Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Бадмаев Цыден-Еши
- Буряадай АССР-эй арадай зүжэгшэн (1973)
- Залуушуул болон оюутадай Бүхэдэлхэйн III нааданай уласхоорондын мүрысѳѳндэ илагша (Берлин, 1971)
- Ажалай Улаан Тугай орденоор хоёр дахин шагнагдаһан
- Буряадай түрүүшын классическа уянгата хатар гүйсэдхэгшэ
Цыден-Еши Бадмаев Буряад-Монголой АССР-эй Загарайн аймагай Шэбэр нютагта 1922 оной сентябриин 5-да түрэhэн байха юм.
«Цыден Еши Бадмаев буряадай хатарай түүхэдэ эгээн түрүүн гүнзэгы, бодото дээрээ хүнэй досоохиие харуулһан дүрэнүүдые мүндэлүүлээ; буряад харагшадые эгээ түрүүн эрэ хүнэй классическа хатартай танилсуулаа. Тон hайнаар классическа адажио болон вариацинуудые хатарна» (И. М. Хабаева, «Буряад баледэй зүжэгшэд», 1959 он)
1943 онhоо эхилээд бүхы баледүүдэй гол роль гүйсэдхэгшэдые харахада, зүжэг бүхэндэ Бадмаев хатарhан байха: 1943 ондо «Бахчисарайский фонтан» соо Вацлав, 1944 ондо «Тщетная предосторожность» соо Колен; 1947 ондо — «Корсар» соо Конрад; 1948 ондо «Лебединое озеро» соо Зигфрид; 1949 ондо «Штраусиана» соо Шүлэгшэн; 1949 ондо «Коппелия» соо Франц; 1953 ондо «Лауренсия» соо Фрондосо; 1954 ондо «Эсмеральда» соо Феб де Шатопер; 1955 ондо «Шурале» соо Баатар; 1956 ондо «Свет над долиной» соо Евгений; 1957 ондо «Спящая красавица» соо принц Дезире; 1958 ондо «Жизель» соо Альберт; 1958 ондо — «Во имя любви» соо Зоригто; 1959 ондо «Ангар дүүхэй» соо Енисей.
Бага наhанhаа хатарха дуратай байhан юм. Эдир наhандаа Серовой нэрэмжэтэ соёлой байшангай уран hайханай дугыланда ябадаг бэлэй. 1937 ондо Москваhаа ерэhэн мэдээжэ, дүй дүршэлтэй хатарай багша Михаил Сергеевич Арсеньев тэрэнэй бэлигые сэгнэжэ абаhан юм. 1939 ондо Буряад-Монгол хүгжэмтэ-драматическа театрай байгуулагдахада, түрүүшын балетнэ бүлэг бии болоhон байна. Тэрэ тоодо эгээл түрүүшын хатаршадай дунда hаяхан дунда мэргэжэлэй hургуулиин драматическа таhаг дүүргэhэн хатаршад Т. Гергесова, А. Тогоноева, С. Очиров, Ф. Иванов гэгшэд, уран hайханай бүлгэмүүдhээ абтаhан В. Преловский, Н. Кондрашкин, Е. Баргуева, С. Доржиев, И. Бадмажапов, мүн арбан долоотой Цыден-Еши Бадмаев гэгшэд байhан.
1940 ондо бэлигтэй хатаршан Москвада үнгэрхэ буряад уралалай түрүүшын Арбан хоногой хабаадагшадай бүридэлдэ ороhон юм. М. С. Арсеньевэй хүтэлбэри доро тэрэнэй тон нарин ажалай ашаар хатарайнь онол арга, дүрэ харуулха шадабаринь мүлигдэжэ, түрүүшын үрэ дүнгүүд гаража ерэhэн. 1941 ондо Цыден Бадмаев, Иван Бадмажапов, Юлия Семёнова, Мария Шалтыкова, Анна Тогоноева, Константин Шаракшинов болон Агния Жигжитова гэгшэдтэй хамта баледэй хубиин хатаршадай бүлэгтэ ороhон байдаг. Дайнай үедэ буряад зүжэгшэд, тэрэ тоодо Цыден-Еши Бадмаев, фронт гаража, сэрэгшэдтэ концерт наада харуулдаг hэн.
1943 ондо театр түрүүшынхиеэ Б. Асафьевай «Бахчисарайский фонтан» гэhэн классическа балет табиhан түүхэтэй. Зүжэг тайзан дээрэ гүлмэрхэн залуу, уян нариихан Вацлав (Цыден-Еши Бадмаев) Мария (Мария Шалтыкова) хоёрой хатарhаа эхилнэ. Буряад харагша иигэжэ анха түрүүшынхиеэ классическэ хатартай танилсаhан юм. Бадмаев классическа баледэй дүрэ ямар гээшэб гэжэ эгээн түрүүн харуулhан. Тэрэнэй онсо шэнжэнь хадаа ехэ түргэн, хүнгэнөөршье хатардаг hэн, салигар, уян нуграхай бэетэй. 40-өөд онуудай театрта баледэй эрхим түрүүшын гүйсэдхэгшэ боложо үгэhэн байна.
Цыден-Еши Бадмаевай хабаадаhан зүжэг бүхэн марташагүйгөөр үнгэрдэг бэлэй. Онсо бэлигтэй хатаршан харуулжа байhан дүрэ соогоо шэнгэшэдэг, тэрэнэйнгээ ажабайдалда бүхы бэеэрээ орошодог, тиихэдэнь суг хатарhан хүндэнь үйлэеэ дүүрэнээр ойлгоходонь хүнгэн байдаг hэн. Бадмаевтай тэрэ үеын хубиин хатаршад, тэрэ тоодо Лариса Сахьянова хатарха дуратай hэн.
1948 ондо Цыден-Еши Бадмаевта Буряадай АССР-эй габьяата зүжэгшын нэрэ зэргэ олгогдоhон юм. 1950-1951 онуудта Ц-Е. Бадмаев Л. Сахьянова хоёр СССР-эй Ехэ театрай дэргэдэхи Москвагай дунда мэргэжэлэй хатарай hургуулида М. М. Леонтьева, В. А. Преображенский гэжэ баледэй багшанарта мэргэжэлээ дээшэлүүлжэ hураhан байнад.
1951 ондо эдэл бэлигтэй хоёр Буряад орониие Берлиндэ үнгэрhэн гурбадахи Бүхэдэлхэйн залуушуул болон оюутадай нааданда түлөөлжэ, Ц.-Е. Бадмаевай табиhан буряадай түрүүшын хоёр хүнэй хатарнуудые: «Жаргалтай залуу наhан», «Баяр», «Залуушуулай хатар» гүйсэдхэhэн байна. Эдэ болон бэшэшье хубиин хатарнуудые нааданай дүүрэhэнэй удаа Германиин хотонуудаар ябажа харуулhан юм.
Москвада үнгэрһэн буряад уралалай болон уран зохёолой хоёрдохи Арбан хоногой урда Бадмаевта Ж. Батуевай «Во имя любви» гэhэн балет соо Зоригтын парти, Л. Книппер Б. Ямпилов хоёрой «Ангар дүүхэй» гэhэн зүжэг соо Енисейн дүрэнүүдые харуулхыень даалгагдаhан байгаа. Эдэ дүрэнүүдые Цыден-Еши Бадмаев ялас гэмээр гүйсэдхэжэ, лирическэ хатаршанай дүй дүршэл үшөө дахин баталhан юм.
1956 ондо хатар найруулагша Цыден-Еши Бадмаев «Вальпургиева ночь» зүжэг, 1959 ондо «Эсмеральда» зүжэг табиhан. 1962 оной майн дулаахан үдэшэ «буряад баледэй түрүүшын принц» ехэ тайзан дээрэ hүүлшынхиеэ хатарhан байна. Һүүлшынхиеэ «Лебединое озеро» хатархадаа, театрайнгаа хун шубуудые наададаг дүрбэн хатаршадтайнь Лариса Сахьяноватай, Ольга Коротковатай, Роза Зингероватай, Энгельсина Кондратьеватай — бултантайнь хатаржа гараhан юм. Ехэ дулаахан үгэнүүдэй хэлэгдэхэдэ, харагшад уяран hуугаа бэлэй.
Баледэй зүжэгшэн яажа хатаргүйгөөр байхаб даа? Театрhаа ябаашье hаа, Ц.-Е. Бадмаев «Байгал» гэһэн дуун болон хатарай хамтаралай захирал боложо хүдэлөө, Улаан-Баатарта хатар найруулагшаар ажаллаа. Тиихэ үедөө өөрынгөө тусхай тоглолто табиха гэжэ түсэблэжэ эхилээ. Мария Шестаковагай зурагаар хатартаа хубсаһа өөрөө оёжо, өөрөө хатар бүхэнөө зохёоһон байна.
Тиигэжэ тусхай театр шэнги программа мүндэлһэн юм. Хатартаа бүхы сэдьхэлээ зорюулдаг һэн тулань, «Дэлхэйн арадуудай хатар» гэһэн т оглолтыень харагшад ехэ дуратайгаар угтадаг һэн.
Һүүлдэ Бадмаев энэл тоглолтотойгоо олон гүрэнүүдээр — Монгол, Венгри, Куба, Греци, Энэдхэг, Финлянди, Непал, Бангладеш, Судан, Танзани — ябаһан юм. Бадмаевай өөрынь, мүн СССР-эй хатар найруулагшадай табиһан хэдэн мэдээжэ хатарнуудые нэрлэбэл: «Баяр», «Сиртаки», «Наездники («Эмээл моритон») «В джунглях», «Юность», «Енька».
Зүжэгшэнэй бэлигэй үшөө нэгэ тала гэбэл, кинодо наададаж байгуулhан дүрэнүүд тухайнь хэлэхэ хэрэгтэй. Тэрэ хадаа «Последний год беркута», «Не имеющий чина», «В ночь лунного затмения» гэһэн фильмнүүдтэ наадаһан юм. «Последний год беркута» гэһэн фильм соо Бадмаев бөөгэй дүрэ харуулжа, Ази, Африка болон Урда Америкын гүрэнүүдэй Уласхоорондын кингой V ехэ нааданда хабаадаһан юм (Ташкент, 1978).
«Цыден Еши Бадмаев буряадай хатарай түүхэдэ эгээн түрүүн гүнзэгы, бодото дээрээ хүнэй досоохиие харуулһан дүрэнүүдые мүндэлүүлээ; буряад харагшадые эгээ түрүүн эрэ хүнэй классическа хатартай танилсуулаа. Тон hайнаар классическа адажио болон вариацинуудые хатарна» (И. М. Хабаева, «Буряад баледэй зүжэгшэд», 1959 он)
1943 онhоо эхилээд бүхы баледүүдэй гол роль гүйсэдхэгшэдые харахада, зүжэг бүхэндэ Бадмаев хатарhан байха: 1943 ондо «Бахчисарайский фонтан» соо Вацлав, 1944 ондо «Тщетная предосторожность» соо Колен; 1947 ондо — «Корсар» соо Конрад; 1948 ондо «Лебединое озеро» соо Зигфрид; 1949 ондо «Штраусиана» соо Шүлэгшэн; 1949 ондо «Коппелия» соо Франц; 1953 ондо «Лауренсия» соо Фрондосо; 1954 ондо «Эсмеральда» соо Феб де Шатопер; 1955 ондо «Шурале» соо Баатар; 1956 ондо «Свет над долиной» соо Евгений; 1957 ондо «Спящая красавица» соо принц Дезире; 1958 ондо «Жизель» соо Альберт; 1958 ондо — «Во имя любви» соо Зоригто; 1959 ондо «Ангар дүүхэй» соо Енисей.
Бага наhанhаа хатарха дуратай байhан юм. Эдир наhандаа Серовой нэрэмжэтэ соёлой байшангай уран hайханай дугыланда ябадаг бэлэй. 1937 ондо Москваhаа ерэhэн мэдээжэ, дүй дүршэлтэй хатарай багша Михаил Сергеевич Арсеньев тэрэнэй бэлигые сэгнэжэ абаhан юм. 1939 ондо Буряад-Монгол хүгжэмтэ-драматическа театрай байгуулагдахада, түрүүшын балетнэ бүлэг бии болоhон байна. Тэрэ тоодо эгээл түрүүшын хатаршадай дунда hаяхан дунда мэргэжэлэй hургуулиин драматическа таhаг дүүргэhэн хатаршад Т. Гергесова, А. Тогоноева, С. Очиров, Ф. Иванов гэгшэд, уран hайханай бүлгэмүүдhээ абтаhан В. Преловский, Н. Кондрашкин, Е. Баргуева, С. Доржиев, И. Бадмажапов, мүн арбан долоотой Цыден-Еши Бадмаев гэгшэд байhан.
1940 ондо бэлигтэй хатаршан Москвада үнгэрхэ буряад уралалай түрүүшын Арбан хоногой хабаадагшадай бүридэлдэ ороhон юм. М. С. Арсеньевэй хүтэлбэри доро тэрэнэй тон нарин ажалай ашаар хатарайнь онол арга, дүрэ харуулха шадабаринь мүлигдэжэ, түрүүшын үрэ дүнгүүд гаража ерэhэн. 1941 ондо Цыден Бадмаев, Иван Бадмажапов, Юлия Семёнова, Мария Шалтыкова, Анна Тогоноева, Константин Шаракшинов болон Агния Жигжитова гэгшэдтэй хамта баледэй хубиин хатаршадай бүлэгтэ ороhон байдаг. Дайнай үедэ буряад зүжэгшэд, тэрэ тоодо Цыден-Еши Бадмаев, фронт гаража, сэрэгшэдтэ концерт наада харуулдаг hэн.
1943 ондо театр түрүүшынхиеэ Б. Асафьевай «Бахчисарайский фонтан» гэhэн классическа балет табиhан түүхэтэй. Зүжэг тайзан дээрэ гүлмэрхэн залуу, уян нариихан Вацлав (Цыден-Еши Бадмаев) Мария (Мария Шалтыкова) хоёрой хатарhаа эхилнэ. Буряад харагша иигэжэ анха түрүүшынхиеэ классическэ хатартай танилсаhан юм. Бадмаев классическа баледэй дүрэ ямар гээшэб гэжэ эгээн түрүүн харуулhан. Тэрэнэй онсо шэнжэнь хадаа ехэ түргэн, хүнгэнөөршье хатардаг hэн, салигар, уян нуграхай бэетэй. 40-өөд онуудай театрта баледэй эрхим түрүүшын гүйсэдхэгшэ боложо үгэhэн байна.
Цыден-Еши Бадмаевай хабаадаhан зүжэг бүхэн марташагүйгөөр үнгэрдэг бэлэй. Онсо бэлигтэй хатаршан харуулжа байhан дүрэ соогоо шэнгэшэдэг, тэрэнэйнгээ ажабайдалда бүхы бэеэрээ орошодог, тиихэдэнь суг хатарhан хүндэнь үйлэеэ дүүрэнээр ойлгоходонь хүнгэн байдаг hэн. Бадмаевтай тэрэ үеын хубиин хатаршад, тэрэ тоодо Лариса Сахьянова хатарха дуратай hэн.
1948 ондо Цыден-Еши Бадмаевта Буряадай АССР-эй габьяата зүжэгшын нэрэ зэргэ олгогдоhон юм. 1950-1951 онуудта Ц-Е. Бадмаев Л. Сахьянова хоёр СССР-эй Ехэ театрай дэргэдэхи Москвагай дунда мэргэжэлэй хатарай hургуулида М. М. Леонтьева, В. А. Преображенский гэжэ баледэй багшанарта мэргэжэлээ дээшэлүүлжэ hураhан байнад.
1951 ондо эдэл бэлигтэй хоёр Буряад орониие Берлиндэ үнгэрhэн гурбадахи Бүхэдэлхэйн залуушуул болон оюутадай нааданда түлөөлжэ, Ц.-Е. Бадмаевай табиhан буряадай түрүүшын хоёр хүнэй хатарнуудые: «Жаргалтай залуу наhан», «Баяр», «Залуушуулай хатар» гүйсэдхэhэн байна. Эдэ болон бэшэшье хубиин хатарнуудые нааданай дүүрэhэнэй удаа Германиин хотонуудаар ябажа харуулhан юм.
Москвада үнгэрһэн буряад уралалай болон уран зохёолой хоёрдохи Арбан хоногой урда Бадмаевта Ж. Батуевай «Во имя любви» гэhэн балет соо Зоригтын парти, Л. Книппер Б. Ямпилов хоёрой «Ангар дүүхэй» гэhэн зүжэг соо Енисейн дүрэнүүдые харуулхыень даалгагдаhан байгаа. Эдэ дүрэнүүдые Цыден-Еши Бадмаев ялас гэмээр гүйсэдхэжэ, лирическэ хатаршанай дүй дүршэл үшөө дахин баталhан юм.
1956 ондо хатар найруулагша Цыден-Еши Бадмаев «Вальпургиева ночь» зүжэг, 1959 ондо «Эсмеральда» зүжэг табиhан. 1962 оной майн дулаахан үдэшэ «буряад баледэй түрүүшын принц» ехэ тайзан дээрэ hүүлшынхиеэ хатарhан байна. Һүүлшынхиеэ «Лебединое озеро» хатархадаа, театрайнгаа хун шубуудые наададаг дүрбэн хатаршадтайнь Лариса Сахьяноватай, Ольга Коротковатай, Роза Зингероватай, Энгельсина Кондратьеватай — бултантайнь хатаржа гараhан юм. Ехэ дулаахан үгэнүүдэй хэлэгдэхэдэ, харагшад уяран hуугаа бэлэй.
Баледэй зүжэгшэн яажа хатаргүйгөөр байхаб даа? Театрhаа ябаашье hаа, Ц.-Е. Бадмаев «Байгал» гэһэн дуун болон хатарай хамтаралай захирал боложо хүдэлөө, Улаан-Баатарта хатар найруулагшаар ажаллаа. Тиихэ үедөө өөрынгөө тусхай тоглолто табиха гэжэ түсэблэжэ эхилээ. Мария Шестаковагай зурагаар хатартаа хубсаһа өөрөө оёжо, өөрөө хатар бүхэнөө зохёоһон байна.
Тиигэжэ тусхай театр шэнги программа мүндэлһэн юм. Хатартаа бүхы сэдьхэлээ зорюулдаг һэн тулань, «Дэлхэйн арадуудай хатар» гэһэн т оглолтыень харагшад ехэ дуратайгаар угтадаг һэн.
Һүүлдэ Бадмаев энэл тоглолтотойгоо олон гүрэнүүдээр — Монгол, Венгри, Куба, Греци, Энэдхэг, Финлянди, Непал, Бангладеш, Судан, Танзани — ябаһан юм. Бадмаевай өөрынь, мүн СССР-эй хатар найруулагшадай табиһан хэдэн мэдээжэ хатарнуудые нэрлэбэл: «Баяр», «Сиртаки», «Наездники («Эмээл моритон») «В джунглях», «Юность», «Енька».
Зүжэгшэнэй бэлигэй үшөө нэгэ тала гэбэл, кинодо наададаж байгуулhан дүрэнүүд тухайнь хэлэхэ хэрэгтэй. Тэрэ хадаа «Последний год беркута», «Не имеющий чина», «В ночь лунного затмения» гэһэн фильмнүүдтэ наадаһан юм. «Последний год беркута» гэһэн фильм соо Бадмаев бөөгэй дүрэ харуулжа, Ази, Африка болон Урда Америкын гүрэнүүдэй Уласхоорондын кингой V ехэ нааданда хабаадаһан юм (Ташкент, 1978).