Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Дамдинов Цыден
- Буряадай Гүрэнэй Ажалай Улаан тугай орденто Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ драмын театрта 1932-1962, 1971 -1974 онуудта ажаллаһан зүжэгшэн
- Буряад-Монголой АССР-эй (1957) габьяата зүжэгшэн
- “1941-1945 онуудай Агууехэ Эсэгын дайнай үедэхи габьяата ажалай түлөө” гэһэн медаляар, Хүндэлэлэй Тэмдэг орденоор (1959 ондо Москвада үнгэрһэн буряадай соёл урлалай II-хи Декадын дүнгүүдээр) шагнагдаһан
- РСФСР-эй соёлой яаманай, Буряадай АССР-эй Дээдын Зүблэлэй Зургаанай зүгһөө Хүндэтэ үргэмжөөр шагнагдаһан
Буряад драмын театрай үндэһэ һуури табигшадай нэгэн Цыден Бадмаевич Дамдинов Хэжэнгын аймагай Эдэрмэг тосхондо 1903 ондо түрэһэн байгаа. Хара багаһаа гэртэхингүй үлэһэн. Тиин анха түрүүшын үндэһэн театрай нээлгэндэ соёл урлалай тусхайта дунда һургуулиин нэгэдүгээр ангиин оюутан байтараа, Н. Балданогой «Таһалдал» гэһэн зүжэгтэ үбгэн партизанай, түмэршэ дархан Цыренэй рольнуудые наадаха үедөө оройдоол 29 наһатай, тиихэ мүртөө суг наадагшадайнгаа дунда наһанайнгаашье, ажабайдал мэдэхээрээшье аха захань байшоо.
Тон зоной, һайнаар дууладаг, мэргэжэлтэ тайзанда ерэхынгээ урда хүдөөгэйнгээ уран һайханай бүлгэмэй эдэбхитэй гэшүүн ябаа. Тэрэл 1932 ондо театрай ажалшанаар абтаһан. Тэрэ гэһээр бүхы наһаараа, 1963 оной январь һарада наһанай амаралтада гаратараа, түрэл театртаа хүдэлжэ гараа һэн.
1937 ондо А. Шадаевай шог зугаатай «Мэргэн» ба Н. Балданогой «Олоной нэгэн» зүжэгүүд табигдажа, үндэһэн соёл урлалда ехэ үйлэ хэрэг болоһон. «Мэргэниие» Н. Балдано табижа, залуу найруулан табигшада дүршэл ехэтэйшэг М. Шамбуева ба Г. Цыдынжапов гэгшэд зүбшөөлөөрөө туһалаа. Зүжэг соо хүдөө нютагуудта тэрэ үеэр болоһон хамтын ажахы тогтоолго ба ангиин тэмсэл харуулагдажа, Ц. Дамдиновтай (Зандан инспектор-шалгагша) суг Ч. Генинов, Ж. Пагбаин, Н. Гендунова, Ф. Иванов, С. Халтагарова гэгшэд хабаадаһан. Буряад харагшад найруулгые һайнаар угтажа, хоёр хаһа соогоо тэрэ 23 дахин харуулагдаһан юм.
Зүблэлтэ засагай түлөө буряадай газар дайдаар болоһон тэмсэлдэ зорюулагдаһан «Олоной нэгэн» зүжэг соо Ц. Дамдинов үбгэн барлаг Базарай үнэншэмэ дүрэ бэелүүлжэ шадаа. Театрайхин дэлхэйн классика дээрэ хүдэлжэ, 1938 ондо Шекспирэй «Отелло» зүжэг табиба. Тус зүжэг буряад театрай зүжэгшэдэй классикын зохёолнуудта нэбтэрэн орожо, мэргэжэлтэ шадабариин талаар нэгэ шата дээрэ гараһыень мэдүүлээ. Бүхы наадагшадынь, тэдэнэй тоодо Венециин дожой рольдо наадаһан Ц. Дамдиновшье, байрадаа үлэшөөгүй, дабхилгатай байһанаа элеэр харуулба ха юм.
Дайнайшье хатуу сагта театр эршэтэйгээр хүдэлһэн зандаа һэн. Тэрэ үедэ театр колхоз-совхозуудай театр гэһэн нэрэ зүүдэг болоод байгаа. Тэрэнэй бүридэлдэ БМАССР-эй габьяата зүжэгшэн И. Миронов, Д. Дагбаева, Б. Вампилов гэгшэд ябаһан. Ехэнхидээ тус театр нэгэ акттай зүжэгүүдые буряад ба ород хэлэнүүд дээрэ табижа, ганса буряад бэшэ, ород һууринуудташье харуулдаг байгаа Дайнай үеэр Н. Балданогой «Байгалай загаһашан», Г. Цыдынжаповай «Мэргэн буудагша» ба бэшэ зүжэгүүд табигдагша һэн. Цырен Бадмаевич театртаа 1949 оной июнь һара хүрэтэр ажаллаа. Театрые шэнэдхэн хубилгаһанай удаа олон зүжэгшэд ажалгүй үлэжэ, аха аргаараа эндэ-тэндэ хабшуулдаа, олохинь түрэһэн нютагууд руугаа ошоо, зариманиинь һургуули, клубууд руу орожо хүдэлөө. Цыден Бадмаевич жэлэй туршада Бэшүүрэй аймагай Бодонгуудай сомоной Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздо хүдэлжэ гараа. Валентина Цыденовна басаганайнь дурсаһаар, эсэгэнь оройдоо гансааран, хэнэйшье туһагүйгөөр томохон малай байра бариһан юм.
1950 оной май һарада БМАССР-эй Министрнүүдэй Зүблэлэй тогтоолоор Буряад-Монголой драмын нүүдэл театр байгуулагдаһан. Шэнэ хамтаралай даргаар РСФСР-эй соёл урлалай габьяата ажал ябуулагша Н. Г. Балдано томилогдожо, мэргэжэлтэ тайзанай хуушанай ажалшадые бултыень суглуулһан байна. Тэдэнэй тоодо Цыден Бадмаевичшье ноябрь һарада театртаа бусаа бэлэй.
1950-дахи онуудаар тэрэ театрайнгаа бүхы найруулгануудта наадажа ябаа. Тэрэ үедэ А. Островскиин «Аадар» соо Дикой, К. Гольдониин «Хоёр эзэдэй зараса» соо хүпеэс Панталоне, М. Горькиин «Дайсад» соо Становой, Баряновай «Саада эрьедэ» соо сагаантанай генерал Кислов, А. Гимерэй «Хүн ба шоно» соо жаахан һүмын харуулшан Томас, Н. Погодиной «Кремлиин курантнууд» соо Ленинэй замша нүхэрэй, Н. Гоголиин «Һамга абалга» соо Яичница гэхэ мэтын рольнуудые гүйсэдхөө. Тэрэнэй ажалай дэбтэр соо 1952 оной январиин 26-най үдэр хэһэн тэмдэглэл бии: «А. Корнейчугай „Улаалзарганын шугы“ гэһэн украин зүжэгтэ гол роль болохо Романюгай дүрэ бүтээхэ хэрэгтэ зохёохы эдэбхи гаргаһанайнь түлөө баяр баясхалан хүргэхэ» гэжэ.
Энэл жэлнүүдтэ буряад драматургнуудай зүжэгүүдтэ үсөөн бэшэ рольнууд наадагдаһан. 1956 оной январиин 14-дэ КПСС-эй XX съездын урда Ц. Шагжинай «Түрүүшын жэл» гэжэ зүжэгэй түрүүшын харалга үнгэржэ, зүжэгшэдэй олон эрхим ажалнууд тэмдэглэгдээ һэн. Тэдэнэй дунда хуушанай коммнист, колхоз байгуулагшадай нэгэн, ухаатай сэсэн Бата Найдановичай роль онсо илгараа. Өөрынь орондо ерэһэн шэнэ түрүүлэгшэ, хараха янзадань, яһала һайн мэргэжэлтэн хэбэртэй, тиимэһээ тэрэ удамлажа ерэгшынгээ хамаг эхилһэн хэрэгүүдыень дэмжэлсэнэ, зүбшэл үгэнэ, мүн намай секретаряар хүдэлхэеэшье арсанагүй. Энэ зураглаһан дүрэдөө зүжэгшэн өөрынгөө абари зангай һайн һайхан шэнжэнүүдые шэнгээгээ.
Мүн лэ театрай тайзан дээрэ Д. Батожабайн «Дойбод сохилго» гэһэн шог ёгтото зүжэг гаража байгаа. Эрдэм шэнжэлэлгын дүй дүршэлэй станциин дарга Зайдан Хабитуевич — тон мэхэтэй, албан тушаалда шунахай, станциингаа эмхидэ хэн нэгэниие ажалда абаха дээрээ һанаа амар баймаар, һаймһаруунуудыень лэ шэлэжэ абадаг һэн. Өөрынгөө үндэр һуурида байһые, «хүнһээл һаа онсогойе, тэрэ бэеын гадигараар, дуугаралгаар, зангалгаар тэмдэглэн харуулдаг. Тэрэнэй хажууда бэлигтэй, өөртэнь билдагуушалжа шадахагүй хүнүүд байха ёһогүй, тиимэ зониие яажашье өөрһөө холодуулха арга олохын тула гэмтэ хэрэг үйлэдэхэеэшье тэрэ тэбшэхэгүйл.
1954 ондо Цырен Шагжин буряад арадай шог онтохонуудта үндэһэлэн, «Будамшуу» гэжэ шог зугаатай зүжэг бэшэжэ, тэрэл жэлдээ өөрөө тэрэнээ найруулан табиһаниинь, тус зүжэг театрай алтан жасада хэтэдээ ороһон юм. 1959 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн буряад соёл урлалай II Декадада харуулхын тула зүжэгэй хоёрдохи найруулгыень Ц. Цырежапов бэелүүлһэн байна. Үгытэй Найданай ролиие ялас гэмээр Цыден Дамдинов гүйсэдхэһэн. Драмын тон хүсэтэй хэһэгүүдтэ, уйдхар гашуудалаа, өөрынгөө ашагүйдэ гомдолгые зүжэгшэн тон үнэншэмөөр зураглан, харагшадые өөртэеэ хамта уйлуулжа шадаһан. Ф. С. Сахиров «Тайзан дээрэхи дүрэнүүдэй уян найраг» гэһэн ном соогоо иигэжэ бэшэһэн: «Зүжэгшэн гашуудалые тон этигэмээр харуулаа. Томо нулимса хасар дээгүүрнь урдажа, хамаг бэень орилоонһоо шэшэржэ байхадань, харагшад сэдьхэлээ хүдэлэн хайрлаһандаа, зүжэгэй геройтой адли һугшаралдан байгаа бэлэй. Хожомынь ондоо зүжэгшэд энэ рольдо наадаал бэзэ, зүгөөр хэнииншье Цыден Дамдиновые хүсэжэ наадаагүй».
Мүн II Декадада Иван Васильевич Бабушкин тухай Д. Батожабайн зохёоһон «Барометр шуурга харуулна» гэһэн зүжэг харуулагдаа һэн. Бабушкинай туһалагшадай нэгэн, Мысовой станцида тэрэнтэй сугтаа буудуулан алуулһан хүдэлмэришэн Марченкын рольдо Ц. Дамдинов наадаһан. Москвада үнгэрһэн Декадын эдэл үдэрнүүдтэ Д. Батожабайн зохёолоор Мосфильмын табиһан «Алтан гэр» фильм харуулагдаа. Гол ба бэшэшье рольнуудынь буряад зүжэгшэд, тэдэнэй тоодо Цыден Бадмаевичшье наадаа юм. Дамдиновые кинодо наадаа гэжэ хэлсээ хадаа, мүн тэрэнэй наадаһан «Пржевальский» гэһэн фильм тухай дурсабал, тэрэ 1949 ондо үбгэн монголой рольдо наадаа, харин Ц. Гончиков, Б. Аюшин, Б. Вампилов гэгшэдтэй суг Барас Халзановай «Сагаан морин» (Свердловскын киностуди) соо наадаһан.
1963 оной январь һарада театр Цыден Бадмаевичые наһанайнь амаралтада үдэшөө. Гэбэшье тэрэ түрэл театртаяа холбоо барисаагаа таһалаагүй. 1971 ондо, удаан забһарлалай хойно, тайзандаа бусажа ерээ. Тэрэнэй һүүлшынь роль гэбэл Н. Балданогой зохёолоор С. Будажаповай найруулһан «Талын нашан» соо гүйсэдхэһэн Дэндэбэй роль болоно. Ц. Дамдинов тус роль хэзээ хэзээнэйхидээл мэргэжэлэй үндэр шадабари элсүүлэн бэелүүлээ.
Тэрэнэй олон рольнууд багашаг хэмжүүрэй, зарим ушарта саг зуурыншье байха, зүгөөр тэдэ рольнуудтаа зүжэгшэн аргагүй хүсэтэйгөөр, сэдьхэлэй гүн сооһоо орьёлһон мэдэрэлнүүдээ, бүхы арга шадабарияа нэбтэрүүлэн наадажа байхадань, «зүжэгшэндэ бага, ехэ роль гэжэ илгаа байдаггүй» гэһэн мэдээжэ үгэнүүдые эжэлүүдгүй һанаандаа оруулхаш.
Хэрэглэһэн зохёол: «Цыден Бадмаевич Дамдинов», зохёогшо Валентина Бабуева, Х.Намсараевай нэрэмжэтэ ГБАТД-н музей даагша, РБ ба РФ-н соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, культурологиин эрдэмэй кандидат.
Тон зоной, һайнаар дууладаг, мэргэжэлтэ тайзанда ерэхынгээ урда хүдөөгэйнгээ уран һайханай бүлгэмэй эдэбхитэй гэшүүн ябаа. Тэрэл 1932 ондо театрай ажалшанаар абтаһан. Тэрэ гэһээр бүхы наһаараа, 1963 оной январь һарада наһанай амаралтада гаратараа, түрэл театртаа хүдэлжэ гараа һэн.
1937 ондо А. Шадаевай шог зугаатай «Мэргэн» ба Н. Балданогой «Олоной нэгэн» зүжэгүүд табигдажа, үндэһэн соёл урлалда ехэ үйлэ хэрэг болоһон. «Мэргэниие» Н. Балдано табижа, залуу найруулан табигшада дүршэл ехэтэйшэг М. Шамбуева ба Г. Цыдынжапов гэгшэд зүбшөөлөөрөө туһалаа. Зүжэг соо хүдөө нютагуудта тэрэ үеэр болоһон хамтын ажахы тогтоолго ба ангиин тэмсэл харуулагдажа, Ц. Дамдиновтай (Зандан инспектор-шалгагша) суг Ч. Генинов, Ж. Пагбаин, Н. Гендунова, Ф. Иванов, С. Халтагарова гэгшэд хабаадаһан. Буряад харагшад найруулгые һайнаар угтажа, хоёр хаһа соогоо тэрэ 23 дахин харуулагдаһан юм.
Зүблэлтэ засагай түлөө буряадай газар дайдаар болоһон тэмсэлдэ зорюулагдаһан «Олоной нэгэн» зүжэг соо Ц. Дамдинов үбгэн барлаг Базарай үнэншэмэ дүрэ бэелүүлжэ шадаа. Театрайхин дэлхэйн классика дээрэ хүдэлжэ, 1938 ондо Шекспирэй «Отелло» зүжэг табиба. Тус зүжэг буряад театрай зүжэгшэдэй классикын зохёолнуудта нэбтэрэн орожо, мэргэжэлтэ шадабариин талаар нэгэ шата дээрэ гараһыень мэдүүлээ. Бүхы наадагшадынь, тэдэнэй тоодо Венециин дожой рольдо наадаһан Ц. Дамдиновшье, байрадаа үлэшөөгүй, дабхилгатай байһанаа элеэр харуулба ха юм.
Дайнайшье хатуу сагта театр эршэтэйгээр хүдэлһэн зандаа һэн. Тэрэ үедэ театр колхоз-совхозуудай театр гэһэн нэрэ зүүдэг болоод байгаа. Тэрэнэй бүридэлдэ БМАССР-эй габьяата зүжэгшэн И. Миронов, Д. Дагбаева, Б. Вампилов гэгшэд ябаһан. Ехэнхидээ тус театр нэгэ акттай зүжэгүүдые буряад ба ород хэлэнүүд дээрэ табижа, ганса буряад бэшэ, ород һууринуудташье харуулдаг байгаа Дайнай үеэр Н. Балданогой «Байгалай загаһашан», Г. Цыдынжаповай «Мэргэн буудагша» ба бэшэ зүжэгүүд табигдагша һэн. Цырен Бадмаевич театртаа 1949 оной июнь һара хүрэтэр ажаллаа. Театрые шэнэдхэн хубилгаһанай удаа олон зүжэгшэд ажалгүй үлэжэ, аха аргаараа эндэ-тэндэ хабшуулдаа, олохинь түрэһэн нютагууд руугаа ошоо, зариманиинь һургуули, клубууд руу орожо хүдэлөө. Цыден Бадмаевич жэлэй туршада Бэшүүрэй аймагай Бодонгуудай сомоной Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздо хүдэлжэ гараа. Валентина Цыденовна басаганайнь дурсаһаар, эсэгэнь оройдоо гансааран, хэнэйшье туһагүйгөөр томохон малай байра бариһан юм.
1950 оной май һарада БМАССР-эй Министрнүүдэй Зүблэлэй тогтоолоор Буряад-Монголой драмын нүүдэл театр байгуулагдаһан. Шэнэ хамтаралай даргаар РСФСР-эй соёл урлалай габьяата ажал ябуулагша Н. Г. Балдано томилогдожо, мэргэжэлтэ тайзанай хуушанай ажалшадые бултыень суглуулһан байна. Тэдэнэй тоодо Цыден Бадмаевичшье ноябрь һарада театртаа бусаа бэлэй.
1950-дахи онуудаар тэрэ театрайнгаа бүхы найруулгануудта наадажа ябаа. Тэрэ үедэ А. Островскиин «Аадар» соо Дикой, К. Гольдониин «Хоёр эзэдэй зараса» соо хүпеэс Панталоне, М. Горькиин «Дайсад» соо Становой, Баряновай «Саада эрьедэ» соо сагаантанай генерал Кислов, А. Гимерэй «Хүн ба шоно» соо жаахан һүмын харуулшан Томас, Н. Погодиной «Кремлиин курантнууд» соо Ленинэй замша нүхэрэй, Н. Гоголиин «Һамга абалга» соо Яичница гэхэ мэтын рольнуудые гүйсэдхөө. Тэрэнэй ажалай дэбтэр соо 1952 оной январиин 26-най үдэр хэһэн тэмдэглэл бии: «А. Корнейчугай „Улаалзарганын шугы“ гэһэн украин зүжэгтэ гол роль болохо Романюгай дүрэ бүтээхэ хэрэгтэ зохёохы эдэбхи гаргаһанайнь түлөө баяр баясхалан хүргэхэ» гэжэ.
Энэл жэлнүүдтэ буряад драматургнуудай зүжэгүүдтэ үсөөн бэшэ рольнууд наадагдаһан. 1956 оной январиин 14-дэ КПСС-эй XX съездын урда Ц. Шагжинай «Түрүүшын жэл» гэжэ зүжэгэй түрүүшын харалга үнгэржэ, зүжэгшэдэй олон эрхим ажалнууд тэмдэглэгдээ һэн. Тэдэнэй дунда хуушанай коммнист, колхоз байгуулагшадай нэгэн, ухаатай сэсэн Бата Найдановичай роль онсо илгараа. Өөрынь орондо ерэһэн шэнэ түрүүлэгшэ, хараха янзадань, яһала һайн мэргэжэлтэн хэбэртэй, тиимэһээ тэрэ удамлажа ерэгшынгээ хамаг эхилһэн хэрэгүүдыень дэмжэлсэнэ, зүбшэл үгэнэ, мүн намай секретаряар хүдэлхэеэшье арсанагүй. Энэ зураглаһан дүрэдөө зүжэгшэн өөрынгөө абари зангай һайн һайхан шэнжэнүүдые шэнгээгээ.
Мүн лэ театрай тайзан дээрэ Д. Батожабайн «Дойбод сохилго» гэһэн шог ёгтото зүжэг гаража байгаа. Эрдэм шэнжэлэлгын дүй дүршэлэй станциин дарга Зайдан Хабитуевич — тон мэхэтэй, албан тушаалда шунахай, станциингаа эмхидэ хэн нэгэниие ажалда абаха дээрээ һанаа амар баймаар, һаймһаруунуудыень лэ шэлэжэ абадаг һэн. Өөрынгөө үндэр һуурида байһые, «хүнһээл һаа онсогойе, тэрэ бэеын гадигараар, дуугаралгаар, зангалгаар тэмдэглэн харуулдаг. Тэрэнэй хажууда бэлигтэй, өөртэнь билдагуушалжа шадахагүй хүнүүд байха ёһогүй, тиимэ зониие яажашье өөрһөө холодуулха арга олохын тула гэмтэ хэрэг үйлэдэхэеэшье тэрэ тэбшэхэгүйл.
1954 ондо Цырен Шагжин буряад арадай шог онтохонуудта үндэһэлэн, «Будамшуу» гэжэ шог зугаатай зүжэг бэшэжэ, тэрэл жэлдээ өөрөө тэрэнээ найруулан табиһаниинь, тус зүжэг театрай алтан жасада хэтэдээ ороһон юм. 1959 ондо Москвада үнгэргэгдэһэн буряад соёл урлалай II Декадада харуулхын тула зүжэгэй хоёрдохи найруулгыень Ц. Цырежапов бэелүүлһэн байна. Үгытэй Найданай ролиие ялас гэмээр Цыден Дамдинов гүйсэдхэһэн. Драмын тон хүсэтэй хэһэгүүдтэ, уйдхар гашуудалаа, өөрынгөө ашагүйдэ гомдолгые зүжэгшэн тон үнэншэмөөр зураглан, харагшадые өөртэеэ хамта уйлуулжа шадаһан. Ф. С. Сахиров «Тайзан дээрэхи дүрэнүүдэй уян найраг» гэһэн ном соогоо иигэжэ бэшэһэн: «Зүжэгшэн гашуудалые тон этигэмээр харуулаа. Томо нулимса хасар дээгүүрнь урдажа, хамаг бэень орилоонһоо шэшэржэ байхадань, харагшад сэдьхэлээ хүдэлэн хайрлаһандаа, зүжэгэй геройтой адли һугшаралдан байгаа бэлэй. Хожомынь ондоо зүжэгшэд энэ рольдо наадаал бэзэ, зүгөөр хэнииншье Цыден Дамдиновые хүсэжэ наадаагүй».
Мүн II Декадада Иван Васильевич Бабушкин тухай Д. Батожабайн зохёоһон «Барометр шуурга харуулна» гэһэн зүжэг харуулагдаа һэн. Бабушкинай туһалагшадай нэгэн, Мысовой станцида тэрэнтэй сугтаа буудуулан алуулһан хүдэлмэришэн Марченкын рольдо Ц. Дамдинов наадаһан. Москвада үнгэрһэн Декадын эдэл үдэрнүүдтэ Д. Батожабайн зохёолоор Мосфильмын табиһан «Алтан гэр» фильм харуулагдаа. Гол ба бэшэшье рольнуудынь буряад зүжэгшэд, тэдэнэй тоодо Цыден Бадмаевичшье наадаа юм. Дамдиновые кинодо наадаа гэжэ хэлсээ хадаа, мүн тэрэнэй наадаһан «Пржевальский» гэһэн фильм тухай дурсабал, тэрэ 1949 ондо үбгэн монголой рольдо наадаа, харин Ц. Гончиков, Б. Аюшин, Б. Вампилов гэгшэдтэй суг Барас Халзановай «Сагаан морин» (Свердловскын киностуди) соо наадаһан.
1963 оной январь һарада театр Цыден Бадмаевичые наһанайнь амаралтада үдэшөө. Гэбэшье тэрэ түрэл театртаяа холбоо барисаагаа таһалаагүй. 1971 ондо, удаан забһарлалай хойно, тайзандаа бусажа ерээ. Тэрэнэй һүүлшынь роль гэбэл Н. Балданогой зохёолоор С. Будажаповай найруулһан «Талын нашан» соо гүйсэдхэһэн Дэндэбэй роль болоно. Ц. Дамдинов тус роль хэзээ хэзээнэйхидээл мэргэжэлэй үндэр шадабари элсүүлэн бэелүүлээ.
Тэрэнэй олон рольнууд багашаг хэмжүүрэй, зарим ушарта саг зуурыншье байха, зүгөөр тэдэ рольнуудтаа зүжэгшэн аргагүй хүсэтэйгөөр, сэдьхэлэй гүн сооһоо орьёлһон мэдэрэлнүүдээ, бүхы арга шадабарияа нэбтэрүүлэн наадажа байхадань, «зүжэгшэндэ бага, ехэ роль гэжэ илгаа байдаггүй» гэһэн мэдээжэ үгэнүүдые эжэлүүдгүй һанаандаа оруулхаш.
Хэрэглэһэн зохёол: «Цыден Бадмаевич Дамдинов», зохёогшо Валентина Бабуева, Х.Намсараевай нэрэмжэтэ ГБАТД-н музей даагша, РБ ба РФ-н соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, культурологиин эрдэмэй кандидат.