Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Таров Николай
- Буряад-Монголой хүгжэмтэ-драмын театрай зүжэгшэн (1939- 1941)
- Буряадай гүрэнэй филармониин дуушан (1946- 1960)
- Буряад-Монголой АССР-эй габьяата зүжэгшэн (1939)
- РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн (1940)
- Москвада үнгэргэгдэһэн соёл урлалай болон уран зохёолой нэгэдэхи (1940) болон хоёрдохи (1959) Арбан хоногуудта хабаадагша
- Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагданхай
Николай Васильевич Таров — буряад арадай дуунуудые дэлгэрүүлгэдэ, буряад хүгжэмтэ соёл хүгжөөлгэдэ асари ехэ хубитаяа оруулһан хүнүүдэй нэгэн гээшэ. Тэрэ Эрхүү можын Боохоной аймагай Хуурай Үлеэ тосхондо 1901 оной декабриин 5-да үгытэй бүлэдэ түрэһэн юм.
Николай Таров мэргэжэлтэ соёл урлалай замда өөрсэ һонёор ерээ гэдэг. Хүбүүнэй гурбатай байхада, эсэгэнь наһа бараа. 13 наһатайһаа нютагайнгаа нюдарган баяшуулай барлаг боложо, 1921 он болотор заруулһан байна. Бага ябахаһаа Николай һайхан, гоё хоолойтой, хүгжэмдэ ехэ һонор хүбүүн байһан юм. Ехэ болохо бүринь хоолойнь бүрил һайхан боложо байгаа. Тэрээнһээ гадна Николай эрдэм ном шудалха гэжэ эрмэлзэдэг, бэшэг номдо ехэ түргэн һураа.
1921 ондо тэрэниие Эрхэдэйн булагай Зүблэлэй түрүүлэгшээр һунгаа. 1923 онһоо 1924 оной декабрь болотор тойрог соогоо Улаан засагта эсэргүүсэгшэдтэй эдэбхитэйгээр тэмсээ, удаань хүдэлмэришэн-таряашан ангиин Улаан Армида алба хээ. Тэрэнэй һүүлдэ Дээдэ-Үдын шэлэй заводто хүдэлөө.
1929 ондо арадай дуунуудые гоёор гүйсэдхэгшэ Николай Таров БМАССР-эй Арадай эрдэм гэгээрэлэй хорооной дэргэдэ эмхидхэгдэһэн хүгжэмэй бүлэгтэ оруулагдана. Тэрэл жэлдээ соёл урлалай хүдэлмэрилэгшэдэй бага хурал дээрэ соёл урлалай хүдэлмэрилэгшэдэй холбооной областной хорооной (РАБИС) түрүүлэгшээр һунгагдаа. Энэ эмхиин үгы болоходо, 1930 ондо тэрэниие ВЦСПС-эй дэргэдэхи профсоюзай хүдэлөөнэй дээдэ һургуулида һурахыень эльгээнэ.
1933-36 ондо Буряадай профсоюзай Соведтэ түрүүн социально-ажаһуудалай хэлтэсые даагшаар, удаань эмхидхэлэй таһагые даагшаар ажаллаа. Харин 1935 онһоо 1936 он болотор Буряадай профсоюзай Соведтэ хүдэлөө. 1936 ондо ВКП(б)-гэй Буряадай обкомой шиидхэбэреэр Москвагай Бүхэсоюзна хуули ёһын — прокурорско факультедтэ эльгээгдээ. 1938 ондо БМАССР-эй Совнаркомой шиидхэбэреэр академиһээ дуудагдажа, Захааминай аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр хүдэлөө.
Эндэ, Захааминда, Николай Таров хүгжэмтэ драмын театрай найруулагша Гомбо Цыдынжаповтай танилсаа. Манай республика тэрэ үедэ Москвада үнгэргэгдэхэ буряад-монголой соёл урлалай нэгэдэхи Арбан хоногто бэлдэжэ байхадаа, бэлигтэй залуушуулые шэлэжэ абаха гэжэ Гомбо Цыдынжапов хүдөө аймаг ошоһон байгаа. Буряад, монгол арадай дуунуудые гоё һайханаар, өөрын өөрсэ маягтайгаар гүйсэдхэдэг Николай Таров тухай тэрэ дуулаһан байгаа. Гомбо Цыдынжапович ВКП(б)-гэй БМАССР-эй обкомой нэгэдэхи секретарьта орожо, Николай Таровые аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшын тушаалһаа сүлөөлыт гэжэ гуйгаа юм. Тиигээдшье Николай Таров арадай уран бэлигтэ бэеэ зорюулха хэрэг гансата зүбшөөгөөгүй.
1939 онһоо Буряад-Монголой хүгжэмтэ драмын театрта Николай Таровай мэргэжэлтэ зүжэгшэнэй намтар эхилэнэ. 38 наһатайдаа багшанарай хүтэлбэри доро хүгжэмэй эрдэмдэ һуража, ноото шудалжа эхилээ. Тэр хүдөө нютагуудаар ябажа, арадай дуунуудые шагнадаг, дуулажа һурадаг байгаа. Шагнагшад тэрэнэй дуулахые ехэтэ һайхашаадаг байһан гэжэ онсо тэмдэглэхэ хэрэгтэй. 1939 оной эсэс багаар «Буряад-Монголой АССР-эй габьяата зүжэгшэн» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
Нэгэдэхи Арбан хоногой үедэ (1940 оной октябриин 20-30) Николай Васильевич П. Берлинскийн «Баяр», В. Морошкинай «Эржэн» гэһэн хүгжэмтэ зүжэгүүдтэ дуулаа. Москвада үнгэргэгдэһэн элдэб тоглолто-наадануудта хабаадаа. Харин түгэсхэлэй бүжэг нааданда Николай Таров «Шоно-Баатар» гэжэ буряад арадай дуу һүр жабхалантайгаар гүйсэдхөө. Буряад-Монгол тала губинуудта, хада уулануудта, агууехэ арадта зорюулагдаһан hүлдэ дуун шэнгеэр дуулаһан байна. Энэ Арбан хоногой дүнгүүдээр хүгжэмтэ урлалай талаар ехэ габьяатай байһанайнгаа түлөө Николай Васильевич «РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн» гэһэн нэрэ солодо хүртөө.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай жэлнүүдтэ Н. В. Таров хүтэлбэрилхы тушаалнуудта томилогдоо. Тэрэ Буряадай гүрэнэй хүгжэм дуунай байшангай захиралаар (1942-1943 онууд), Уласай арадай уран бэлигтэнэй байшангай захиралаар (1943-1945 онууд) хүдэлөө.
1946 оной июль һараһаа 1960 оной апрель болотор Николай Таров Буряадай гүрэнэй хүгжэм дуунай байшанда хүдэлөө. Тайзанай бага хэмжүүрэй буряад бүлэг байгуулаад, тэрэнэй хүтэлбэрилэгшөөр олон жэлдэ хүдэлөө юм. Тэрэнэй бүлэгтэ элдэб жэлнүүдтэ мэдээжэ дуушад Абида Арсаланов, Цырен Хоборков, Маргарита Чайванэ, Чимита Шанюшкина, Константин Алексеев, Клавдия Шулунова, бэлигтэй хатаршан Татьяна Гергесова, уран үгын бэлигтэн Александра Иванова, Ольга Лер, баяан дээрэ наадагша Владимир Шалыгин гэгшэд хүдэлhэн байна. Тэдэнэй тоглолтонуудта циркын уран бэлигтэн: эквилибрист К. Сорокин, иллюзионист А. Беспятых, спортын, бар хүсэнэй аттракционой зүжэгшэн А. Васильев, эди шэдиин жанрай зүжэгшэн Я. Лелеко, хүгжэмшэн А. Бибиков болон бусад хабаадалсадаг байгаа. Түрүүшын буряад мэргэжэлтэ иллюзионист Арсалан Галсанэ Н. Таровай бүлэгтэ уран шадабарияа харуулдаг байhан юм. Энэ бүлэгтэеэ Н. Таров Агын, Усть-Ордагай, Буряадай бүхы нютагуудаар ябажа, концерт наада табижа, хүдөөгэй ажаһуугшадые хужарлуулдаг, илгарма һайхан хоолойгоороо дуулажа Николай Таров шагнагшадай дура буляадаг байгаа. Тиимэһээ «Байгал» ансамблиин шухала концерт наадануудта Н. Таровые заабол оруулдаг һэн. Москвада 1959 оной ноябрьда үнгэргэгдэһэн буряадай соёл урлалай хоёрдохи Арбан хоногто тэрэ баһал амжалтатайгаар хабаадалсажа ерээ бэлэй.
Тэмдэглэмээр юумэн гэхэдэ, энэ зүжэгшэн Бау Ямпиловай, Жигжит Батуевай, Дандар Аюшеевай олохон шэнэ дуунуудые эгээл түрүүлэн дуулаһан хүн байна гээшэ. Мэдээжэ арадай дуунуудай аялгаар өөрөөшье дуунай үгыень шэнэлэн зохёожо дууладаг байгаа юм. Буряад арадай дуунуудые, аман зохёол дэлгэрүүлгэдэ ехэ хубитаяа оруулаа.
1957 ондо орон доторнай «Адуушанай дуун» гэжэ фильм харуулагдажа эхилээ. Эндэ Николай Таров колхозой түрүүлэгшэ Энхобо Базаровичай дүрэ гүйсэдхөө бэлэй.
Буряад арадайнгаа хүгжэмтэ соёл хүгжөөлгэдэ асари ехэ хубитаяа оруулһанайнгаа түлөө Николай Васильевич Таров Ажалай Улаан Тугай орденоор, олон тоото медальнуудаар шагнагдаа. «Буряад-Монголой АССР-эй габьяата зүжэгшэн», «РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэнхэй.
1966 оной январиин 1-дэ наһа бараһан юм.
Николай Васильевич Таров арадай уран бэлиг бадаруулан хүгжөөлгэдэ, дуу гүйсэдхэлгэдэ бии бэлигээ элсүүлээ, дуу дуулаха өөрын, дабтагдашагүй өөрсэ маягаараа, уран шадабаряараа түрэл арадайнгаа соёлые баяжуулаа.
Хэрэглэгдэhэн уран зохёол:
1. Выдающиеся бурятские деятели: сборник очерков. Вып.6 (Отв. ред. Т.М. Михайлов — Улан-Удэ, Бурят. кн. изд-во, 2005, стр. 197 — 198)
2. Родионова Э.Г. Первые профессиональные певцы (Николай Таров и Цырен Хоборков) (Бурятия, 2003, 16 июля, стр.4)
3. Ербанова С. Певец из народа (Агинская правда, 1972, 9 февраля)
4. Степанов М. Зүжэгшэн. Знатные люди Бурят-Монголии (Николай Таров) (Бурят-Монгольская правда, 1941, 17 янв.)
Николай Таров мэргэжэлтэ соёл урлалай замда өөрсэ һонёор ерээ гэдэг. Хүбүүнэй гурбатай байхада, эсэгэнь наһа бараа. 13 наһатайһаа нютагайнгаа нюдарган баяшуулай барлаг боложо, 1921 он болотор заруулһан байна. Бага ябахаһаа Николай һайхан, гоё хоолойтой, хүгжэмдэ ехэ һонор хүбүүн байһан юм. Ехэ болохо бүринь хоолойнь бүрил һайхан боложо байгаа. Тэрээнһээ гадна Николай эрдэм ном шудалха гэжэ эрмэлзэдэг, бэшэг номдо ехэ түргэн һураа.
1921 ондо тэрэниие Эрхэдэйн булагай Зүблэлэй түрүүлэгшээр һунгаа. 1923 онһоо 1924 оной декабрь болотор тойрог соогоо Улаан засагта эсэргүүсэгшэдтэй эдэбхитэйгээр тэмсээ, удаань хүдэлмэришэн-таряашан ангиин Улаан Армида алба хээ. Тэрэнэй һүүлдэ Дээдэ-Үдын шэлэй заводто хүдэлөө.
1929 ондо арадай дуунуудые гоёор гүйсэдхэгшэ Николай Таров БМАССР-эй Арадай эрдэм гэгээрэлэй хорооной дэргэдэ эмхидхэгдэһэн хүгжэмэй бүлэгтэ оруулагдана. Тэрэл жэлдээ соёл урлалай хүдэлмэрилэгшэдэй бага хурал дээрэ соёл урлалай хүдэлмэрилэгшэдэй холбооной областной хорооной (РАБИС) түрүүлэгшээр һунгагдаа. Энэ эмхиин үгы болоходо, 1930 ондо тэрэниие ВЦСПС-эй дэргэдэхи профсоюзай хүдэлөөнэй дээдэ һургуулида һурахыень эльгээнэ.
1933-36 ондо Буряадай профсоюзай Соведтэ түрүүн социально-ажаһуудалай хэлтэсые даагшаар, удаань эмхидхэлэй таһагые даагшаар ажаллаа. Харин 1935 онһоо 1936 он болотор Буряадай профсоюзай Соведтэ хүдэлөө. 1936 ондо ВКП(б)-гэй Буряадай обкомой шиидхэбэреэр Москвагай Бүхэсоюзна хуули ёһын — прокурорско факультедтэ эльгээгдээ. 1938 ондо БМАССР-эй Совнаркомой шиидхэбэреэр академиһээ дуудагдажа, Захааминай аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшээр хүдэлөө.
Эндэ, Захааминда, Николай Таров хүгжэмтэ драмын театрай найруулагша Гомбо Цыдынжаповтай танилсаа. Манай республика тэрэ үедэ Москвада үнгэргэгдэхэ буряад-монголой соёл урлалай нэгэдэхи Арбан хоногто бэлдэжэ байхадаа, бэлигтэй залуушуулые шэлэжэ абаха гэжэ Гомбо Цыдынжапов хүдөө аймаг ошоһон байгаа. Буряад, монгол арадай дуунуудые гоё һайханаар, өөрын өөрсэ маягтайгаар гүйсэдхэдэг Николай Таров тухай тэрэ дуулаһан байгаа. Гомбо Цыдынжапович ВКП(б)-гэй БМАССР-эй обкомой нэгэдэхи секретарьта орожо, Николай Таровые аймагай гүйсэдкомой түрүүлэгшын тушаалһаа сүлөөлыт гэжэ гуйгаа юм. Тиигээдшье Николай Таров арадай уран бэлигтэ бэеэ зорюулха хэрэг гансата зүбшөөгөөгүй.
1939 онһоо Буряад-Монголой хүгжэмтэ драмын театрта Николай Таровай мэргэжэлтэ зүжэгшэнэй намтар эхилэнэ. 38 наһатайдаа багшанарай хүтэлбэри доро хүгжэмэй эрдэмдэ һуража, ноото шудалжа эхилээ. Тэр хүдөө нютагуудаар ябажа, арадай дуунуудые шагнадаг, дуулажа һурадаг байгаа. Шагнагшад тэрэнэй дуулахые ехэтэ һайхашаадаг байһан гэжэ онсо тэмдэглэхэ хэрэгтэй. 1939 оной эсэс багаар «Буряад-Монголой АССР-эй габьяата зүжэгшэн» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
Нэгэдэхи Арбан хоногой үедэ (1940 оной октябриин 20-30) Николай Васильевич П. Берлинскийн «Баяр», В. Морошкинай «Эржэн» гэһэн хүгжэмтэ зүжэгүүдтэ дуулаа. Москвада үнгэргэгдэһэн элдэб тоглолто-наадануудта хабаадаа. Харин түгэсхэлэй бүжэг нааданда Николай Таров «Шоно-Баатар» гэжэ буряад арадай дуу һүр жабхалантайгаар гүйсэдхөө. Буряад-Монгол тала губинуудта, хада уулануудта, агууехэ арадта зорюулагдаһан hүлдэ дуун шэнгеэр дуулаһан байна. Энэ Арбан хоногой дүнгүүдээр хүгжэмтэ урлалай талаар ехэ габьяатай байһанайнгаа түлөө Николай Васильевич «РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн» гэһэн нэрэ солодо хүртөө.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай жэлнүүдтэ Н. В. Таров хүтэлбэрилхы тушаалнуудта томилогдоо. Тэрэ Буряадай гүрэнэй хүгжэм дуунай байшангай захиралаар (1942-1943 онууд), Уласай арадай уран бэлигтэнэй байшангай захиралаар (1943-1945 онууд) хүдэлөө.
1946 оной июль һараһаа 1960 оной апрель болотор Николай Таров Буряадай гүрэнэй хүгжэм дуунай байшанда хүдэлөө. Тайзанай бага хэмжүүрэй буряад бүлэг байгуулаад, тэрэнэй хүтэлбэрилэгшөөр олон жэлдэ хүдэлөө юм. Тэрэнэй бүлэгтэ элдэб жэлнүүдтэ мэдээжэ дуушад Абида Арсаланов, Цырен Хоборков, Маргарита Чайванэ, Чимита Шанюшкина, Константин Алексеев, Клавдия Шулунова, бэлигтэй хатаршан Татьяна Гергесова, уран үгын бэлигтэн Александра Иванова, Ольга Лер, баяан дээрэ наадагша Владимир Шалыгин гэгшэд хүдэлhэн байна. Тэдэнэй тоглолтонуудта циркын уран бэлигтэн: эквилибрист К. Сорокин, иллюзионист А. Беспятых, спортын, бар хүсэнэй аттракционой зүжэгшэн А. Васильев, эди шэдиин жанрай зүжэгшэн Я. Лелеко, хүгжэмшэн А. Бибиков болон бусад хабаадалсадаг байгаа. Түрүүшын буряад мэргэжэлтэ иллюзионист Арсалан Галсанэ Н. Таровай бүлэгтэ уран шадабарияа харуулдаг байhан юм. Энэ бүлэгтэеэ Н. Таров Агын, Усть-Ордагай, Буряадай бүхы нютагуудаар ябажа, концерт наада табижа, хүдөөгэй ажаһуугшадые хужарлуулдаг, илгарма һайхан хоолойгоороо дуулажа Николай Таров шагнагшадай дура буляадаг байгаа. Тиимэһээ «Байгал» ансамблиин шухала концерт наадануудта Н. Таровые заабол оруулдаг һэн. Москвада 1959 оной ноябрьда үнгэргэгдэһэн буряадай соёл урлалай хоёрдохи Арбан хоногто тэрэ баһал амжалтатайгаар хабаадалсажа ерээ бэлэй.
Тэмдэглэмээр юумэн гэхэдэ, энэ зүжэгшэн Бау Ямпиловай, Жигжит Батуевай, Дандар Аюшеевай олохон шэнэ дуунуудые эгээл түрүүлэн дуулаһан хүн байна гээшэ. Мэдээжэ арадай дуунуудай аялгаар өөрөөшье дуунай үгыень шэнэлэн зохёожо дууладаг байгаа юм. Буряад арадай дуунуудые, аман зохёол дэлгэрүүлгэдэ ехэ хубитаяа оруулаа.
1957 ондо орон доторнай «Адуушанай дуун» гэжэ фильм харуулагдажа эхилээ. Эндэ Николай Таров колхозой түрүүлэгшэ Энхобо Базаровичай дүрэ гүйсэдхөө бэлэй.
Буряад арадайнгаа хүгжэмтэ соёл хүгжөөлгэдэ асари ехэ хубитаяа оруулһанайнгаа түлөө Николай Васильевич Таров Ажалай Улаан Тугай орденоор, олон тоото медальнуудаар шагнагдаа. «Буряад-Монголой АССР-эй габьяата зүжэгшэн», «РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэнхэй.
1966 оной январиин 1-дэ наһа бараһан юм.
Николай Васильевич Таров арадай уран бэлиг бадаруулан хүгжөөлгэдэ, дуу гүйсэдхэлгэдэ бии бэлигээ элсүүлээ, дуу дуулаха өөрын, дабтагдашагүй өөрсэ маягаараа, уран шадабаряараа түрэл арадайнгаа соёлые баяжуулаа.
Хэрэглэгдэhэн уран зохёол:
1. Выдающиеся бурятские деятели: сборник очерков. Вып.6 (Отв. ред. Т.М. Михайлов — Улан-Удэ, Бурят. кн. изд-во, 2005, стр. 197 — 198)
2. Родионова Э.Г. Первые профессиональные певцы (Николай Таров и Цырен Хоборков) (Бурятия, 2003, 16 июля, стр.4)
3. Ербанова С. Певец из народа (Агинская правда, 1972, 9 февраля)
4. Степанов М. Зүжэгшэн. Знатные люди Бурят-Монголии (Николай Таров) (Бурят-Монгольская правда, 1941, 17 янв.)