Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Бальжанов Цырендоржо
- Буряад Уласай Гүрэнэй шангай хоёр дахин лауреад
- Чингисхаанай орденоор шагнагдагша
- Елена Гура (Польша) хотодо үнгэрһэн Уласхоорондын театральна фестиваль-нааданай лауреад
- «А. П. Чехов – XXI зуун жэл» гэһэн Уласхоорондын театральна нааданай Гран-При шагналда хүртэгшэ (Монгол орон, 2004 он)
- Буряадай АССР-эй габьяата зүжэгшэн
- Ород Уласай уралалай габьяата ажал ябуулагша
- Философиин (гүн ухаанай) эрдэмэй кандидат
Цырендоржо Бальжанов 1953 оной июниин 6-да Яруунын аймагта түрэһэн. Зүжэг найруулан табигша, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреад, гүн ухаанай эрдэмэй кандидат Цырендоржо Бальжановай нэрэ соло Буряад оронһоо гадна Ород гүрэн доторхи театрта хабаатай оршон тойрондо үргэнөөр мэдээжэ болонхой. Бальжановай тон түрүүшын найруулга гэбэл 1989 ондо А. Кимэй зохёолоор табигдаһан «Саран хүхын уйлал» гэһэн зүжэг һэн. Тэрэнэй удаа Б. Эрдынеев Р. Бадмаев хоёрой найруулгаар «Дамдин лама» гэһэн зүжэг табигдажа, тэрээн соо 1930-аад онуудаар буддын шажанай лама санаартанда тохёолдоһон хамалган-хашалганай гашуудалта темэ анха түрүүшынхиеэ бодхоогдоо. Тус зүжэг 1990 ондо Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэһэн.
Тэрэ зохёохы ажал ябуулгынгаа һүүлшын жэлнүүдтэ Б. Гавриловай «Чингисхаан» зүжэгөөр үргэн дэлисэтэйгээр табиһан найруулгань онсо һуури эзэлнэ гэхээр. Энэ зүжэгынь Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреадай нэрэдэ хүртэжэ, Эрхүү хотодо үнгэрһэн можо, нютагууд хоорондын «Сибирский транзит» (Сибириин залгаа аян) гэһэн нааданда оруулагдажа, эрхим зүжэгүүдэй тоодо оруулагдаа. Мүн Улаан-Баатарта (Монгол орон) үнгэргэгдэһэн Монгол туургатанай театрнуудай Уласхоорондын нааданда Ц. Бальжановай найруулһан зүжэгүүд үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Б. Гавриловай зохёолнуудаар тэрэнэй найруулан табиһан «Чингисхаан», «Эртэ урдын ёһо заншалаар» гэһэн зүжэгүүдынь лауреадуудай нэрэ зэргэдэ хүртэһэн габьяатай. Тус бүтээлнүүдэйнгээ түлөө Ц. Бальжанов Монгол Уласай ехэ хайрада — Чингисхаанай ордендо хүртэнэ.
А. П. Чеховэй «Хайлгана» гэжэ зүжэгые Ц. Бальжановай найруулан табихада, Москвагай мэдээжэ шүүмжэлэгшэ И. Г. Мягкова «Энэ зүжэг театрай хэмжүүр үргөө...» гэжэ магтаһан, мүн Монгол орондо үнгэрһэн «А. П. Чехов — XXI зуун жэл» гэһэн нааданда харуулагдаад, «Гран-при» шагналда хүртэжэ, мүрысөөнэй бүхы дүрбэн шэглэлнүүдээр эрхим гэгдэн урдалба.
2005 ондо Красноярск хотодо можо, нютагууд хоорондын 5-дугаар «Сибириин залгаа аян» наадан үнгэргэгдэбэ. Мэргэжэлтэ шүүгшэдэй харалгын дүнгөөр Б. Брехтын «Һохор сагаанай сэнтэй сэдьхэлэй дуун» гэһэн зүжэгөөр Ц. Бальжановай табиһан найруулга нааданай түсэбтэ оруулагдажа, дипломантын зэргэдэ хүртэбэ. 2006 оной июнь һарада тэрэнэй «Чингисхаан», «Бальжан хатан», тиихэдэ тэрэ үедэ театрта табигдажа байһан «Түрын дүхэриг» гэһэн зүжэгүүд Уласхоорондын «Алтаргана-2006» нааданда соёлой түлэбөөр шэлжүүлэгдэн хабаадаа.
2010 ондо Москва хотын Мейерхольдын түбтэ «Гэгээрэлэй зам» гэһэн зүжэг-зальбаралынь Бүхэроссиин театрнуудай «Алтан баг» нааданай үмэнэ харуулагдаа. «Маска плюс» харалгада тус зүжэг «Russian case» хэмжээнэй репетуарта оруулагдажа, театр шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн юм. Зүжэгые зохёон табигшад Ц. Бальжанов ба А. Вязниковцев гэгшэд буряадай уран зохёолой гайхамшаг хүшөө болохо Эрдэни-Хайбзан Гальшиин (1855-1915) «Бэлигүүн толи» гэһэн судар соохи буддын шажанай лама багшанарай сэсэн мэргэн бодолнуудые бүтээлэйнгээ гол удхада бариһан байна. Тус ном болбол буряад зоной будаадын шажанай номнолые баримталан ажаһуулгын ёһо гуримта заабаринуудай согсолбори гэхээр. Зүжэгшэнэй доторой байдалые будаадын мэгзэм тарнинуудтай холбон үндэһэлүүлһэн һорилгын (психотренинг) байгууламжаар уласхоорондын үнэмшэлгэтэй Ц. Бальжанов тон өөрсэ театрай үйлэ — зүжэг-зальбарал харагшадта дурадхаа. Энэ бүгэдээр театрай шэнэ шэглэлэй үндэһэ һуури «Буряадай театрай урлиг соёлдо буддын шажанай үлээһэн баялиг» гэһэн түлэбөөр бэелүүлэгдэжэ, Буряад ороной соёлой онсо шэнжэ хурсаар зураглагдан, аяншалагшадай һонирхол һэдэбыень өөһэд руугаа татан абажа, дэлхэйн хэмжээнэй соёл урлигай үйлэ хэрэгүүдтэ хам оролсоһониинь элитэ.
Угсаата арадайнгаа ёһо заншалнуудые һэргээхэ хэрэгтэ тон түрүүлэн габшагай оролсоһон зоной нэгэн байһаниинь Ц. Бальжановай онсо нэгэ габьяань юм. Тэрэнэй найруулгаар Буряадай драмын театрай тайзан дээрэ анха түрүүшынхиеэ Сагаан һарада зорюулагдаһан Сагаалганай найр зугаата зүжэг табигдаһан. Тэрэ сагһаа хойшо манай республикын дэбисхэр дээрэ ажаһуудаг олон яһатанай түлөөлэгшэд өөһэд өөһэдынгөө угсаата һайндэрнүүдэй наадые энэ жэшээ даган үнгэргэдэг заншалтай болоһон.
Үргэн хэмжээтэ хараа бодолынь, зүжэгүүдэйнгээ удхые өөрсэ аргаар харуулжа, һанаашалһан, зориһоноо бүрин түгэс тухандань хүргэжэ шададагынь Ц. Бальжановай ямар хэмжүүрэй найруулан табигша байһыень тодоор харуулна. Ц. Бальжановай Ород болон хари гүрэнүүдэй арадуудай дундахи харилсаа холбоое үргэдхэлсэхэ хэрэгтэ ехэхэн хубитаяа оруулжа байдагынь арсашагүй. Москва хото руу театрайнгаа ахамад найруулагшын тушаалтай гастролеор амжалтатай ябалгань, Уласхоорондын (Брест, Белорусси) театрнуудай «Сагаан Вежа» Ницца (Франци) наадануудта хабаадалгань Ц. Бальжановай даажа ябаһан уялгаяа дээгүүр бүтээжэ ябаһыень гэршэлнэ. Тэрэнэй зүжэглэлтэ уран бүтээлнүүд Шэтын, Эрхүүгэй, Саха-Яхадай, Хальмагай, Монголой, Польшын театрнуудай тайзан дээгүүр табигдажа, буряадай драматическа театрай нюур шарайн үнэмшэлгэ болон суурхаа.
Тэрэ зохёохы ажал ябуулгынгаа һүүлшын жэлнүүдтэ Б. Гавриловай «Чингисхаан» зүжэгөөр үргэн дэлисэтэйгээр табиһан найруулгань онсо һуури эзэлнэ гэхээр. Энэ зүжэгынь Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреадай нэрэдэ хүртэжэ, Эрхүү хотодо үнгэрһэн можо, нютагууд хоорондын «Сибирский транзит» (Сибириин залгаа аян) гэһэн нааданда оруулагдажа, эрхим зүжэгүүдэй тоодо оруулагдаа. Мүн Улаан-Баатарта (Монгол орон) үнгэргэгдэһэн Монгол туургатанай театрнуудай Уласхоорондын нааданда Ц. Бальжановай найруулһан зүжэгүүд үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Б. Гавриловай зохёолнуудаар тэрэнэй найруулан табиһан «Чингисхаан», «Эртэ урдын ёһо заншалаар» гэһэн зүжэгүүдынь лауреадуудай нэрэ зэргэдэ хүртэһэн габьяатай. Тус бүтээлнүүдэйнгээ түлөө Ц. Бальжанов Монгол Уласай ехэ хайрада — Чингисхаанай ордендо хүртэнэ.
А. П. Чеховэй «Хайлгана» гэжэ зүжэгые Ц. Бальжановай найруулан табихада, Москвагай мэдээжэ шүүмжэлэгшэ И. Г. Мягкова «Энэ зүжэг театрай хэмжүүр үргөө...» гэжэ магтаһан, мүн Монгол орондо үнгэрһэн «А. П. Чехов — XXI зуун жэл» гэһэн нааданда харуулагдаад, «Гран-при» шагналда хүртэжэ, мүрысөөнэй бүхы дүрбэн шэглэлнүүдээр эрхим гэгдэн урдалба.
2005 ондо Красноярск хотодо можо, нютагууд хоорондын 5-дугаар «Сибириин залгаа аян» наадан үнгэргэгдэбэ. Мэргэжэлтэ шүүгшэдэй харалгын дүнгөөр Б. Брехтын «Һохор сагаанай сэнтэй сэдьхэлэй дуун» гэһэн зүжэгөөр Ц. Бальжановай табиһан найруулга нааданай түсэбтэ оруулагдажа, дипломантын зэргэдэ хүртэбэ. 2006 оной июнь һарада тэрэнэй «Чингисхаан», «Бальжан хатан», тиихэдэ тэрэ үедэ театрта табигдажа байһан «Түрын дүхэриг» гэһэн зүжэгүүд Уласхоорондын «Алтаргана-2006» нааданда соёлой түлэбөөр шэлжүүлэгдэн хабаадаа.
2010 ондо Москва хотын Мейерхольдын түбтэ «Гэгээрэлэй зам» гэһэн зүжэг-зальбаралынь Бүхэроссиин театрнуудай «Алтан баг» нааданай үмэнэ харуулагдаа. «Маска плюс» харалгада тус зүжэг «Russian case» хэмжээнэй репетуарта оруулагдажа, театр шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн юм. Зүжэгые зохёон табигшад Ц. Бальжанов ба А. Вязниковцев гэгшэд буряадай уран зохёолой гайхамшаг хүшөө болохо Эрдэни-Хайбзан Гальшиин (1855-1915) «Бэлигүүн толи» гэһэн судар соохи буддын шажанай лама багшанарай сэсэн мэргэн бодолнуудые бүтээлэйнгээ гол удхада бариһан байна. Тус ном болбол буряад зоной будаадын шажанай номнолые баримталан ажаһуулгын ёһо гуримта заабаринуудай согсолбори гэхээр. Зүжэгшэнэй доторой байдалые будаадын мэгзэм тарнинуудтай холбон үндэһэлүүлһэн һорилгын (психотренинг) байгууламжаар уласхоорондын үнэмшэлгэтэй Ц. Бальжанов тон өөрсэ театрай үйлэ — зүжэг-зальбарал харагшадта дурадхаа. Энэ бүгэдээр театрай шэнэ шэглэлэй үндэһэ һуури «Буряадай театрай урлиг соёлдо буддын шажанай үлээһэн баялиг» гэһэн түлэбөөр бэелүүлэгдэжэ, Буряад ороной соёлой онсо шэнжэ хурсаар зураглагдан, аяншалагшадай һонирхол һэдэбыень өөһэд руугаа татан абажа, дэлхэйн хэмжээнэй соёл урлигай үйлэ хэрэгүүдтэ хам оролсоһониинь элитэ.
Угсаата арадайнгаа ёһо заншалнуудые һэргээхэ хэрэгтэ тон түрүүлэн габшагай оролсоһон зоной нэгэн байһаниинь Ц. Бальжановай онсо нэгэ габьяань юм. Тэрэнэй найруулгаар Буряадай драмын театрай тайзан дээрэ анха түрүүшынхиеэ Сагаан һарада зорюулагдаһан Сагаалганай найр зугаата зүжэг табигдаһан. Тэрэ сагһаа хойшо манай республикын дэбисхэр дээрэ ажаһуудаг олон яһатанай түлөөлэгшэд өөһэд өөһэдынгөө угсаата һайндэрнүүдэй наадые энэ жэшээ даган үнгэргэдэг заншалтай болоһон.
Үргэн хэмжээтэ хараа бодолынь, зүжэгүүдэйнгээ удхые өөрсэ аргаар харуулжа, һанаашалһан, зориһоноо бүрин түгэс тухандань хүргэжэ шададагынь Ц. Бальжановай ямар хэмжүүрэй найруулан табигша байһыень тодоор харуулна. Ц. Бальжановай Ород болон хари гүрэнүүдэй арадуудай дундахи харилсаа холбоое үргэдхэлсэхэ хэрэгтэ ехэхэн хубитаяа оруулжа байдагынь арсашагүй. Москва хото руу театрайнгаа ахамад найруулагшын тушаалтай гастролеор амжалтатай ябалгань, Уласхоорондын (Брест, Белорусси) театрнуудай «Сагаан Вежа» Ницца (Франци) наадануудта хабаадалгань Ц. Бальжановай даажа ябаһан уялгаяа дээгүүр бүтээжэ ябаһыень гэршэлнэ. Тэрэнэй зүжэглэлтэ уран бүтээлнүүд Шэтын, Эрхүүгэй, Саха-Яхадай, Хальмагай, Монголой, Польшын театрнуудай тайзан дээгүүр табигдажа, буряадай драматическа театрай нюур шарайн үнэмшэлгэ болон суурхаа.