Хүдөөгэй соёл
Арадай аман зохёолой оршомдо
14 мая 2023
2865
Толтын дунда hургуулиин «Хэнгэргэ» гэhэн хүүгэдэй жэшээтэ аман зохёолой ансамбль тухай
Буряад ороной урданай hургуулинуудай нэгэн, Түнхэнэй аймагай хотогор сагаан Хойморой эгээн нэрэ солотой эрдэмэй, соёл болбосоролой гуламта — Толтын дунда hургуули байгуулагдаhаар 150 жэлэй ойн баяраа угтаба. 2005 ондо Буряад Уласай Засагай газарай Тогтоолоор энэ hургуулида Советскэ Союзай Герой Жамбал Ешеевич Тулаевай нэрэ олгогдоо hэн. Суута мэргэн буудагша, буряад арадай баатар Жамбал Тулаев Толтодо ажаhууhан, хэдэн жэл соо Толтын hомон зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлhэн юм. Толтын hургуули шадарай сэсэрлиг соо баатарай хүшѳѳ бодхоогдонхой. Ж.Е.Тулаевай дурасхаалда зорюулагдаhан мэргэн буудагша эдиршүүлэй дунда мүрысѳѳн Толтын дунда hургуулиин, аймагай захиргаанай, Буряад Уласай Засагай газарай, Арадай Хуралай hунгамалнуудай дэмжэлгээр үнгэрдэг юм.
Е.С.Будаева, багшанар ба хүүгэд
Олон hайн hайхан заншалаараа мэдээжэ энэ hургуулиин нэрэ солые 1981 ондо байгуулагдаhан хүүгэдэй аман зохёолой «Хэнгэргэ» ансамбль холуур суурхуулжа байдаг. Хойморой зон аялга дуунда ехэ дуратай, урданайнгаа ёохор таталуулхадаа, бэрхэнүүд гэжэ хэр угhаа суутай бэлэй. РСФСР-эй габьяата артист Цырен Хоборков эндэhээл уласай түүхэдэ ороhон солото замаа эхилhэн гээшэ. Тэрэнэй нютагаархид аман зохёолой арадай «Хэнгэргэ» ансамбль байгуулаад, Буряад орондоо, бүхы Россида мэдээжэ болоhон, хилын саанашье буряад арадайнгаа дууша уран бэлиг түлѳѳлhэн юм. Толтын hургуулиин олон дууша багшанар ансамблиин бүридэлдэ ото ябалсаа. Тэдэнэй үүсхэлээр хүүгэдэй «Хэнгэргэ» бүлэг байгуулагдажа, саашадаа улам хүгжэhэн байна.
А.Д.Петухова
Хүүгэдэй ансамблиин түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ Ангелина Доржиевна Петухова — Толтын hургуулиин түүхын багша, «Хэнгэргэ» арадай ансамблиин солистка байhан. Багшын ажалай ветеран, арадай эрдэм hуралсалай отличник А.Д.Петухова дуулаха бэлигтэй хүүгэдые шэлэн абаад, буряад арадай дуунай аялга хүгжэмэй, уян нугалбариин онсо нюусануудтай танилсуулhан юм. Түрүүшын эдир дуушад В.Зарбактаев, Н.Бузаева, Д.Ошорова, В.Бакшиханова, Л.Кынзыбеева, Ж.Армаев, Б.Хамагаев, С.Мархаков, Т.Майдарханова, А.Укоев болон бусад, гол түлэб 10-дахи ангиин hурагшад, харюусалгатай, оролдосотой, эдэбхитэй байhаараа шалгардаг hэн. Эдэ бэлигтэй хүбүүд, басагад 1982 ондо Буряад Уласай хүүгэдэй уран hайханай харалгада түрүүшынхиеэ хабаадаад, шангай 2-дохи hуури эзэлээ бэлэй. 1983, 1984 онуудта ансамбль аймагай аман зохёолой бүлгэмүүдэй харалгада хоёрдохи hуури эзэлээ. 1993 ондо «Гэсэр» үльгэрэй 1000 жэлэй жабхаланта ойдо зорюулагдаhан аймагай арадай аман зохёолой урилдаанда түрүүлээ. 1995 ондо Буряад Уласай, мүн Түнхэнэй аймагай байгуулагдаhаар 75 жэлэй ойдо зорюулагдаhан конкурсдо нэгэдэхи hуури эзэлжэ, шалгарhан байна.
Ансамблиие ондо ондоо хугасаада хүтэлhэн хүндэтэ багшанарые нэрлэе. Олон жэлдэ биологи зааhан багшын ажалай ветеран, аха зоной «Хэнгэргэ» ансамблиин солистка, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Софья Иринчиновна Конякова 1998 онhоо хүтэлѳѳ. 2000 ондо ансамбль Илалтын 55 жэлдэ зорюулагдаhан хүүгэдэй фольклорно бүлгэмүүдэй уласай фестивальда илалта туйлаа. 2001 ондо уран hайханай талаар үндэр туйлалтануудай түлѳѳ хүүгэдэй «Хэнгэргэ» ансамбль Россиин Федерациин Эрдэм hуралсалай яаманай зууршалгаар «Жэшээтэ хүүгэдэй коллектив» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртѳѳ бэлэй.
Биологи болон химиин багша, олон жэлдэ хүмүүжүүлгын талаар hургуулиин захиралай орлогшоор хүдэлhэн Сэсэгма Дондоковна Манзаева 2002 онhоо 2009 он болотор ансамблиие хүтэлѳѳ. Арадай аман зохёолой хүмүүжүүлхы шухала үүргые бэлигтэй багша гүйсэд хэрэглэдэг, эдиршүүлэй hонирхэл үүсхэлые бадаруулжа шададаг hэн. Тэрэнэй хүтэлбэри доро ансамбль Сагаалган, Сурхарбаан мэтын hайндэрнүүдтэ, хонгоодор угай «Эб модоной наадан» гэhэн Эрхүү можын Алайрай аймагай, Монгол ороной Хүбсэгэл аймагай, Ахын, Захааминай, Түнхэнэй аймагуудай уран hайханай нэгэдэлнүүдэй харалгануудта оло дахин амжалтатай хабаадаhан байна.
1995 он
2002 ондо — хүүгэдэй фольклорно бүлгэмүүдэй VIII зональна фестивалиин лауреат болоо.
2004 ондо — IX зональна фестивальда 2-дохи hуури эзэлбэ.
2006 ондо ансамбль «жэшээтэ» гэhэн үндэр зэргэеэ хамгаалба. 2006 ондо Агууехэ дайнай Илалтада зорюулагдаhан аймагай харалгада нэгэдэхи hуури эзэлhэн байна.
2007 ондо Түнхэнэй суута үльгэршэн Майсаан Алсыевай 100 жэлдэ зорюулагдаhан хүүгэдэй аман зохёолой бүлгэмүүдэй урилдаанда Хүндын Бэшэгтэ ба дурасхаалта бэлэгтэ хүртѳѳ hэн. Энэл жэлдэ аймагай хүүгэдэй ехэ нааданда шалгаржа, амжалта туйлаа.
2008 ондо Түнхэнэй аймагай 85 жэлэй ойдо зорюулагдаhан уран hайханай бүлгэмүүдэй мүрысѳѳндэ илажа гараа.
2009-2010 онуудта залуу багша Марина Буян-Дэлгэровна Зомонова хүтэлѳѳ. Удаань дүрбэн жэлэй туршада Дина Намсараевна Истаева
ансамблиие хүтэлбэрилжэ байгаа.
2010 ондо аймагай урилдаанда ансамбль түрүүлээ. 2013 ондо Улаан-Yдэдэ аман зохёолой бүлгэмүүдэй нааданда хабаадаа. Энэл жэлдэ Байкальск хотодо болоhон «Байгал дээрэ» гэhэн Бүхэроссиин хүүгэдэй аман зохёолой Ассамблейн дипломант болоо.
2014 онhоо мүнѳѳ хүрэтэр Инна Владимировна Ягдуева энэ ажал бэелүүлнэ. 2014 ондо Түнхэнэй болон Ахын аймагуудай хүүгэдэй «Мүнгэн туяа» гэhэн урилдаанда ансамбль хоёрдохи hуури эзэлээ.
2021 ондо Томск хотодо ошожо, хүүгэдэй фольклорно бүлгэмүүдэй Бүхэроссиин Ассамблейдэ түрүүшын hуури эзэлhэн алдартай. Томскдо бүхы Россиин можо хизаарнуудhаа хори гаран ансамбль ерэжэ, элдэб түхэлэй уран найруулгануудые дурадхаа hэн. «Хэнгэргэ» ансамблиинхид «7-12 наhанай хүүгэдэй фольклорно ансамбль» гэhэн бүлэгтэ 1 шатын дипломоор шагнагдаhан, магтаал hайшаалда хүртэhэн юм. Тэрэл жэлдэ «Наранай туяа» гэжэ конкурсын аймагай шатада гурбадахи hуури эзэлбэ.
Аюна Будаева Содном Дарибазаров хоер
Буряад дуу хатарай «Байгал» театрай дэргэдэхи «Уян бэлиг» гэжэ хүүгэдэй студиин тоосоото нааданда (2021) театрай захирал, Россиин уралигай габьяата ажал ябуулагша Дандар Бадлуевай урилгаар Толтын эдир дуушад хабаадаhан байна.
2022 ондо Түнхэнэй уран зохёолшодой Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй 85 жэлэй ойдо зорюулагдаhан Буряад Уласай хэмжээнэй «Ёохор наадан hайхан даа» гэhэн урилдаанда нэгэдэхи hуури эзэлээ. Энэл жэлдэ Буряад Уласай «Ёохорой hүни» гэhэн урилдаанда ахамад «Хэнгэргэ» ансамблиинхидтай хоолой нэгэдэжэ дуулаад, Гран-Придэ, 100 мянган түхэриг шанда хүртѳѳ hэн.
Зомонов Санжа
Намартаа буряад хэлэнэй габшагай hарада зорюулагдаhан буряад дуунай аймагай урилдаанда Толтын hургуулиин «Хэнгэргэ» ансамбль амжалта туйлаhан байна.
НТВ телекомпани Толтодо ерэжэ, хүүгэдэй ансамблиин гэшүүдэй Түнхэнэй ёохор, урданай наада гүйсэдхэхыень, ирагуу буряад аялга дуунуудыень буулгаhан юм.
И.В.Ягдуевагай хүтэлбэри доро хүүгэд арадай аман зохёол, ёhо заншал, урданай наадан болон хатар шудална. Ансамбль уран гоёор Түнхэнэй буряадуудай урданай ёhо заншал найруулжа харуулдаг: жэшээнь, түрэ хуримда хадаг табилгын, зүү хурабшын мүнгэ эрилгын, оро заhалгын, хүнжэлэй бүреэдэhэнэй гэхэ мэтын. «Басаганай найр», «Хурим түрын найр» гэhэн зүжэглэмэл нааданиинь hонирхолтой юм.
Ж.Е.Тулаевай ууган хүбүүн, уран зохёолшо Владимир Тулаевай туужын удхаар «Эсэгэеэ хүлеэлгэ» гэhэн зүжэг найруулжа табиhан байна. Энээнhээ гадна «Тетериин наадан», «Баабгайн наадан», «Гүүгэл наадан», «Дэрбээшэн», «Эрын гурбан наадан» гэhэн дуу хатарай зүжэглэмэл найруулгануудынь харагшадай халуун альга ташалганда хүртэдэг.
Баруун болон зүүн буряадуудай, Түнхэнэй буряадуудай ёохор эдир артистнууд харагшадай зүрхэ буляама огсомоор хатардаг, хонгёо хоолойн сэбэр аялга гаргажа, ханхинуулдаг заншалтай.
Ансамблиин эдир артистнууд hургуулиин hүүлээршье арадай дуунтай хахасадаггүй. М.Байдаева, Т.Молонова, В.Байдаев, Э.Базаров, А.Базарова, А.Харанохоева, Б.Бадмажапова, Т.Дугарова, А.Таряшинов болон бусад аймагай аман зохёолой бүлгэмүүдтэ хабаадана.
Зомонов Суржана
Советскэ Союзай Герой Ж.Е.Тулаевай нэрэмжэтэ hургуулиин багшанарые (захирал Е.С.Бузаева), «Хэнгэргэ» ансамблиин хүтэлбэрилэгшэ И.В.Ягдуевае, уран бэлигтэй дууша, хатарша хүүгэдые түрэл hугуулиин 150 жэлэй ойн баяраар амаршалаад, зохёохы үндэр амжалтануудые хүсэнэбди.
.
Е.С.Будаева, багшанар ба хүүгэд
Олон hайн hайхан заншалаараа мэдээжэ энэ hургуулиин нэрэ солые 1981 ондо байгуулагдаhан хүүгэдэй аман зохёолой «Хэнгэргэ» ансамбль холуур суурхуулжа байдаг. Хойморой зон аялга дуунда ехэ дуратай, урданайнгаа ёохор таталуулхадаа, бэрхэнүүд гэжэ хэр угhаа суутай бэлэй. РСФСР-эй габьяата артист Цырен Хоборков эндэhээл уласай түүхэдэ ороhон солото замаа эхилhэн гээшэ. Тэрэнэй нютагаархид аман зохёолой арадай «Хэнгэргэ» ансамбль байгуулаад, Буряад орондоо, бүхы Россида мэдээжэ болоhон, хилын саанашье буряад арадайнгаа дууша уран бэлиг түлѳѳлhэн юм. Толтын hургуулиин олон дууша багшанар ансамблиин бүридэлдэ ото ябалсаа. Тэдэнэй үүсхэлээр хүүгэдэй «Хэнгэргэ» бүлэг байгуулагдажа, саашадаа улам хүгжэhэн байна.
А.Д.Петухова
Хүүгэдэй ансамблиин түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ Ангелина Доржиевна Петухова — Толтын hургуулиин түүхын багша, «Хэнгэргэ» арадай ансамблиин солистка байhан. Багшын ажалай ветеран, арадай эрдэм hуралсалай отличник А.Д.Петухова дуулаха бэлигтэй хүүгэдые шэлэн абаад, буряад арадай дуунай аялга хүгжэмэй, уян нугалбариин онсо нюусануудтай танилсуулhан юм. Түрүүшын эдир дуушад В.Зарбактаев, Н.Бузаева, Д.Ошорова, В.Бакшиханова, Л.Кынзыбеева, Ж.Армаев, Б.Хамагаев, С.Мархаков, Т.Майдарханова, А.Укоев болон бусад, гол түлэб 10-дахи ангиин hурагшад, харюусалгатай, оролдосотой, эдэбхитэй байhаараа шалгардаг hэн. Эдэ бэлигтэй хүбүүд, басагад 1982 ондо Буряад Уласай хүүгэдэй уран hайханай харалгада түрүүшынхиеэ хабаадаад, шангай 2-дохи hуури эзэлээ бэлэй. 1983, 1984 онуудта ансамбль аймагай аман зохёолой бүлгэмүүдэй харалгада хоёрдохи hуури эзэлээ. 1993 ондо «Гэсэр» үльгэрэй 1000 жэлэй жабхаланта ойдо зорюулагдаhан аймагай арадай аман зохёолой урилдаанда түрүүлээ. 1995 ондо Буряад Уласай, мүн Түнхэнэй аймагай байгуулагдаhаар 75 жэлэй ойдо зорюулагдаhан конкурсдо нэгэдэхи hуури эзэлжэ, шалгарhан байна.
С.И.Конякова
С.И.Конякова
Ансамблиие ондо ондоо хугасаада хүтэлhэн хүндэтэ багшанарые нэрлэе. Олон жэлдэ биологи зааhан багшын ажалай ветеран, аха зоной «Хэнгэргэ» ансамблиин солистка, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Софья Иринчиновна Конякова 1998 онhоо хүтэлѳѳ. 2000 ондо ансамбль Илалтын 55 жэлдэ зорюулагдаhан хүүгэдэй фольклорно бүлгэмүүдэй уласай фестивальда илалта туйлаа. 2001 ондо уран hайханай талаар үндэр туйлалтануудай түлѳѳ хүүгэдэй «Хэнгэргэ» ансамбль Россиин Федерациин Эрдэм hуралсалай яаманай зууршалгаар «Жэшээтэ хүүгэдэй коллектив» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртѳѳ бэлэй.
Биологи болон химиин багша, олон жэлдэ хүмүүжүүлгын талаар hургуулиин захиралай орлогшоор хүдэлhэн Сэсэгма Дондоковна Манзаева 2002 онhоо 2009 он болотор ансамблиие хүтэлѳѳ. Арадай аман зохёолой хүмүүжүүлхы шухала үүргые бэлигтэй багша гүйсэд хэрэглэдэг, эдиршүүлэй hонирхэл үүсхэлые бадаруулжа шададаг hэн. Тэрэнэй хүтэлбэри доро ансамбль Сагаалган, Сурхарбаан мэтын hайндэрнүүдтэ, хонгоодор угай «Эб модоной наадан» гэhэн Эрхүү можын Алайрай аймагай, Монгол ороной Хүбсэгэл аймагай, Ахын, Захааминай, Түнхэнэй аймагуудай уран hайханай нэгэдэлнүүдэй харалгануудта оло дахин амжалтатай хабаадаhан байна.
1995 он
2002 ондо — хүүгэдэй фольклорно бүлгэмүүдэй VIII зональна фестивалиин лауреат болоо.
2004 ондо — IX зональна фестивальда 2-дохи hуури эзэлбэ.
2006 ондо ансамбль «жэшээтэ» гэhэн үндэр зэргэеэ хамгаалба. 2006 ондо Агууехэ дайнай Илалтада зорюулагдаhан аймагай харалгада нэгэдэхи hуури эзэлhэн байна.
2007 ондо Түнхэнэй суута үльгэршэн Майсаан Алсыевай 100 жэлдэ зорюулагдаhан хүүгэдэй аман зохёолой бүлгэмүүдэй урилдаанда Хүндын Бэшэгтэ ба дурасхаалта бэлэгтэ хүртѳѳ hэн. Энэл жэлдэ аймагай хүүгэдэй ехэ нааданда шалгаржа, амжалта туйлаа.
2008 ондо Түнхэнэй аймагай 85 жэлэй ойдо зорюулагдаhан уран hайханай бүлгэмүүдэй мүрысѳѳндэ илажа гараа.
2009-2010 онуудта залуу багша Марина Буян-Дэлгэровна Зомонова хүтэлѳѳ. Удаань дүрбэн жэлэй туршада Дина Намсараевна Истаева
ансамблиие хүтэлбэрилжэ байгаа.
2010 ондо аймагай урилдаанда ансамбль түрүүлээ. 2013 ондо Улаан-Yдэдэ аман зохёолой бүлгэмүүдэй нааданда хабаадаа. Энэл жэлдэ Байкальск хотодо болоhон «Байгал дээрэ» гэhэн Бүхэроссиин хүүгэдэй аман зохёолой Ассамблейн дипломант болоо.
2014 онhоо мүнѳѳ хүрэтэр Инна Владимировна Ягдуева энэ ажал бэелүүлнэ. 2014 ондо Түнхэнэй болон Ахын аймагуудай хүүгэдэй «Мүнгэн туяа» гэhэн урилдаанда ансамбль хоёрдохи hуури эзэлээ.
2021 ондо Томск хотодо ошожо, хүүгэдэй фольклорно бүлгэмүүдэй Бүхэроссиин Ассамблейдэ түрүүшын hуури эзэлhэн алдартай. Томскдо бүхы Россиин можо хизаарнуудhаа хори гаран ансамбль ерэжэ, элдэб түхэлэй уран найруулгануудые дурадхаа hэн. «Хэнгэргэ» ансамблиинхид «7-12 наhанай хүүгэдэй фольклорно ансамбль» гэhэн бүлэгтэ 1 шатын дипломоор шагнагдаhан, магтаал hайшаалда хүртэhэн юм. Тэрэл жэлдэ «Наранай туяа» гэжэ конкурсын аймагай шатада гурбадахи hуури эзэлбэ.
Аюна Будаева Содном Дарибазаров хоер
Буряад дуу хатарай «Байгал» театрай дэргэдэхи «Уян бэлиг» гэжэ хүүгэдэй студиин тоосоото нааданда (2021) театрай захирал, Россиин уралигай габьяата ажал ябуулагша Дандар Бадлуевай урилгаар Толтын эдир дуушад хабаадаhан байна.
2022 ондо Түнхэнэй уран зохёолшодой Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй 85 жэлэй ойдо зорюулагдаhан Буряад Уласай хэмжээнэй «Ёохор наадан hайхан даа» гэhэн урилдаанда нэгэдэхи hуури эзэлээ. Энэл жэлдэ Буряад Уласай «Ёохорой hүни» гэhэн урилдаанда ахамад «Хэнгэргэ» ансамблиинхидтай хоолой нэгэдэжэ дуулаад, Гран-Придэ, 100 мянган түхэриг шанда хүртѳѳ hэн.
Зомонов Санжа
Намартаа буряад хэлэнэй габшагай hарада зорюулагдаhан буряад дуунай аймагай урилдаанда Толтын hургуулиин «Хэнгэргэ» ансамбль амжалта туйлаhан байна.
НТВ телекомпани Толтодо ерэжэ, хүүгэдэй ансамблиин гэшүүдэй Түнхэнэй ёохор, урданай наада гүйсэдхэхыень, ирагуу буряад аялга дуунуудыень буулгаhан юм.
И.В.Ягдуевагай хүтэлбэри доро хүүгэд арадай аман зохёол, ёhо заншал, урданай наадан болон хатар шудална. Ансамбль уран гоёор Түнхэнэй буряадуудай урданай ёhо заншал найруулжа харуулдаг: жэшээнь, түрэ хуримда хадаг табилгын, зүү хурабшын мүнгэ эрилгын, оро заhалгын, хүнжэлэй бүреэдэhэнэй гэхэ мэтын. «Басаганай найр», «Хурим түрын найр» гэhэн зүжэглэмэл нааданиинь hонирхолтой юм.
Ж.Е.Тулаевай ууган хүбүүн, уран зохёолшо Владимир Тулаевай туужын удхаар «Эсэгэеэ хүлеэлгэ» гэhэн зүжэг найруулжа табиhан байна. Энээнhээ гадна «Тетериин наадан», «Баабгайн наадан», «Гүүгэл наадан», «Дэрбээшэн», «Эрын гурбан наадан» гэhэн дуу хатарай зүжэглэмэл найруулгануудынь харагшадай халуун альга ташалганда хүртэдэг.
Баруун болон зүүн буряадуудай, Түнхэнэй буряадуудай ёохор эдир артистнууд харагшадай зүрхэ буляама огсомоор хатардаг, хонгёо хоолойн сэбэр аялга гаргажа, ханхинуулдаг заншалтай.
Ансамблиин эдир артистнууд hургуулиин hүүлээршье арадай дуунтай хахасадаггүй. М.Байдаева, Т.Молонова, В.Байдаев, Э.Базаров, А.Базарова, А.Харанохоева, Б.Бадмажапова, Т.Дугарова, А.Таряшинов болон бусад аймагай аман зохёолой бүлгэмүүдтэ хабаадана.
Зомонов Суржана
Советскэ Союзай Герой Ж.Е.Тулаевай нэрэмжэтэ hургуулиин багшанарые (захирал Е.С.Бузаева), «Хэнгэргэ» ансамблиин хүтэлбэрилэгшэ И.В.Ягдуевае, уран бэлигтэй дууша, хатарша хүүгэдые түрэл hугуулиин 150 жэлэй ойн баяраар амаршалаад, зохёохы үндэр амжалтануудые хүсэнэбди.
.