Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Батурин Иван
- Буряадай түрүүшын мэргэжэлтэ дуушадай нэгэн
- Москвада үнгэрhэн буряад урлал болон уран зохёолой түрүүшын декадада хабаадаhан (1940)
- «Ажалдаа шалгарһанай түлөө»гэһэн медаляар шагнагдаһан (1940)
Ородой Холбооной Уласай габьяата зүжэгшэн, оперно тайзанай дүршэлтэн Ирина Фёдоровна Кузьминагай, мүн хүгжэм шэнжэлэгшэ, профессор, Ородой Холбооной соёлой габьяата ажал ябуулагша Олег Иосифович Куницынай бэшэһэн уралалда түрүүшын, гэбэшье горитойхон алхамуудаа хэжэ үрдиһэн бэлигтэй оперно дуушан тухай мэдээсэл энэ буудалда орогшодой анхаралда дурадханабди: «Буряадай оперо болон баледэй театр тухай бэшэхэдээ, үндэһэн яһатанай оперно һургуулиин эхи табиһан түрүүшын мэргэжэлтэ буряад дуушадыень нэрлэдэг. Тиихэдээ Абида Арсаланов, Бадма Балдаков, Клавдия Гомбоева-Языкова, Тарас Карпов, Вера Лыгденова, Надежда Петрова гэгшэдэй нэрэнүүд дурдагдадаг. Тэдэнэй тоодо мүн баһа Иван Батуриншье ородог. Тэрэнэй дуулаха, наадаха бэлигынь дүүрэнээр бэелүүлэгдэжэ үрдеэшьегүй һаа — 25-тайдаа фронтдо баатарай үхэлѳѳр унаһан байна — тэрэнэй уралал буряад мэргэжэлтэ дуушадай түүхэдэ ѳѳрынгѳѳ сараа үлээһэн юм».
Иван Никитович Батурин Буряад-Монголой АССР-эй Хори нютагта 1918 ондо түрэһэн намтартай. Һургуулида һуража байха үеһѳѳ эхилээд, уралалаар һонирходог болоһон, уран һайханай бүлгэмдэ хабаадагша, театрай, дуунай дугылангуудта ябадаг байhан юм. Хориин долоон жэлэй һургуули дүүргэхэдээ, дунда мэргэжэлэй театральна-хүгжэмэй hургуулида орохо гэжэ шиидэнхэй байжа, 1936 ондо энэл hургуулидаа ороһон юм. Батурин театральна таһагта һурадаг, һуралсалай зүжэгтэ наададаг һэн. Ирагуу һайхан шанга хоолойтой, тодо һайн үгэ хэлэлгын оньhотой, бэеэрээшье салигар үндэр бэетэй бэлэй.
Багшанарынь драматическа зүжэгшэнэй ялас гэмэ ерээдүйтэй гэжэ хэлэдэг һэн. Харин шалгалта гарахадаа, ёһотой дуушанай хоолойтой гэжэ элирүүлэгдэһэн байна, мэргэжэлтэд тэрэнэй хоолойнь дэлисэ үргэн, онсо шанга драматическа тенор гэжэ тодоруулһан юм. Дуунай оньhо мүлихэ хэшээлнүүдтэ ябадаг бэлэй. Дүй дүршэлтэй дуунай багша Н. В. Владимирский, хүгжэмшэн П. М. Берлинский гэгшэд залуу буряад дуушадтай, тэрэ тоодо Ивантай олон хэшээл үнгэргэhэн юм.
Хүгжэмэй талаар бэлигэйнгээ, тон ажалша абари зангайнгаа, дүй дүршэлтэй, мэргэжэлтэ багшанарайнгаа ашаар оройдоол жэл үлүү хэшээлнүүдэй удаа «Баяр» гэжэ хүгжэмтэ драмын нилээд орёохон дүрэ гүйсэдхэhэн байна.
Удаань «Эржэн» гэжэ хүгжэмтэ драмада, «Энхэ-Булад баатар» оперодо наадаа. Оперын гуримай ёhоор, доторойнь утаhаар Энхэ баатарай дүрэ тус зүжэгтэ гол hуури эзэлээ. М. Фролов хүгжэмшэн энэ дүрэ бэшэхэдээ, И. Батуринай хоморой hайхан хоолойн онсо шэнжэнүүдые хараадаа абан бэшэhэн гэдэг.
И. Маторин скрипач-концертмейстер иигэжэ хөөрэдэг hэн: «Маркиан Фролов буряадай дуушадые шагнажа үзэхэдөө, Батуринай хоолойн шангыень, hайханииень онсо гайхан тэмдэглэhэн байдаг».
Н. К. Петрова, тус зүжэгтэ сугтаа наадаhан зүжэгшэн, иигэжэ дурсадаг hэн: «Манда бултандамнай ехэ hониншье, хүндэхэншье байдаг hэн, ехэ эбтэй, Буряад-Монгол ороной залуу зүжэгшэд бүхы хүсэлнүүдээ дүүрэн бэелүүлхэеэ оролдодог байhамнай манда туhалдаг hэн. Сугтаа наададаг Ваня Батуринай, хэды хүгжэмэй, зүжэгшын ехэ бэлигтэйшье hаа, аргагүй ажалша, тон ехээр хүдэлдэг, журамтай, ямаршье даабарида ехэ харюусалгатайгаар хандадаг байhыень hанадагби. Тайзан дээрэ гарахын урда бэеэ хам суглуулжа шададаг хүн байhан юм. Ажабайдалдаа сэхэ, сагаан сэдьхэлтэй, ходо туhалхаар бэлэн нүхэр юм hэн. Театрайхид тэрээндэ ехэ дуратай бэлэй, тиигээд юрынхеэр Ваня гэжэ нэрлэдэг hэн».
1940 оной октябриин 20-до «Энхэ-Булад баатар» зүжэг Москвада Буряад-монгол соёлой түрүүшын Арбан хоногые нээhэн түүхэтэй. Москвагайхид зүжэгые тон hайнаар угтажа абаа. И. Батурин Энхын дүрэ бэелүүлхын түлөө юрын, тиигээд зүб дуулаха хэмжээ (тон) олоо, тайзан дээрэ арадай баатарай ёhотой дүрэ мүндэлүүлээ гэжэ шүүмжэлэгшэд тэмдэглэhэн байха. Залуу дуушан "Ажалдаа шалгарһанай түлөө"гэһэн медаляар шагнагдаһан юм.
Буряад-монгол оперо болон баледэй театрай тайзан дээрэ Иван Батурин классическа болон буряад зүжэгүүдтэ хабаадажа, нилээд олон hайхан дүрэнүүдые мүндэлүүлэлжэ үрдеэ. Тэрэ хадаа оперно тайзан дээрэшье, тусхай тоглолтонуудташье хабаададаг hэн. Оперно аринуудые, буряад, ород арадай дуунуудые, романснуудые дууладаг байгаа. И. Батуринай бэлигынь бүри ехээр хүгжэжэ, богонихон хугасаа соо хоолойнь ехэ уян нугархай, уран hайхан маягтай болоhон юм. Теэд дайн эхилшоо бэлэй даа.
И. Н. Батурин броньhоо сүлөөлүүлжэ, һайн дураараа фронтдо ошоhон юм. Сэрэгэй албан тухайнь мэдээсэл үгы шахуу. Тэрэ Орловско можын Городище, Жидкое, Знаменское нютагуудые сүлөөлхэдэ хабаадалсаhан. Эндэ баатарай үхэлөөр Иван Батурин унаhан юм.
Знаменское нютагай Соёлой байшангай дэргэдэ эндэ болоhон байлдаануудта унаhан сэрэгшэдэй хүшөө бии. Мраморно хүшөөдэ Эхэ Оронойнгоо түлөө ами наhаяа үгэhэн 93 сэрэгшэдэй нэрэнүүд алтан үзэгөөр hиилэгдэнхэй. Тэдэнэй тоодо Иван Батуринай нэрэ бэшээтэй.
Иван Никитович Батурин Буряад-Монголой АССР-эй Хори нютагта 1918 ондо түрэһэн намтартай. Һургуулида һуража байха үеһѳѳ эхилээд, уралалаар һонирходог болоһон, уран һайханай бүлгэмдэ хабаадагша, театрай, дуунай дугылангуудта ябадаг байhан юм. Хориин долоон жэлэй һургуули дүүргэхэдээ, дунда мэргэжэлэй театральна-хүгжэмэй hургуулида орохо гэжэ шиидэнхэй байжа, 1936 ондо энэл hургуулидаа ороһон юм. Батурин театральна таһагта һурадаг, һуралсалай зүжэгтэ наададаг һэн. Ирагуу һайхан шанга хоолойтой, тодо һайн үгэ хэлэлгын оньhотой, бэеэрээшье салигар үндэр бэетэй бэлэй.
Багшанарынь драматическа зүжэгшэнэй ялас гэмэ ерээдүйтэй гэжэ хэлэдэг һэн. Харин шалгалта гарахадаа, ёһотой дуушанай хоолойтой гэжэ элирүүлэгдэһэн байна, мэргэжэлтэд тэрэнэй хоолойнь дэлисэ үргэн, онсо шанга драматическа тенор гэжэ тодоруулһан юм. Дуунай оньhо мүлихэ хэшээлнүүдтэ ябадаг бэлэй. Дүй дүршэлтэй дуунай багша Н. В. Владимирский, хүгжэмшэн П. М. Берлинский гэгшэд залуу буряад дуушадтай, тэрэ тоодо Ивантай олон хэшээл үнгэргэhэн юм.
Хүгжэмэй талаар бэлигэйнгээ, тон ажалша абари зангайнгаа, дүй дүршэлтэй, мэргэжэлтэ багшанарайнгаа ашаар оройдоол жэл үлүү хэшээлнүүдэй удаа «Баяр» гэжэ хүгжэмтэ драмын нилээд орёохон дүрэ гүйсэдхэhэн байна.
Удаань «Эржэн» гэжэ хүгжэмтэ драмада, «Энхэ-Булад баатар» оперодо наадаа. Оперын гуримай ёhоор, доторойнь утаhаар Энхэ баатарай дүрэ тус зүжэгтэ гол hуури эзэлээ. М. Фролов хүгжэмшэн энэ дүрэ бэшэхэдээ, И. Батуринай хоморой hайхан хоолойн онсо шэнжэнүүдые хараадаа абан бэшэhэн гэдэг.
И. Маторин скрипач-концертмейстер иигэжэ хөөрэдэг hэн: «Маркиан Фролов буряадай дуушадые шагнажа үзэхэдөө, Батуринай хоолойн шангыень, hайханииень онсо гайхан тэмдэглэhэн байдаг».
Н. К. Петрова, тус зүжэгтэ сугтаа наадаhан зүжэгшэн, иигэжэ дурсадаг hэн: «Манда бултандамнай ехэ hониншье, хүндэхэншье байдаг hэн, ехэ эбтэй, Буряад-Монгол ороной залуу зүжэгшэд бүхы хүсэлнүүдээ дүүрэн бэелүүлхэеэ оролдодог байhамнай манда туhалдаг hэн. Сугтаа наададаг Ваня Батуринай, хэды хүгжэмэй, зүжэгшын ехэ бэлигтэйшье hаа, аргагүй ажалша, тон ехээр хүдэлдэг, журамтай, ямаршье даабарида ехэ харюусалгатайгаар хандадаг байhыень hанадагби. Тайзан дээрэ гарахын урда бэеэ хам суглуулжа шададаг хүн байhан юм. Ажабайдалдаа сэхэ, сагаан сэдьхэлтэй, ходо туhалхаар бэлэн нүхэр юм hэн. Театрайхид тэрээндэ ехэ дуратай бэлэй, тиигээд юрынхеэр Ваня гэжэ нэрлэдэг hэн».
1940 оной октябриин 20-до «Энхэ-Булад баатар» зүжэг Москвада Буряад-монгол соёлой түрүүшын Арбан хоногые нээhэн түүхэтэй. Москвагайхид зүжэгые тон hайнаар угтажа абаа. И. Батурин Энхын дүрэ бэелүүлхын түлөө юрын, тиигээд зүб дуулаха хэмжээ (тон) олоо, тайзан дээрэ арадай баатарай ёhотой дүрэ мүндэлүүлээ гэжэ шүүмжэлэгшэд тэмдэглэhэн байха. Залуу дуушан "Ажалдаа шалгарһанай түлөө"гэһэн медаляар шагнагдаһан юм.
Буряад-монгол оперо болон баледэй театрай тайзан дээрэ Иван Батурин классическа болон буряад зүжэгүүдтэ хабаадажа, нилээд олон hайхан дүрэнүүдые мүндэлүүлэлжэ үрдеэ. Тэрэ хадаа оперно тайзан дээрэшье, тусхай тоглолтонуудташье хабаададаг hэн. Оперно аринуудые, буряад, ород арадай дуунуудые, романснуудые дууладаг байгаа. И. Батуринай бэлигынь бүри ехээр хүгжэжэ, богонихон хугасаа соо хоолойнь ехэ уян нугархай, уран hайхан маягтай болоhон юм. Теэд дайн эхилшоо бэлэй даа.
И. Н. Батурин броньhоо сүлөөлүүлжэ, һайн дураараа фронтдо ошоhон юм. Сэрэгэй албан тухайнь мэдээсэл үгы шахуу. Тэрэ Орловско можын Городище, Жидкое, Знаменское нютагуудые сүлөөлхэдэ хабаадалсаhан. Эндэ баатарай үхэлөөр Иван Батурин унаhан юм.
Знаменское нютагай Соёлой байшангай дэргэдэ эндэ болоhон байлдаануудта унаhан сэрэгшэдэй хүшөө бии. Мраморно хүшөөдэ Эхэ Оронойнгоо түлөө ами наhаяа үгэhэн 93 сэрэгшэдэй нэрэнүүд алтан үзэгөөр hиилэгдэнхэй. Тэдэнэй тоодо Иван Батуринай нэрэ бэшээтэй.