Петр Абашеев).
"Гомбо Цыдынжапович дэмы ажаһуугаагүй. Тэрэнэй зохёохы, ниитын ба гүрэн түрын ажаябуулгада шэнжэлэгшэд анхаралаа хандуулха еһотой гэжэ һанагдана. Тэрэ хадаа манай дундаһаа тон түрүүн СССР-эй артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө, СССР-эй гүрэнэй шангай түрүүшын лауреат. Энэ үеын, мүн ерээдүйн зүжэгшэд тэрээн тухай хэлэхэ, һанан дурсаха байха (Россиин арадай зүжэгшэн Буда Вампилов).
«Г. Цыдынжаповай оролдоогүй һаа, Буряад орондо оперо байхагүй һэн. Бодото хүгжэмтэ театр байгуулха гэһэн бодол тэрэ аргагүй халуунаар дэмжээ, тиигэжэ хажуугаархи зоноо энэ хэрэгтэ элсүүлээ, этигүүлээ, драматическа зүжэгшэдыешье дуулуулаа гэхэдэ болохо.Түрүүшээр ямаршье һаа хоолойтой, хүгжэм ойлгодог хүнүүд булта дуулаа, удаань консерватори дүүргэһэн, дипломтой мэргэжэлтэ дуушад ерээ. (Россиин арадай уран зурааша Александр Тимин).
Наһанай амаралтада гараһанайнгаа һүүлээр Г. Цыдынжапов соёл гэгээрэлэй училищида, удаань Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин режиссёрско таһагта хүдэлөө.
Тэрэнэй наадаһан рольнууд гэбэл, Отелло (Шекспирэй «Отелло»), Шарлай (Балдано, Эдель гэгшэдэй «Эржен»), Платон (Корнейчугай «Платон Кречет»). 1947 ондо В. И. Ленинэй дүрэ гүйсэдхөө (Н. Погодиной «Кремлевские куранты»).
1938 ондо П. Берлинскийн «Баир» гэжэ хүгжэмтэ драма табяа (Б. Ямпиловтай хамта 1940 ондо хоёрдохиёо табиһан байна);
драмын зүжэгүүдые найруулан табяа: Н. Балданогой «Олоной нэгэн» (1937), Г. Цыдынжаповай «Мэргэн буудагша» (1943), Н. Погодиной «Кремлевские куранты» (1947).
оперонууд: П. Чайковскиин «Евгений Онегин» (1943), Л. Книпперэй «Байгал дээрэ» (1948), Дзержинскийн «Тихий Дон» (1953) болон бусад.
«Баир» гэһэн хүгжэмтэ драмын либреттын (А. Шадаевтай хамта), "Мэргэн буудагша«(1943), «Арадай хүбүүн» (1943) гэһэн зүжэгүүдэй, «Алтан гэр» ( Д. Батожабай, В. Ежов хоёртой хамта, 1960) гэһэн фильмын сценариин автор.
Г. Ц. Цыдынжапов иимэ фильмнүүдтэ хабаадаа:
1953 он — «Случай в тайге»;
1959 он — «Золотой дом»;
1968 он — «Последний угон»;
1971 он — «Кочующий фронт»;
«Хозяин Красных гор» — Челябинскын телевидениин студи.
1980 оной апрелиин 14-дэ Улаан-Үдэдэ наһанһаа нүгшөө
" Би ехэ золтой хүнби. Гэгээн бэлигтэ Станиславский гэгшые хараха, шагнаха, тэрэнэй шабинарта заалгаха золтой байгааб...«. Иигэжэ А. Луначарскийн нэрэмжэтэ театрай урлалай Гүрэнэй дээдэ һургуулиин найруулагшын анги (1934 он) дүүргэһээр гушан жэл үнгэрһэнэй хойно СССР-эй арадай зүжэгшэн, Буряадай мэргэжэлтэ урлалай үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Гомбожап Цыдынжапович бэшэһэн байдаг.
Хүн болохо багаһаа гэжэ арад зон хэлсэдэг. Юһэтэйхэн хубараг хүбүүн дасанһаа тэрьедэшэһэн юм ха. Тэрэ үелөө түбэд эмнэлгын эхи үндэһэнүүдые, хуушан монгол бэшэг мэдэхэ болонхой, бэшхүүр дээрэ нааадажа һуранхай байгаа. Тиигээд лэ баяшуулай барлаг болоо. 1925 ондо Дээдэ-Үдын багшанарай техникумдэ һурахаяа ороһон байна. Һуралсалһаа гадуур Буряадай АССР-эй Наркомпросой дэргэдэхи гүрэнэй хүгжэмэй нүүдэл ансамбльда хүдэлөө.
1930 оной хабар тэрэниие Москва хото уран һайханай урлалай Түбэй байшангай дэргэдэ уран һайханай хүдэлмэриин талаар курсада һурахыень эльгээнэ. (урид тэрэнь академик В. Д. Поленовай нэрэмжэтэ театрай талаар гэгээрэлэй байшан байгаа). 1931 ондо ГИТИС-ай найруулагша-багшанарай факультедтэ һурахаяа ороод, 1935 ондо дүүргээ.
1933 ондо хоёрдохи жэлээ хүдэлжэ байһан Буряад-Монголой драмын театрта дүй дүршэлэй һургуули гаража байхадаа, Хоца Намсараевай «Ошохонһоо дүлэн гараха» гэһэн зохёолоор түрүүшынгээ зүжэг найруулан табиһан юм. Ород драмын театрай тайзан дээрэ В Киршоной «Чудесный сплав» гэжэ зүжэг найруулан табиһан байна.
Г. Цыдынжапов дүрбэн тэгшэ бэлигтэй хүн байгаа. Хүгжэмдэ шуналтай байһан тула поэт Д. Дашанимаев, драматург А. Шадаев, композитор П. Берлинский гэгшэдтэй хамта 1938 оной зун «Баяр» гэжэ хүгжэмтэ драма зохёоһон байна. Арадай аман зохёолдо үндэһэлһэн түрүүшын хүгжэмтэ зүжэг табигдажа, Буряадай театрай түүхэ бэшэгтэ шэнэ хуудаһа нээгээ юм. Энэ найруулагшын хүгжэмтэ театр нээхэ хүсэлынь бэелхэ шатадаа хүрөө. Энэ үеэр манай соёл, урлалшад Москвада үнгэргэгдэхэ буряадай искусство болон литературын нэгэдэхи декадада бэлдэжэ эхилһэн байна. Урлал шэнжэлдэг эрдэмэй доктор В. Ц. Найдакова иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Г. Ц. Цыдынжаповай эмхидхэлшын бэлиг шадабари бүри эршэтэйгээр задарба. Арадай дунуудые, ёохор, хатар, үльгэр домогуудые һайн мэдэхэ байһан тэрэ ород арадай урлалай мэргэжэлтэд И. М. Туманов, И. А. Моисеев, М. П. Фролов гэгшэдые түрэл арадайнгаа жэнхэни соёл урлалаар һонирхуулһан юм. Тэдэ залуу коллективтэ туһалхаяа ерэһэн байгаа. Тиин хүгжэмтэ театрай мүндэлгэдэ нүлөөлэлсэһэн байна. «Баярай» һүүлдэ М. Фроловай «Энхэ-Булад баатар» гэһэн түрүүшын үндэһэн оперо табигдажа, хүгжэмтэ-драмын театрай хэмжээндэ гараа һэн.
Декада ехэ амжалтатай үнгэрөө. Правительство театрые Ленинэй орденоор шагнаһан, түрүү зүжэгшэдтэ нэрэ зэргэнүүдые олгоһон юм. Г. Ц. Цыдынжаповта СССР-эй арадай зүжэгшэн гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоо бэлэй.
Дайнай жэлнүүдтэ, 1943 оной үбэл, Г. Ц. Цыдынжапов театрай концертнэ бригада толгойлжо, Белорусскэ фронтоор ябажа ерэһэн байна.
Тэрэнэй саашанхи ажабайдал буряадай оперо, баледэй театрай хүгжэлтэтэй холбоотой. Хүгжэмтэ-драмын театрай хоёр коллектив боложо хубаархада, тэрэ театрай уран һайханай хүтэлбэри толгойлоо. Г. Цыдынжапов дүшөөд онуудай һүүлээр, табяад онуудай эхеэр театр барилга ударидаһан байна. Мүнөө энэ театр тэрэнэй нэрэ зүүжэ ябана.
1934-1948 онуудта Г. Ц. Цыдынжапов — Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драматическа театрай (1938 онһоо тиимэ нэрэтэй болоо) зүжэгшэн, режиссер (1936 онһоо уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ). 1948 ондо хүгжэмтэ театр драмын театрһаа таһараа. Хүгжэмтэ театрай үндэһэн дээрэ Буряадай оперо болон баледэй театр байгуулагдаа. 1945, 1946 онуудта Гомбожап Цыдынжапов МХАТ-та стажировко гараа.
1948-1960 онуудта Г. Ц. Цыдынжапов Буряадай оперо болон баледэй театрай ахамад найруулагша. Тэдэ жэлнүүдтэ (1951 он) СССР-эй арадай артист Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй түрүүлэгшын орлогшоор томилогдоо. Тэрэнэй хүтэлбэри доро оперо болон баледэй байшангай барилга үргэлжэлөө.
Г. Цыдынжаповай хүдэлжэ байха үедэ Буряад-Монголой театр тон түрүүшынхиеэ классикада хандаа — Мольерэй «Тартюф» гэһэн зүжэг табяа. Театрай репертуарта Шиллерэй «Коварство и любовь», Гольдониин «Слуга двух господ», А. Корнейчугэй «Платон Кречет», Н. Погодиной «Падь серебряная», Н. Балданогой «Олоной нэгэн» (Г. Цыдынжаповай найруулга), Ж. Тумуновай «Сэсэгма» ( М. Шамбуевагай найруулга), А. Шадаевай «Мэргэн» (Н. Балданогой найруулга) болон бусад. Шекспирэй «Отелло» (найруулагша Л. Ицков) зүжэгтэ тэрэ өөрөө гол роль гүйсэдхөө.
"Минии наһан соо олон һайн хүнүүд дайралдаа, гэбэшье тэдэнэй дунда Г. Ц. Цыдынжапов онсо һуури эзэлдэг. Тэрэнэй нүлөөлөөгүй һаа, зүжэгшэн болохо минии хуби заяан, магад, ондоогооршье эрьежэ болохо һэн. (Россиин арадай зүжэгшэн Петр Абашеев).
"Гомбо Цыдынжапович дэмы ажаһуугаагүй. Тэрэнэй зохёохы, ниитын ба гүрэн түрын ажаябуулгада шэнжэлэгшэд анхаралаа хандуулха еһотой гэжэ һанагдана. Тэрэ хадаа манай дундаһаа тон түрүүн СССР-эй артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө, СССР-эй гүрэнэй шангай түрүүшын лауреат. Энэ үеын, мүн ерээдүйн зүжэгшэд тэрээн тухай хэлэхэ, һанан дурсаха байха (Россиин арадай зүжэгшэн Буда Вампилов).
«Г. Цыдынжаповай оролдоогүй һаа, Буряад орондо оперо байхагүй һэн. Бодото хүгжэмтэ театр байгуулха гэһэн бодол тэрэ аргагүй халуунаар дэмжээ, тиигэжэ хажуугаархи зоноо энэ хэрэгтэ элсүүлээ, этигүүлээ, драматическа зүжэгшэдыешье дуулуулаа гэхэдэ болохо.Түрүүшээр ямаршье һаа хоолойтой, хүгжэм ойлгодог хүнүүд булта дуулаа, удаань консерватори дүүргэһэн, дипломтой мэргэжэлтэ дуушад ерээ. (Россиин арадай уран зурааша Александр Тимин).
Наһанай амаралтада гараһанайнгаа һүүлээр Г. Цыдынжапов соёл гэгээрэлэй училищида, удаань Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин режиссёрско таһагта хүдэлөө.
Тэрэнэй наадаһан рольнууд гэбэл, Отелло (Шекспирэй «Отелло»), Шарлай (Балдано, Эдель гэгшэдэй «Эржен»), Платон (Корнейчугай «Платон Кречет»). 1947 ондо В. И. Ленинэй дүрэ гүйсэдхөө (Н. Погодиной «Кремлевские куранты»).
1938 ондо П. Берлинскийн «Баир» гэжэ хүгжэмтэ драма табяа (Б. Ямпиловтай хамта 1940 ондо хоёрдохиёо табиһан байна);
драмын зүжэгүүдые найруулан табяа: Н. Балданогой «Олоной нэгэн» (1937), Г. Цыдынжаповай «Мэргэн буудагша» (1943), Н. Погодиной «Кремлевские куранты» (1947).
оперонууд: П. Чайковскиин «Евгений Онегин» (1943), Л. Книпперэй «Байгал дээрэ» (1948), Дзержинскийн «Тихий Дон» (1953) болон бусад.
«Баир» гэһэн хүгжэмтэ драмын либреттын (А. Шадаевтай хамта), "Мэргэн буудагша«(1943), «Арадай хүбүүн» (1943) гэһэн зүжэгүүдэй, «Алтан гэр» ( Д. Батожабай, В. Ежов хоёртой хамта, 1960) гэһэн фильмын сценариин автор.
Г. Ц. Цыдынжапов иимэ фильмнүүдтэ хабаадаа:
1953 он — «Случай в тайге»;
1959 он — «Золотой дом»;
1968 он — «Последний угон»;
1971 он — «Кочующий фронт»;
«Хозяин Красных гор» — Челябинскын телевидениин студи.
1980 оной апрелиин 14-дэ Улаан-Үдэдэ наһанһаа нүгшөө