Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Гончикова Цындэма
- Буряадай АССР-эй габьяата зүжэгшэн
- Буряадай Гүрэнэй Ажалай Улаан тугай орденто Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ драмын театрай зүжэгшэн
Цындыма Санжиевна Гончикова үндэһэн буряад театрай һуури табигшадай дүхэригтэ оролсохо дүүрэн эрхэтэй. Эхэ хэлэеэ бүрин түгэс мэдэдэг, бүдүүншэг һайхан хоолойтой, сэдьхэлэй нарин утаһата мэдэрэлтэй зүжэгшэн Улаан-Үдын театральна-хүгжэмтэ училище (тусхайта дунда һургуули) түгэсхэһэнэй удаа 30 жэлэй туршада Буряад драмын театртаа түрүүшүүлэй зэргэдэ амжалтатай хүдэлөө.
1946-1948 онуудта М. Горькиин «Егор Булычёв ба бусад» гэһэн зүжэгтэ Елизавета Достигаевагай, «Отелло» соо Дездемонын рольнуудые мартагдашагүй үнэншэмөөр гүйсэдхэһэн. Зүжэгшэнэй бэлигэй тон үндэр орьёлынь 1950-1960 онуудаар дабагдаа гэхээр. «Хоёр эзэдэй зараса» соо Клариче, «Морёор алхаса» соо Бүтүүхэн Билдуевна, Д. Батожабайн «Зүрхэнэй шарха» соо Бэрид, Ж. Тумуновай «Сэсэгмаа» соо гол героиня, мүн Х. Намсараевай, Б-М. Пурбуевай ба ондоошье зохёолшодой зүжэгүүдтэ — хамтадаа 80 гаран рольнуудта наадажа гарахадаа, тайзанай тон орёо зорилгонуудые бэелүүлжэ шадаха онсо бэлигтэй байһан юм.
Мэдээжэ зүжэгшэн, буряад театрай соёл уралалай аха захатан Цындэма Санжиевна Гончикова 1940 ба 1959 онуудта Москвада Буряад ороной уран зохёолой ба соёл уралалай 1-хи ба 2-хи 10 хоногуудта бэлдэхэ, үнгэргэхэ хэрэгүүдтэ, мүн 1969 ондо түб хотодо харуулһан тоосоото концерт-нааданда эдэбхи ехэтэйгээр хабаадаһан.
«1954 оной январиин 25-да театрай тайзан дээрэ Б. Г. Аюшинай «Морёор алхаса» харуулагдаһан. Батожабайн билдагуушад, тушаал жүрөөдэгшэд, албан хойрог бэеэ тойруулагшадые ёгтолон харуулһан зүжэг тэрэнэй бэлигэй үшөө нэгэ талые нээгээ гэжэ онсолмоор. Эрдэм шэнжэлгын институдай дарга Зайдан Хабитуевич (зүжэгшэд Ц. Шагжин, Ц. Дамдинов) «Саһан дээрэ мүргүйгөөр, саарһан дээрэ нэрэгүйгөөр» ажаһуудаг заншалтай. Аймагай гүйсэдхэхы албанай даргын үүргэ дүүргэгшэ Дэрхэй Хамархановичай дүрөөр өөрыгөө дээгүүр абадаг, бүдүүрхүүдээ эдигдэһэн ноёсор хүниие харуулаа. Тус ажал Буда Вампиловай эрхим дээдэ рольнуудай нэгэн байһан юм.
Байшанхай нюуртай Дэрхэй шэрээн саана түшэлгэтэй һуурида һуунхай, гүрэн түрын шухала зорилгонуудые бүтээжэ байһан хүнэй дүрэ үзүүлнэ. Хүнүүдэй орожо ерэхэдэ, саарһанһаа үндыхэ сүлөөгүй янзатай, дуугарха хоорондо эсэбэритэй ута забһар гаргана. Тиин тэрэ бодоод, кабинед-таһалга соогуур ябасагаана. Теэд орожо ерэгшэ тэрэнэй һамгалигаар уусаяа һэжэрэн ябахыень харамсаараа, үнэхөөр томоотой хүн бэшыень ойлгоно. Бүдүүзгэй хэбэр харуулһан шэг шарайнь энэ наадалмаар гэшхэлсэтэйнь тааралдангүй, арад зоной хэрэгтэ һунгажагүй, хооһон ноёрхуу Дэрхэйн өөрыгөө дээгүүр абалгые, бараг хүнэй дүрэ үзүүлгые юуншье бэшэ болгоно. Тэрээндэ Ц. Гончиковагай гүйсэдхэһэн Бүтүүхэн Билдуевна һамганиинь тон таарама. Орон соохи хамаг амаралтын газар, курортнуудаар дууһандань ябаһан, теэд тэрэ бэе тамиртань алинииньшье туһагүй байгаа гэнэ. Тэрэ ехэл ойлгожо ядана: «яагаад хүдөөгэй һамгад хүл нюсэгөөр хартаабхаа малтанаб, тэдэш оройдоо зэрлиг ангуудтал юм байна. Харин бидэ, хотын эхэнэрнүүд һэб-һаб гэһэнһээл үбшэн болошонобди. Али энэ хотын муухай агаарһаа дулдыдана гү, үгы гэбэл, бидэнэй бэеые торгон хубсан үнжэгэн болгоно ха гү?». Хотын эхэнэр байгаад, тэрэ нэгэшье уран зураашын нэрэ мэдэнэгүй: «Эдэ буряад зохёолшодыешни мэдэдэггүйб. Буряад номыешни юумэншье гэжэ һанадагүйб. Аягаашье аршахаяа абахагүйб.» 1958 ондо Цырен Шагжинай «Хабарай дуун» зүжэгэй түрүүшын харалга болоһон. Зүжэгэй гол дүрэнүүдэй нэгэн — хүдөө нютагай зэрлиг аашатай Жэгжэд баян. Тэрэнэй һамган Долгорой роль Ц. Гончикова наадажа, ёһотой бүдүүлиг хулааг гэргэнэй дүрэ гаргаа. Зүжэгшэн тэрэнэй онсогой шэнжэнүүдые ураар дамжуулаа: өөрөө үбгэндөө дэбһүүлжэ байһан аад, нютагай үгытэйшүүл Ганжад Жалма хоёрто хандахадаа, тэдэниие шоо үзэн, шобто харан, уршыжа, шэгээ хобхо татана.
Цындэма Санжиевнада бэлигтэй бэрхээр наадаһан тиимэрхүү рольнууд олон юм.
Ажалаа урдаа барижа ябаһан сэхэ сэбэр эхэнэр, һайхан эхэ, үнэн нүхэр, үндэр хэмжээнэй жаяг заршамтай тэрэ сугтаа хүдэлжэ байһан соёл уралалда хабаатай зоной дунда тон хүндэтэй, олониитэдэ абтасатай хүн һэн. Театрайхин тэрэниие нэгэнтэ бэшэ Театрай ажал ябуулагшадай холбооной гэшүүнээр һунгажа байгаа».
1966 ондо Цындэма Гончикова Цыден Дамдинов, Буянта Аюшин ба Буда Вампилов гэгшэдтэй суг мэдээжэ режссёр Барас Халзановай түрүүшын кино болохо «Сагаан морин» (Свердловскын киностуди) фильмдэ наадаһан байна.
Театрай зүжэгшэн Цындэма Гончиковагай тайзан дээрэ бэе, сэдьхэлээ үгэнгеэр зүжэглэн үнгэргэһэн утахан наһаниинь — анхан шэлэһэн мэргэжэлдээ үнэн сэхэ байһыень гэршэлээл.
(Валентина Бабуева, театрай музейе даагша, Буряадай ба Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, культурологиин эрдэмэй кандидат).
1946-1948 онуудта М. Горькиин «Егор Булычёв ба бусад» гэһэн зүжэгтэ Елизавета Достигаевагай, «Отелло» соо Дездемонын рольнуудые мартагдашагүй үнэншэмөөр гүйсэдхэһэн. Зүжэгшэнэй бэлигэй тон үндэр орьёлынь 1950-1960 онуудаар дабагдаа гэхээр. «Хоёр эзэдэй зараса» соо Клариче, «Морёор алхаса» соо Бүтүүхэн Билдуевна, Д. Батожабайн «Зүрхэнэй шарха» соо Бэрид, Ж. Тумуновай «Сэсэгмаа» соо гол героиня, мүн Х. Намсараевай, Б-М. Пурбуевай ба ондоошье зохёолшодой зүжэгүүдтэ — хамтадаа 80 гаран рольнуудта наадажа гарахадаа, тайзанай тон орёо зорилгонуудые бэелүүлжэ шадаха онсо бэлигтэй байһан юм.
Мэдээжэ зүжэгшэн, буряад театрай соёл уралалай аха захатан Цындэма Санжиевна Гончикова 1940 ба 1959 онуудта Москвада Буряад ороной уран зохёолой ба соёл уралалай 1-хи ба 2-хи 10 хоногуудта бэлдэхэ, үнгэргэхэ хэрэгүүдтэ, мүн 1969 ондо түб хотодо харуулһан тоосоото концерт-нааданда эдэбхи ехэтэйгээр хабаадаһан.
«1954 оной январиин 25-да театрай тайзан дээрэ Б. Г. Аюшинай «Морёор алхаса» харуулагдаһан. Батожабайн билдагуушад, тушаал жүрөөдэгшэд, албан хойрог бэеэ тойруулагшадые ёгтолон харуулһан зүжэг тэрэнэй бэлигэй үшөө нэгэ талые нээгээ гэжэ онсолмоор. Эрдэм шэнжэлгын институдай дарга Зайдан Хабитуевич (зүжэгшэд Ц. Шагжин, Ц. Дамдинов) «Саһан дээрэ мүргүйгөөр, саарһан дээрэ нэрэгүйгөөр» ажаһуудаг заншалтай. Аймагай гүйсэдхэхы албанай даргын үүргэ дүүргэгшэ Дэрхэй Хамархановичай дүрөөр өөрыгөө дээгүүр абадаг, бүдүүрхүүдээ эдигдэһэн ноёсор хүниие харуулаа. Тус ажал Буда Вампиловай эрхим дээдэ рольнуудай нэгэн байһан юм.
Байшанхай нюуртай Дэрхэй шэрээн саана түшэлгэтэй һуурида һуунхай, гүрэн түрын шухала зорилгонуудые бүтээжэ байһан хүнэй дүрэ үзүүлнэ. Хүнүүдэй орожо ерэхэдэ, саарһанһаа үндыхэ сүлөөгүй янзатай, дуугарха хоорондо эсэбэритэй ута забһар гаргана. Тиин тэрэ бодоод, кабинед-таһалга соогуур ябасагаана. Теэд орожо ерэгшэ тэрэнэй һамгалигаар уусаяа һэжэрэн ябахыень харамсаараа, үнэхөөр томоотой хүн бэшыень ойлгоно. Бүдүүзгэй хэбэр харуулһан шэг шарайнь энэ наадалмаар гэшхэлсэтэйнь тааралдангүй, арад зоной хэрэгтэ һунгажагүй, хооһон ноёрхуу Дэрхэйн өөрыгөө дээгүүр абалгые, бараг хүнэй дүрэ үзүүлгые юуншье бэшэ болгоно. Тэрээндэ Ц. Гончиковагай гүйсэдхэһэн Бүтүүхэн Билдуевна һамганиинь тон таарама. Орон соохи хамаг амаралтын газар, курортнуудаар дууһандань ябаһан, теэд тэрэ бэе тамиртань алинииньшье туһагүй байгаа гэнэ. Тэрэ ехэл ойлгожо ядана: «яагаад хүдөөгэй һамгад хүл нюсэгөөр хартаабхаа малтанаб, тэдэш оройдоо зэрлиг ангуудтал юм байна. Харин бидэ, хотын эхэнэрнүүд һэб-һаб гэһэнһээл үбшэн болошонобди. Али энэ хотын муухай агаарһаа дулдыдана гү, үгы гэбэл, бидэнэй бэеые торгон хубсан үнжэгэн болгоно ха гү?». Хотын эхэнэр байгаад, тэрэ нэгэшье уран зураашын нэрэ мэдэнэгүй: «Эдэ буряад зохёолшодыешни мэдэдэггүйб. Буряад номыешни юумэншье гэжэ һанадагүйб. Аягаашье аршахаяа абахагүйб.» 1958 ондо Цырен Шагжинай «Хабарай дуун» зүжэгэй түрүүшын харалга болоһон. Зүжэгэй гол дүрэнүүдэй нэгэн — хүдөө нютагай зэрлиг аашатай Жэгжэд баян. Тэрэнэй һамган Долгорой роль Ц. Гончикова наадажа, ёһотой бүдүүлиг хулааг гэргэнэй дүрэ гаргаа. Зүжэгшэн тэрэнэй онсогой шэнжэнүүдые ураар дамжуулаа: өөрөө үбгэндөө дэбһүүлжэ байһан аад, нютагай үгытэйшүүл Ганжад Жалма хоёрто хандахадаа, тэдэниие шоо үзэн, шобто харан, уршыжа, шэгээ хобхо татана.
Цындэма Санжиевнада бэлигтэй бэрхээр наадаһан тиимэрхүү рольнууд олон юм.
Ажалаа урдаа барижа ябаһан сэхэ сэбэр эхэнэр, һайхан эхэ, үнэн нүхэр, үндэр хэмжээнэй жаяг заршамтай тэрэ сугтаа хүдэлжэ байһан соёл уралалда хабаатай зоной дунда тон хүндэтэй, олониитэдэ абтасатай хүн һэн. Театрайхин тэрэниие нэгэнтэ бэшэ Театрай ажал ябуулагшадай холбооной гэшүүнээр һунгажа байгаа».
1966 ондо Цындэма Гончикова Цыден Дамдинов, Буянта Аюшин ба Буда Вампилов гэгшэдтэй суг мэдээжэ режссёр Барас Халзановай түрүүшын кино болохо «Сагаан морин» (Свердловскын киностуди) фильмдэ наадаһан байна.
Театрай зүжэгшэн Цындэма Гончиковагай тайзан дээрэ бэе, сэдьхэлээ үгэнгеэр зүжэглэн үнгэргэһэн утахан наһаниинь — анхан шэлэһэн мэргэжэлдээ үнэн сэхэ байһыень гэршэлээл.
(Валентина Бабуева, театрай музейе даагша, Буряадай ба Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, культурологиин эрдэмэй кандидат).